DSC04668

208 Rodząje i gatunki literackie

dopowiedzeń, uzupełnień. Kompozycja wykorzystująca różne możliwości podziału tekstu: na zdania, na wersy, na grupy zdań lub wersów, odsłania swoją funkcję pośredniego wyznaczania sytuacji i podmiotu lirycznego.

Wśród składników kompozycji lirycznej ważną rolę pełni tytuł utworu; staraliśmy się ten fakt sygnalizować przy omawianiu innych zagadnień. Oczywiście obecność tytułu nie jest regułą, przeciwnie, częściej obywają się bez tytułu utwory liryczne niż epickie czy dramatyczne. Najogólniejsza funkcja tytułu polega oczywiście na tym, iż stanowi on nazwę, niejako imię własne utworu, które pozwala go identyfikować. Jest też tytuł częścią tekstu utworu, jego częścią początkową, poprzez którą niejako w tekst wchodzimy. Jednakże sposób powiązania z całością tekstu i inne, bardziej szczegółowe funkcje tytułu są mocno zróżnicowane. Wspominaliśmy poprzednio o umieszczonej w tytule nazwie gatunkowej, która pozwala czytelnikowi zorientować się, czego może w utworze oczekiwać, na tle jakich modeli rozpoznawać jego literackie nacechowanie. W tytule może zostać zmieszczona taka nazwa, by kontekst tradycji gatunkowej pozwolił zobaczyć odmienność konstrukcji od poprzednich konwencji |Elegia o... Baczyńskiego). Tytuł może wskazywać na zastosowaną w wierszu formę podawczą, np. Ust Hanusi czy Wywód Jestemu, jako istotny moment kompozycyjny. W obu wymienionych tytułach nie rrmiej ważny jest ich drugi człon; wskazanie autorki listu zwraca uwagę na moment stylizacji podmiotu lirycznego; wskazanie adresata i jednocześnie podmiotu wypowiedzi przez niezwykłą formę słowną stanowiącą klucz interpretacyjny różnych płaszczyzn znaczeniowych wiersza Białoszewskiego. Tytułem staje się słowo wskazujące zasadniczy przedmiot wypowiedzi, reprezentujące temat wiersza np. Rzeka, Pogrzeb kapitana Meyznera, Przygnębienie', może nim być nazwa wskazująca podmiot liryczny: Trawa, Magdalena, Umarła lalka lub bohatera lirycznego: Wiśnia, Apollo i Marsjasz. Szczególnie ważna funkcja interpretująca przypada tytułom odsyłającym czytelnika do postaci, sytuacji i wątków w tradycji kulturowej, które spotykamy w wierszach poetów współczesnych. One bowiem, jak Magdalena, a jeszcze bardziej Walka Jakuba z Aniołem Grochowiaka, konkrety-żują to, co wiersz przedstawia w sposób uogólniony, „uwspółcześniony” zarazem. Dzięki tej konkretyzacji wytwarza się szczególny rodzaj napięć znaczeniowych wewnątrz tekstu i pomiędzy tekstem wiersza a tradycją. Wreszcie trzeba wspomnieć i o funkcji tytułu polegającej na aktywizowaniu metaforycznego i wieloznacznego rozumienia tekstu, jak widoczne to było w przypadku wiersza Norwida Moja piosnka i Z. Herberta Dlaczego klasycy, choć jeden i drugi tytuł wyrasta z potocznej praktyki językowej i wyrwany z kontekstu nie jest w stanie od razu odkryć swego nacechowania wieloznacznością.

Wskazane przykłady funkcji tytułu uświadamiają nam jego wagę jako tej cząstki kompozycyjnej, która bezpośrednio lub pośrednio interpretuje sens wypowiedzi lirycznej. Tytuł stanowiąc z jednej strony część integralną tekstu, z drugiej stoi jakby ponad nim spełniając zadanie komentarza, realizując wobec tekstu wiersza funkcję metajęzykową. Jako element wypowiedzi zintegrowany w różny sposób z pozostałymi składnikami wypowiedzi uczestniczy w aktywizowaniu i realizowaniu zasadniczej skłonności języka poezji, jaką jest uruchamianie różnych możliwości znaczeniowych, tworzenie nowych sensów. Język poezji wykazuje skłonność do wieloznaczności, do przezwyciężania dosłowności znaczeniowej, jest w zasadzie językiem metaforycznym. W tym jego kształcie leży możliwość konstruowania wypowiedzi subiektywnej, wyrażającej konkretną osobowość, niepowtarzalność przeżyć, przemyśleń i doświadczeń jednostki. Jeśli zetkniemy się z językiem, który razi nas swoją szablonową, schematyczną metaforyką, winniśmy pamiętać, że jest on rezultatem kostnienia i kon-wencjonalizowania się zjawisk wyrażających indywidualne poszukiwania. Sami twórcy są często przekonani o nieuchronności tego procesu kostnienia języka poetyckiego jako zjawiska właściwego sztuce słowa w ogóle; wyraził to np. J. Iiebert w wierszu Przekrój fantastyczny. Trzeba też pamiętać, iż język poetycki nie jest tylko narzędziem służącym do przedstawiania rzeczywistości pozajęzykowej, ale sam staje się rzeczywistością poznawaną i przedstawianą, zwłaszcza we współczesnej poezji.

14 — Zarys poetyki