DSC04650

172 Rodzaje i gatunki literackie

KiżJy isrsz w obrębie cyklu stanowi! wprawdzie odrębną wypowiedź liryczną, ale jednocześnie był cząstką całego cyklu jako nadrzędnej, rozbudowanej wypowiedzi połączonej często innymi jeszcze elementami (treściowymi, wspólnym podmiotem).

Często używanym terminem traktowanym ogólnie, czasem nawet synonimicznie wobec pojęcia utworu lirycznego, jest pieśń, choć w gruncie rzeczy nazwa ta ujmuje zupełnie schematycznie niektóre cechy organizacji wierszowej i stylistycznej tekstów bardzo różnych, które w tradygi starożytnej i późniejszej wyodrębnione były w osobnych nazwach gatunkowych; takich jak: oda, hymn, pean, dytyramb, madrygał. W poezji współczesnej zarówno nazwy, jak i rzeczywiste poczucie odrębności gatunkowej przestały być naprawdę żywe. Pojawiają się raczej na zasadzie stylizag'i, która staje się niejako artystycznym celem utworu, jak w wierszu M. Pawlikowskiej Madrygał. Można jednakże wskazać i programy i praktykę poetycką nawiązującą do tradycji klasycyzmu i w tym zakresie, jak choćby twórczość J. M. Rymkiewicza, a nawet ożywienie tradycyjnych form gatunkowych (jednak przetworzonych) nie tylko w celach styliza-torskich czy jako czystą grę estetyczną, np. tomik poezji S. Grochowiska Bilard.

Jednakże wciąż jeszcze dominującą tendencją w poezji współczesnej jest rozluźnienie tradycyjnych rygorów strukturalnych poszczególnych gatunków. W niemałym stopniu wpłynął na ten proces rozwój systemów weryfikacyjnych w języku polskim, pojawienie się wiersza wolnego w różnych odmianach (zob. s. 508—527), położenie nacisku na indywidualny i niepowtarzalny kształt rozczłonkowania -wersowego tekstu.

Odrzucenie tradycyjnych wyznaczników gatunkowych w liryce współczesnej jest być może także wyrazem zmienionego stosunku do podmiotu .lirycznego. Zbyt .mocno te wyznaczniki związane były p emocjonalnym i osobistym traktowaniem podmiotu wypowiedzi lirycznej, który we współczesnej poezji istnieje często jako podmiot dokonujący operacji językowych’ i w tych operacjach widzi możliwość nowego obiektywizowania świata, choćby to' także był świat przeżyć kdozhańi Przykładem omawianego zjawiska może być twórczość J.^: Przybosia eksponująca przede wszystkim intelektualne rygory mowy poetyckiej, a jeszcze wyraźniej twórczość T. Karpowicza,

M. Białoszewskiego, Z. Bieńkowskiego, w której zasadniczą sprawą jest rzeczywistość językowa, jej badanie, wypróbowywanie, ustosunkowanie się do tego, co w języku konwencjonalne i niekonwencjonalne.

W powszechnym doświadczeniu czytelniczym istnieje dość zakorzenione przeświadczenie o dużym stopniu swobody kompozycyjnej wierszy lirycznych. Przeświadczenie to ma zapewne różne źródła, z których dwa są najistotniejsze. Pierwsze wiąże się z przyzwyczajeniami do określonej praktyki literackiej, w której liryka była terenem panowania motywów luźnych, drugie świadczy o szukaniu istoty liryki w funkcji podmiotu lirycznego. Zaś jedno i drugie stanowisko jest niczym innym jak wyrazem poszukiwania uzasadnień dla kształtu wypowiedzi lirycznej, dla obecności motywów, jakie w niej występują. Jest więc pytaniem o motywację świata przedstawionego w utworze lirycznym.

Osobisty charakter wypowiedzi tradycyjnie przyjmowany jako wyróżnik liryki, stał się przyczyną przekonania o całkowicie uprawnionej arbitralności wyboru motywów, kształtu kompozycyjnego i stylistycznego dla określonego tematu-zadania artystycznego. Ostatecznym powodem, który zawsze mógł usprawiedliwić kształt utworu, była akceptacja skrajnego subiektywizmu, do jakiego w oczach czytelników miał prawo poeta. Okazuje się jednak, że to prawo przyznawane przez przyzwyczajenia czytelnicze ma swoje granice, których wyrazem stała się dość częsta wśród współczesnych odbiorców niechęć do „niezrozumiałości” obecnej poezji. Niechęć, spowodowana właśnie w znacznym stopniu inercją przyzwyczajeń do pewnych konwencji, zawodnych przy próbie zrozumienia poezji nowszej.

•

1. Autor i podmiot liryczny

Fikcja literacka jako jeden z istotnych wyróżników wypowiedzi literackiej obejmuje oczywiście swym zakresem także konstrukcję podmiotu lirycznego (zob. s.48 iin). Pomimo iż romantyzm przyzwyczaił nas do na pół autobiograficznego charakteru liryki, musimy zdać sobie sprawę, że podmiot mówiący w wierszu lirycznym jest przede wszystkim zobiektywizowany i wyznaczony przez samą wy-