3582390779

W swym komparatystycznym studium na temat myśli Jana Kalwina i Roberta Bellarmina Richgels pokazał, w jaki sposób neo-scholastyczna, spekulatywna myśl Bellarmina zderza się z humanistycznymi aspektami myśli Kalwina¹⁰. Jak wiemy z licznych prac Eriki Rummel i innych autorów, historia konfliktu między przed-

pów". Pierwszy to wczesny konflikt miedzy humanistami (Pico della Mirandola, Ermolao Barbaro i inni) a teologami scholastycz-nymi. Drugi — późniejsze „profesjonalne" dyskusje na temat kwalifikacji koniecznych do studiów biblistycznych oraz „granic terytoriów poszczególnych dyscyplin”. Trzeci — „w pierwszej połowie szesnastego wieku, gdy kontrowersja weszła w sferę dyskusji doktrynalnej i została w końcu włączona w obręb debaty refor-macyjnej”¹².

Radykalna teologia socyniańska (ariańska) posiada swe korzenie w studiach biblistycznych humanistów, m.in. Erazma z Rotterdamu, jak przekonąjąco dowiódł tego m.in. Konrad Górski w swym klasycznym już studium Humanizm i antytrynitaryzm Z drugiej strony, jezuicka teologia kontrowersyjna stanowi niewątpliwie kolejną fazę katolickiej teologii scholastycznej. Warto by zbadać kwestię, czy środkowoeuropejska debata teologiczno-biblistyczna na przełomie XVI i XVII wieku nie stanowiła kolejnej fazy długotrwałego antagonizmu między humanizmem i scholastyką, który już wówczas nie miał kontynuacji w innych częściach Europy.

To oczywiście tylko jedno z wielu pytań, jakie należy zadać omówionym wyżej tekstom. Jedno jest wszakże pewne — ich rola w historii kultury przełomu wieków, a nie tylko w historii teologii musi zostać na nowo przemyślana.

¹⁰ Ibidem, s. 53-66.

" Zob. np. Erika Rummel: „Et cum thcologo bella poeta gerit”, The Conflict between Humanistę and Scholastics Reoisited, Sbcteenth Century Journal, Tom 23 (1992), z. 4, 8. 713—726; Eadem: The Humanist-Scholastic Debate in the Renais-sance and Reformation. Cambridge and London, Harward Univeraity Press 1995 (zwłaszcza rozdziały: 1. The Protagonists and the Issues, s. 1—18; 5. Bib-lical Scholarship: Humanistic Innooators and Scholastic Defenders of Tradi-tion, s. 96—125; 6. The Debate and the Reformation, s. 126—152). Tu bogata literatura przedmiotu. Por. też: Charles G. Nauert, Jr.: The Clash of Humanistę and Scholastics: an Approach to Pre-Reformation Controoersies. „Sixteenth Century Journal”, Tom 4 (1973), z. 1, s. 1—18.

¹² Erika Rummel: The Humanist-Scholastic Debate... op.cit,, s. 2.

^,s Zob. Konrad Górski: Studia nad dziejami polskiej literatury antytryni-torskiej XVI wieku. Kraków 1949.