DSC04669

210 Rodzaje i gatunki literackie

5. Gatunki liryczne w polskiej tradycji literackiej

Warunki, w jakich rozwijała się polska literatura, dożyły się na to, iż zostały przez nią przyswojone i zaadaptowane różne gatunki liryki antycznej. W czasach odrodzenia były one traktowane jako wzory, modele poezji o wysokiej randze artystycznej, ich przeniesienie do literatury polskiej miało znaczenie próby włączenia się w literaturę ogólnoeuropejską. W twórczości K. Janickiego czy w większym stopniu J. Kochanowskiego te same formy gatunkowe wzorowane na poezji antycznej wystąpiły w języku łacińskim i polskim.

W kontynuowaniu gatunków lirycznych tradycji antycznej początkowo żywa była.zasada podziału utworów lirycznych na dwie duże grupy ze względu na rozróżnienie stylu wysokiego i stylu niskiego, uwzględniające zarówno kryterium tematyczne, jak kompozycyjne i stylistyczne. Do stylu wysokiego zaliczano utwory, które dotyczyły kultu bogów, żyda religijnego i politycznego, zagadnień filozoficznych, ważnych zdarzeń i postaci historycznych. Formalnie przysługiwał im większy rozmiar i inny sposób wierszowania, stosowano w nich miary zbliżone do epickich, np. hymny pisane były heksametrami (zob. s. 447 i n.). W procesie przeniesienia hymnu do poezji polskiej ten ostatni warunek nie mógł zostać dopełniony, gdyż rozwój języka i wiersza polskiego nie dawał możliwości stworzenia analogicznego metrum. O odrębności gatunkowej decydowało raczej kryterium tematyczne oraz styl retoryczny, ozdobny, wykorzystujący zwłaszcza rozmaitość tropów, charakterystyczny zresztą dla większości gatunków lirycznych. Celem hymnu była uroczysta pochwała bóstwa, heroicznego czynu czy jakiejś wielkiej idei. W polskiej tradycji poetyckiej hymn stał się w zasadzie wypowiedzią podmiotu zbiorowego, uroczystym zwrotem do Boga, rodzajem literackiej modlitwy pochwalnej, często służącej też celom patriotycznym. Wiele pieśni J. Kochanowskiego spełniało właśriwie wymagania hymnu, jak np. Pieśń III „Oko śmiertelne Boga nie widziało” czy jeszcze wyraźniej Pieśń XXV „Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?”, potocznie nawet nazywana hymnem do Boga. Z czasem hymn rozluźniał swój związek z tematyką ściśle religijną i funkcją kultową, przesuwał się w stronę tematyki filozoficznej, ujmującej najistotniejsze problemy

egzystencji człowieka i świata. Swoistą wersją tego gatunku są hymny J. Kasprowicza przedstawiające wizję eschatologiczną czy hymny-opowieści, których podmiotem lirycznym są postacie ^vangeliczne lub święci. W poezji współczesnej występują niekiedy jako próby stylizacji; pewne cechy hymnu, przede wszystkim postawa podmiotu mówiącego stają się komponentą cech innogatunkowych.

W starożytnej Grecji rozróżniano dwa rodzaje hymnu: dytyramb etyli hymn na cześć Dionizosa i pean, hymn na cześć Apolłina; w poezji polskiej to rozróżnienie zanikło.

Bardziej rozlecą tradycję miały dwa inne gatunki liryki wysokiej, oda i elegia, różniące się między sobą w sposób zasadniczy tonacją wypowiedzi.

Oda jako gatunek była, podobnie jak hymn, utworem pochwalnym; różniła się od hymnu przede wszystkim swoim przedmiotem. Nie Bóg i świat jako jego dzieło stanowiły zasadniczy temat ody, lecz raczej postacie i czyny wielkich ludzi, zdarzenia świadczące o wielkości człowieka w ogóle, wielkie prawdy filozoficzne i polityczne. W konsekwencji, w odzie występował często morał, a przynajmniej zaznaczało się nastawienie pouczające. Stylistycznie oda miała łączyć w sobie uroczysty patos oparty o zasady retoryki z pozornym nieporządkiem wyrażającym uniesienie mówiącego; stąd zwykle kompozycja ody jest wieloczęściowa, z pewnymi zmianami tonacji wypowiedzi, chętnie operuje rozbudowanymi obrazami poetyckimi. W polskiej poezji oda stała się gatunkiem popularnym i cenionym w dobie oświecenia, w ramach poetyki klasycyzmu. Rozwinęły się też na naszym gruncie różne odmiany ody, a zwłaszcza dwa zasadnicze jej typy. Jeden reprezentowała oda jako wiersz okolicznościowy, związany z konkretnym wydarzeniem, doniosłym i ogólnie znanym, np. Oda do J. K. M. w dzień doroczny koronacji... A. Naruszewicza. Drugi typ można określić jako utwór filozoficzno-moralny, jak tego samego autora Oda do sprawiedliwości. Ta odmiana kontynuowana była przez poetów romantyzmu, którzy wykorzystywali ją jako patetyczne przedstawienie własnego światopoglądu. Ze względu na jej związek z tradycją polskiego klasycyzmu występuje ona na zasadach «•