DSC04655

182 Rodząje i gatunki literackie

obecny jako podmiot przeżywający i mówiący o swym własnym przeżyciu. Najwyrazistszą formą osobowej obecności podmiotu lirycznego jest wyznanie, takie jak w sonecie Mickiewicza:

Mówię z sobą, z drugimi plączę się w rozmowie,

Serce bije gwałtownie, oddechem nie władnę,

Iskry czuję w źrenicach, a na twarzy bladnę;

Niejeden z obcych głośno pyta o me zdrowie (...)

(/Sonety, ii)

Odmienny od romantycznej konwencji liryki typ wyznania reprezentuje wiersz M. Białoszewskiego — Wywód Jestemu:

jestem sobie jestem głupi co mam robić a co mam robić jak nie wiedzieć a co ja wiem co ja jestem wiem źe jestem taki jak jestem może niegłupi

ale to może tylko dlatego źe wiem źe każdy dla siebie jest najważniejszy bo jak się na siebie nie godzi to i tak taki jest się jaki jest

Sytuacja wyznania tradycyjnie rozumiana jako wypowiedź najbardziej osobista i subiektywna, została tu, dzięki wykorzystaniu pewnych obiegowych formuł językowych, ich zautomatyzowaniu i ogólnikowości, wpisana w szczególną grę pomiędzy uogólnieniem egzystencjalnym (echo tradycji słynnych „wyznań” filozoficznych, w rodzaju: myślę, więc jestem', wiem, żenienie wiem itp.) a intymnym wyznaniem.

Ten typ liryki ze względu na sposób przedstawiania świata wewnętrznego podmiotu lirycznego, określa się jako lirykę bezpośrednią.

Obecność podmiotu mówiącego może się jednak zaznaczyć w wierszu w inny sposób, jako swoiste ukrycie poza zjawiskami zewnętrznymi lub pozorami bezosobowej wypowiedzi. Świat przedstawiony

w utworze może przybierać pozory obiektywizacji, może być czymś różnym od bezpośredniego przedstawienia przeżyć podmiotu mówiącego:

Ciemną klamrą—mostem—spięta rzeka od kamiennych brzegów ziarnek żwiru żebrze; czepia się i zapomina, czego chciała, i, dźwiękając łzami, w świetle cała, bieży dalej, gubiąc łzy w miesięcznym srebrze.

(K. Hłalcowiczówna, Rzeka)

Powyższy obraz rzeki i mostu jest jednak tylko pozornie obrazem obiektywnego świata, w wypowiedzi tej bowiem można wyraźnie zobaczyć elementy, które wyznaczają emocjonalny stosunek podmiotu mówiącego do przedstawionej rzeczywistości. Taką funkcję wyrażania stosunku podmiotu lirycznego ma zarówno generalny zabieg personi-fikujący rzekę, jak poszczególne sformułowania tekstu. Ten typ wierszy, w których odgadujemy obecność przeżywającego podmiotu lirycznego, jego punktu widzenia, sytuacji w jakiej się wypowiada tylko za pośrednictwem sposobu kształtowania świata przedstawionego nosi nazwę liryki pośredniej. W tym konkretnym wypadku liryka pośrednia reprezentowana jest przez typ opisowy. Poszczególne epoki i style literackie wypracowały zresztą różne modele opisu lirycznego. Na przykład w liryce opisowej staropolskiej szczególnie chętnie używano porównania, w liryce młodopolskiej pewnych typów epitetu (zob. s. 328 in.; 324). Romantyzm oddał na usługi opisu lirycznego formę sonetu, w której utrwalił związek dwóch części, jednej stanowiącej opis liryczny, drugiej będącej refleksją z tego opisu wypływającą.

W niektórych kierunkach poezji współczesnej funkcja opisu lirycznego jako przedstawienie świata zewnętrznego wobec podmiotu a jednocześnie wyraz jego stosunku do tego świata została zmodyfikowana i zastąpiona ujęciem, które należałoby raczej określić jako próby definiowania, nazywania przedmiotu. Zjawiska zewnętrzne wobec podmiotu lirycznego mają tu jakby dwie płaszczyzny —jedną z nich jest rzeczywistość językowa, a obok niej świat rzeczy. Przedstawienie | przedmiotu staje się więc jednocześnie odkrywaniem wieloznaczności języka, konieczności pewnego nadmiaru informacyjnego wobec celu założonego czy oczekiwania. Procedery te są zazwyczaj przeprowa-