DSC04662

196 Rodząje i gatunki literackie

doświadczeniach. Bezosobowość refleksji wypowiadanych jako rodzaj komentarza do wizji, znów zbliża wypowiedź do utajonej sytuacji wyznania. Wreszcie zamknięcie; powracamy do sytuacji opisanej na początku wiersza, do tych samych motywów:

Zapomnij. Nic nie ma prócz jasnej tej sali I walca i kwiatów, i świateł, i ech.

Świeczników sto w lustrach kołysząc się pali,

1 oczy, i usta, i wrzawa, i śmiech.

Naprawdę po ciebie nie sięga dłoń żadna Przed lustrem na palcach unosząc się stań.

Na dworze jutrzenka i gwiazda poranna,

I dzwonią wesoło dzwoneczki u sań.

(Cz. Miiosz. Walc, 19421.)

Sytuacja stanowiąca oś świata przedstawionego w tym wierszu tworzy klamrę, jednocześnie jest'punktem wyjściowym dla skonstruowania sytuacji innej, jest dla niej tłem, wykorzystywanym niekiedy kontrastowo. Jednakże dopiero zmiana sytuacji wewnątrz świata przedstawionego, zmiana punktu widzenia podmiotu mówiącego o tej sytuacji, wreszcie zmiany sytuacji wypowiedzenia pozwalają w pełni odczytać zarówno charakter samego podmiotu lirycznego, jak i znaczenia wiersza^w całości. Nie zwracaliśmy już uwagi, jak istotnym czynnikiem konstrukcyjnym w Walcu, w kontrapunkcie wizji sielankowej 1 katastroficznej, jest aluzja literacka, historyczna, obyczajowa, wskazująca, w jakich kontekstach mamy rozpatrywać wypowiedzi podmiotu lirycznego i konkretyzować jej adresata, aluzja, która tym samym uczestniczy w konstruowaniu sytuacji wypowiedzenia.

4. Cechy kompozycyjne i stylistyczne liryki

Mówiąc o strukturze utworów lirycznych wysunęliśmy na pierwszy plan te ich właściwości, które ukazywały dominującą rolę podmiotu litycznego i sytuagi, w jakiej realizuje się jego wypowiedź. Już na podstawie tych informacji możemy powiedzieć, że wypowiedź liryczna wyróżnia się wśród innych typów wypowiedzi literackich szczególną wyrazistością kształtu językowego. Wiąże się to zarówno z jej ekspre-sywnymi funkcjami wynikającymi z dominacji „ja” lirycznego, jak z formą wierszową, która absolutnie przeważa w liryce nad formami prozatorskimi, z nastawieniem na wieloznaczność i przetwarzanie związków semantycznych, ze swoistą ekonomią polegającą na wielo-funkcyjności i brzmieniowej, i semantycznej składników wypowiedzi, z nastawieniem na wytwarzanie różnych napięć między poetyckim językiem liryki a innymi podsystemami w obrębie systemu językowego danej kultury. Zróżnicowanie środków językowych, jakimi się posługuje wypowiedź liryczna jest zależne od wielu czynników i fałszywym byłoby mniemanie, że jedne można przyporządkować tylko np. wypowiedzi intelektualnej, inne tylko emocjonalnej. O ich celowości i przydatności decyduje bowiem cały kontekst, w jaki zostały wpisane, słowem, decyduje potencjalna nośność znaczeniowa. Uaktywnienie możliwości znaczeniowych dokonuje się zaś, jak to poprzednio podkreśliliśmy, dopiero przez łączenie elementów w strukturę wypowiedzi literackiej, a w dalszej konsekwencji, przez sytuowanie ich wobec różnych kontekstów zewnętrznych w ramach określonej tradycji literackiej, szkoły poetyckiej, sytuacji kulturowej.

Istotnym składnikiem tej struktury jest obraz poetycki powstający jako rezultat przekształceń, jakim autor poddaje swe doświadczenia, swoją wiedzę o świecie zewnętrznym i wewnętrznym, przekształceń w zakresie semantyki zastosowanych w wypowiedzi wyrażeń i ich związków, które pozwalają ukazać przedmiot wypowiedzi od nowej, niekonwencjonalnej strony. Zespół obrazów poetyckich decyduje o charakterze obrazowania dominującego w danym utworze. Utwór liryczny może być wypełniony w zasadzie przez jeden obraz poetycki wyznaczony przez ujednolicony kierunek i zakres przekształceń semantycznych, jak było w wierszu Błakowiczówny Rzeka, lub przez szereg obrazów poetyckich wyznaczonych przez zróżnicowane typy przekształceń semantycznych, jak w wierszu Miłosza Walc.

Pytanie następne będzie dotyczyło sposobów realizacji powiązań motywów w utworze lirycznym, będzie pytaniem o właściwości kompozycyjne wypowiedzi.

Większość rozpatrywanych uprzednio tekstów lirycznych cechowała jednolitość stylowa, uzależniona od konstrukcji podmiotu lirycz-