DSC04663

198 Rodząje i gatunki literackie

nego, a także cechowała je jednolitość nastroju, emocji, stanu, w jakim wypowiedź podmiotu się realizowała. W liryce o nastawieniu intelektualnym wypowiedź konstruowana jest zazwyczaj na podstawie związków logicznych. Apeluje ona raczej do przemyśleń i przekonań odbiorców niż do ich wyobraźni: w większym stopniu biorą w niej udział sformułowania pojęciowe. Liryka intelektualna chętnie posługuje się konstrukcją tezy i dowodzeniem jej przez przykłady lub konstrukcją analizy zjawisk prowadzącą do wniosku, który stanowi pointę utworu. Wiersz staje się rodzajem przejrzystego wykładu, który nabiera funkcji dydaktycznych:

Królom moc na poddane i zwierzchność dana,

A królowie zaś mają nad sobą pana,

Który wszystkiemu światu sam rozkazuje,

(. . • i............ . . .)

Nie wszyscy z jednym szczęściem na świat się rodzą,

Szerzej jedni niż drudzy swe płoty grodzą,

' ................. . .)

(...) Śmierć sprawiedliwa Jednakiego na wszystki prawa używa.

|...................)

A jeśli ani marmor serdecznej rany,

Ani ulżą jedwabiem obite ściany,

Przecz mam ząjżrzeć kosztownych pałaców komu,

A nie raczej w swym mieszkać ojczystym domu.

O- Kochanowski, Pleśń XVI, I)

Wybraliśmy \tylko zasadnicze ogniwa rozumowania i dowodzenia z pieśni J. Kochanowskiego, którym podporządkowane są przykłady ilustrujące poszczególne twierdzenia. Wniosek wiersza sformułowany jest w odniesieniu do podmiotu mówiącego, dzięki temu osobiste przekonanie i model życiowy osoby mówiącej stają się argumentem nadającym poincie zarówno aspekt osobisty, jak i ogólnej mądrości, która polega na zgodzie z prawami dotyczącymi wszystkiego, co żyje na ziemi. Model stylistyczny wypowiedzi został oparty na zasadach retorycznych, zapewniających przejrzyste punktowanie zasadniczych myśli tekstu i jego dużą komunikatywność.

W liryce intelektualnej obrazowanie poetyckie podporządkowane jest logicznemu ładowi i jasności wypowiedzi. Tak np. w Pieśni IX

M. Sępa Szarzyńskiego alegoria żyda ludzkiego: łódź żeglująca, stanowi motyw, który otwiera i zamyka dąg refleksji dotyczących marności świata i ludzkiej tęsknoty za szczęściem, ciąg niczym nie zakłócony.

Inaczej już przedstawia się model liryki intelektualnej w dobie romantyzmu; nadsk na kształtowanie podmiotu lirycznego, jako podmiotu przeżywającego, i tu znajduje swój wyraz. Znany wiersz C. K. Norwida Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie także został oparty na związku sytuacji analogicznych, stanowiących przykłady, a raczej powód do refleksji, która ma ująć istotę tej analogii. Operuje Norwid paralelną budową składniową szeregu strof, które tworzą pytania retoryczne (zob. s. 364 i n.) skierowane do wielkich ludzi różnych epok. Pytanie dotyczy zawsze sądu historii dokonanego na tych ludziach, najpierw sądu potępienia, potem sądu oczyszczającego:

Coś ty Atenom zrobił Sokratesie,

Że ci ze złota statuę lud niesie,

Otruwszy pierwej?...

Szeregowanie pytań retorycznych, zbudowanych analogicznie, z których ostatnie dotyczące Mickiewicza zostaje urwane, wprowadza inny styl rozumowania, bardziej emocjonalny i bardziej dynamiczny: poszukiwanie prawdy, a nie jej deklarowanie. Druga część wiersza, stanowiąca właściwą odpowiedź, zbudowana jest odmiennie: z dwóch całostek, pierwszej zapowiadającej przyszły sąd nad Mickiewiczem, na podstawie poprzednio zgromadzonych przykładów, i ostatniej, określającej cały ten szereg jako realizację prawa świata:

Bo glina w glinę wtapia się bez przerwy,

Gdy sprzeczne ciała zbija się aż ćwiekiem Później... lub pierwćj...

Wniosek i pointa wiersza jest tym mocniejsza, że opatrzona utajoną aluzją do sytuacji modelowej, a jednocześnie nadającej tym wszystkim sytuacjom szczególną wartość: do hańbiącego sądu nad Chrystusem. Współczesny poeta komponujący wiersz-rozważanie nad współczesną cywilizacją posługuje się także odwołaniem do przykładów niesionych przez historię, ale sposób ich wykorzystania oraz przebieg rozumowania reprezentuje już zgoła inny model liryki intelektualnej: