DSC04671

214 Rodzaje i gatunki literackie

zację w formach rodzajowo różnych. Mogą to być monologi liryczne skomponowane jako wyznanie lub pieśń, jak niektóre sielanki F. D. Kniaźnina; mogą mieć formę dialogów obudowanych narracją lub nie, jak znana sielanka F. Karpińskiego Laura i Filon, lub posługiwać się przede wszystkim narracją (dramatyczna i epicka odmiana sielanki). Temat pasterski może w mej przybierać formułę realistycznego obrazka, na który składają się najczęściej opisy krajobrazu, przedstawienie zajęć i przeżyć bohaterów; może jednak wystąpić w funkcji kostiumu, maski czy też stylizacji dla przedstawienia innego środowiska (zwłaszcza dworskiego) lub problematyki społeczno-obyczajowej. Sielanka staropolska rozwijała się w różnych odmianach, z których najważniejsze to obrazek rodzajowy reprezentowany przez Żeńców Szymonowica i sielanka, w której narracyjna, epicka rama bywa tak skonwencjonalizowana i zatarta, że na pierwszy plan wysuwa się bezapelacyjnie warstwa liryczna, na przykład Roksolanki S. Zimoro-wica. Sielanka jako utwór liryczny, kładący nacisk na przedstawienie uczuciowości ludzkiej stała się szczególnie popularna w literaturze sentymentalizmu (utwory F. Karpińskiego i F. D. Kniaźnina), ale jej żywotność w zasadzie wygasa na progu romantyzmu, który przynosi odmienną koncepcję uczuciowości. Natomiast romantyzm nawiązywał niekiedy do sielanki jako obrazka rodzajowego i środowiskowego, np. twórczość K. Brodzińskiego. W dalszych fazach rozwoju literatury sielanka pojawiała się głównie na usługach stylizacji, często parodystycznej, wymierzonej przeciw czułostkowości i - kon-wencjonalizmowi.

Większość modeli gatunkowych liryki antycznej przedostała się do Polski za pośrednictwem literatury włoskiej, przede wszystkim w dobie renesansu. Z tejże samej literatury zostały też przejęte gatunki jej właściwe. Tak było z popularnym w XVI i XVII wieku madrygałem, krótkim wierszem lirycznym, przeważnie poświęconym osobie ukochanej, wyrażającym pochwałę czy komplement pod jej adresem. Madrygał można uważać za jedną z odmian poezji panegirycznej, której zasadniczym celem jest pochwała przedmiotu i adresata wypowiedzi zarazem, charakterystycznej dla środowiska dworskiego. Wyróżniał się on elegancją stylu i formą wierszową dość swobodną, która jednak winna umożliwiać wygłoszenie go z towarzyszeniem muzyki.

Szczególną żywotność w poezji polskiej wykazały dwa inne gatunki poetyckie, ukształtowane w literaturze włoskiej i francuskiej przede wszystkim, z których jeden jest bez wątpienia gatunkiem lirycznym — sonet, drugi zaś — ballada — w swym rozwoju odszedł od liryki bardzo mocno, ale elementy liryczne odgrywały w nim zawsze rolę bardzo istotną.

Sonet został wprowadzony do poezji polskiej w w. XVI od razu w dwóch wersjach. Kochanowski praktykował wersję francuską, tak jak i M. Sęp Szarzyński, a S. Grabowiecki — wersję włoską. Jedna i druga wersja to odmiany kunsztownej strofy cztemastowersowej (zob.s.533 i n.)podzielonej układem rymów na kilka całostek podrzędnych. W wersji Kochanowskiego i Szarzyńskiego są to dwie strofy czterowersowe o układzie rymów a b b a oraz część sześciowersowa, w której wyróżnia się ostatni dwuwiersz. Budowa wersyfikacyjna jest najściślej związana z układem treści utworu, który w naszej tradycji renesansowej miał przeważnie charakter refleksyjny, dotyczył zagadnień filozoficznych Czy religijnych, choć w poezji włoskiej był związany głównie z tematyką miłosną, zwłaszcza w twórczości Dantego, Petrarki, Michała Anioła.

Z wstydem poczęty człowiek, urodzony Z boleścią, krótko tu na świede żywic,

I to odmiennie, nędznie, bojaźliwie;

Ginie, od Słońca, jak deó opuszczony.

I od takiego, Boże nieskończony,

W sobie chwalebnie i w sobie szczęśliwie Sam przez się żyjąc, żądasz jakmiarz chciwie Być miłowany i chcesz być chwalony.

Dziwne są twego miłosierdzia sprawy:

Tym się Cherubim, przepaść zrozumności.

Dziwi zdumiały, i stąd pała prawy Płomień, Seraphim, w szczęśliwej miłości.

O Święty Panie, daj, mech i my mamy To, co mieć każesz, i Tobie oddamy.

(M. Sęp Szarzyński, Sonet //)

Włoska wersja sonetu, która w Polsce zyskała później większą popularność, dzieliła czternaście wersów na dwie całostki: wyróżniała także dwie strofy czterowersowe, ale pozostałe sześć wersów dzieliła