Urazy i uszkodzenia sportowe
Sport injuries  their prevention and treatment
Artur Dziak
Klinika Ortopedii i Rehabilitacji II WydziaĆu Lekarskiego
Akademii Medycznej w Warszawie
Streszczenie Summary
Sport i zajćcia sportowe nieodĆåcznie så zwiåzane Sports injuries occurs as a result of physical activi-
z ryzykiem makro- i mikrouszkodzeÅ„ (przeciåºe- ties caused either by accidents or, more often by ove-
nia) tkanek narzådu ruch, gdyº zarówno intensyw- ruse. The demands being placed on the bodies of
ne doskonalenie ruchów, jak i powićkszanie siĆy athletes, especially on their musculo-skeletal systems
mićĄni nie moºe odbywaì sić bezkarnie i cenå jest are much greater nowadays. In spite of the existence
przyspieszone zuºycie tkanek. of the myriad of overuse syndromes all the injuries
íadne uszkodzenia struktur tkankowych nie gojå sić must be diagnosed and treated effectively with
bez Ä„ladu, gdyº pomijajåc zĆamania koÄ„ci w obrćbie complete healing so that athlete could continue to
narzådu ruchu nie ma restitutio ad integrum. Wbrew produce good performances.
wielkim postćpom medycyny nadal istniejå granice [Acta Clinica 2001 2:105-110]
moºliwoÄ„ci ortopedii rekonstrukcyjnej, uzaleºnione
od stopnia  zuºycia tkankowego . Ståd tak wielkie
Key words: sports injuries, sports medicine, sporting
znaczenie diagnozowania i leczenia w renomowa-
activities
nych centrach leczenia uszkodzeń sportowych.
[Acta Clinica 2001 2:105-110]
SĆowa kluczowe: medycyna sportowa, urazy sporto-
we, uszkodzenia w sporcie, wypadki sportowe
Urazy i uszkodzenia sportowe to ryzy- nowy) dostarcza Ä„wiatu niezapomnianych
ko nieodĆåcznie zwiåzane z samym upra- wraºeÅ„, wzruszeÅ„ i emocji; zĆa- bo nazbyt
wianiem sportu, ksztaĆtujåce sić podobnie wielu doszedĆszy do granic psychicznych
jak kaºde ryzyko zawodowe itp. I tu, i tam i fizycznych moºliwoÄ„ci, wzglćdnie nawet
etiologia i patomechanika urazów jest zbli- nie próbujåc tego uczyniì, sićga po niedo-
ºona i stanowi wynik okreÄ„lonego splotu o- zwolone wspomaganie. Paradoksem jest
kolicznoÄ„ci. Jednak, pomijajåc nieszczćĄli- wićc, ºe przypominajåc cytowanå ĆaciÅ„skå
we wypadki w wybranych dyscyplinach, jak maksymć De Coubertin daĆ poczåtek gi-
np. automobilizm, najczćĄciej mamy do gantycznemu ruchowi dietetycznemu, hor-
czynienia z typowymi uszkodzeniami prze- monalnemu, farmakologicznemu, wspoma-
ciåºeniowymi narzådu ruchu. (12,13) ganiu psychiki, doskonaleniu sprzćtu i in-
Baron De Coubertin przypominajåc frastruktury itp. w sporcie.
w szlachetnej intencji znamienne sĆowa Zarówno intensywne doskonalenie ru-
 citius, altius, fortius zapewne nie zdawaĆ chów, jak i powićkszenie siĆy mićĄni nie
sobie sprawy, jak wiele zĆa powoduje przy- moºe odbywaì sić bezkarnie i cenå jest
woĆanie tego zawoĆania w erze nowoºytnej. przyspieszone zuºycie tkanek. Sprawa na-
Dobra  bo prawie od 100 lat sport (wyczy- biera szczególnej ostroĄci u sportowców,
Tom 1, Numer 2 " 105
Acta Clinica
jeÄ„li nadmierna eksploatacja dotyczy okoli- towcy wysokiego wyczynu nie mogå, nie-
cy, w której tkanki genetycznie så mniej stety, stanowiì wzoru moralnego dla mĆo-
wartoÄ„ciowe i podatne na sumujåce sić dzieºy! Jakby tego byĆo maĆo, na skutek ko-
mikrourazy. Niejednokrotnie, czynnikiem mercjalizacji i wĆåczenia czynnika politycz-
wywoĆujåcym ĆaÅ„cuch zaburzeÅ„ patolo- nego, doszĆo do bezpowrotnej utraty fair
gicznych na poziomie danej grupy komó- play i zabawy w sporcie. A przecieº dawniej,
rek jest nieprawidĆowy wzór ruchu, czy teº moºe wcale nie tak dawno temu, sport i fair
mikrourazy dochodzåce z zewnåtrz. play to byĆy okreÄ„lenia nierozĆåczne. Win-
W wyniku tego wszystkiego, poczyna- nych jest wielu i to na róºnych szczeblach
jåc juº od drugiej polowy XX wieku zaczć- ºycia spoĆecznego. Obserwowana np.. bruta-
Ća niepokojåco wzrastaì liczba urazów i u- lizacja sportu to nie tylko wynik dziaĆaÅ„ fa-
szkodzeÅ„ narzådu ruchu, w tym fatalnych natycznych kibiców. Bez winy nie pozostajå
w skutkach dysfunkcji zwiåzanych z sumo- nawet komentatorzy usiĆujåcy wmówiì mi-
waniem sić mikrourazów. Obecnie szacuje lionom telewidzów, ºe np. brutalna i cham-
sić, ºe liczba zawodników wysokiego wy- ska gra na boisku to gra  twarda i wĆaÄ„ci-
czynu ulegajåca powaºnym dysfunkcjom wie wszystko jest w porzådku. To wĆaÄ„nie
waha sić w granicach 30  70%, przy czym z tej  twardej gry czy  twardego stylu wal-
w latach olimpijskich osiåga z reguĆy górne ki biorå sić tak liczne rzesze okaleczonych
granice (9). sportowców. To wĆaĄnie nikt inny, jak ini-
Nie dziwi przeto, ºe wysoko wyspecja- cjatorzy i ofiary twardej gry niedzielnej så
lizowane Kliniki Ortopedyczne i Kliniki poniedziaĆkowymi pacjentami ambulatoriów
Traumatologiczne Ä„wiata zaczćĆy speĆniaì i szpitali urazowych (7,16,17).
rolć  zakĆadów naprawczych dla sportow- CiaĆo czĆowieka poddawane jest w ciå-
ców. gu ºycia bardzo zróºnicowanym obciåºe-
W tym miejscu warto podkreÄ„liì, ºe or- niom, zwiåzanym z naturalnå potrzebå ru-
topedia jest wĆaÄ„ciwie jedynå dziedzina chu, doskonaleniem sprawnoÄ„ci,  eksploa-
medycyny, w której udaje sić naprawianie tacjå sportowå , czy wymogami wykonywa-
uszkodzeÅ„ narzådowych i tkankowych nia wyuczonego zawodu.
w takim stopniu, ºe moºliwy jest powrót na W przypadku osoby zdrowej i mĆodej
boisko duºego odsetka zawodników wyso- przyczynå wszelkich nieszczćĄì jest zazwy-
kiego wyczynu. (4,5, 6,8). czaj tak typowy dla naszej wspóĆczesnoĄci
Jest rzeczå smutnå, ºe sĆowa Averego wyÄ„cig z czasem i przestrzeniå, bez liczenia
Brundage   Duch Olimpijski, ideaĆ olim- sić z moºliwoÄ„ciami adaptacyjnymi i kom-
pijski  oznacza dziaĆania fair play wypo- pensacyjnymi.
wiedziane przed ponad 40 laty (rok 1956) Tendencja do maksymalnego skracania
zostaĆy bezpowrotnie pogrzebane na na- drogi do liczåcego sić sukcesu sportowego
szych oczach z momentem, gdy do sportu czy artystycznego, wbrew moºliwoÄ„ciom
wtargnćĆy pieniådze i polityka. Duch olim- zarówno narzådu ruchu rozwijajåcego sić
pijski i olimpijskie ideaĆy musiaĆy przegraì organizmu, jak i niedojrzaĆoÄ„ci ukĆadu ner-
w zderzeniu z brutalnoÄ„ciå wspóĆczesnych wowego, prowadzi do przeciåºeÅ„ narzådu
realiów. W wyniku dziaĆaÅ„ podporzådko- ruchu, jakºe czćsto nadrabianych ambicjå
wanych zyskowi, doszĆo do zagroºenia tak czy siĆå woli.
zdrowia fizycznego, jak i morale. Wszyscy WspóĆczesny sport wyczynowy staĆ sić
znawcy zagadnienia så zgodni co do tego, po prostu  stajniå wyÄ„cigowå , w której
ze wspóĆczesny sport wyczynowy nie ma obowiåzuje okreÄ„lony surowy reºim trenin-
nic wspólnego ze zdrowiem, zaĄ sami spor- gu i odpoczynku.
106 " Czerwiec 2001
Urazy i uszkodzenia sportowe
W tej sytuacji nakĆadanym obciåºeniom dowe czy jeªdziectwo) najczćĄciej ma swe
sprostaì moºe jedynie mĆodzieº o okreÄ„lo- podĆoºe w niewytrenowaniu lub teº w prze-
nych predyspozycjach psychicznych i fi- trenowaniu zawodnika. I tak, urazy z nie-
zycznych z jednej strony, zaÄ„ z drugiej  wytrenowania dotyczå najczćĄciej sportow-
znajdujåca sić w idealnym stanie zdrowia. ców  niedojrzaĆych do sportu, w okreÄ„lonej
Czynnik konkurencji, który ongiÄ„ daĆ dyscyplinie sportowej, usiĆujåcych ambicjå
poczåtek sportowi, którego rodowodu z ko- nadrabiaì wyraªne niedostatki siĆy, szybko-
lei szukaì trzeba nie gdzie indziej, jak Ä„ci, wytrzymaĆoÄ„ci czy precyzji ruchu. Z ko-
w czasach walk gladiatorów, wyÄ„cigów lei, uszkodzenia przewlekĆe, rozwijajåce sić
kwadryg oraz turniejów rycerskich, krót- skrycie, niejednokrotnie miesiåcami i latami,
kich w owych czasach okresów pokoju, stanowiå proste nastćpstwo czy to tzw. ze-
straciĆ obecnie wiele ze swojej pierwotnej spoĆu zuºycia (oczywiÄ„cie duºo przedwczes-
szlachetnej intencji, a staĆ sić molochem o- nego), czy po prostu nieprawidĆowego
panowujåcym bez reszty ciaĆa, jak i umysĆy i szkodliwego eksploatowania narzådu ru-
sportowców. chu. Do tej ostatniej grupy naleºy zaliczyì
SĆynne greckie hasĆo kalos kagatos uleg- wszelkie nastćpstwa lekcewaºonych oraz
Ćo caĆkowitemu zapomnieniu, gdyº po pro- niesĆychanie czćsto wrćcz ªle leczonych
stu przestaĆo pasowaì do wspóĆczesnego skrćceÅ„ i stĆuczeÅ„ pozaszkieletowej kompo-
sportu. Trudne warunki, ze wzglćdu na za- nenty narzådu ruchu.
ostrzone wspóĆzawodnictwo dotarcia do Uszkodzenia narzådu ruchu moºna
czoĆówki sportu Ä„wiatowego, a o taki wynik podzieliì na wiele grup, w zaleºnoÄ„ci od
jedynie warto sić dobijaì, spowodowaĆy, ºe przyczyn ich powstawania, kryteriów kli-
zaczćto wdraºaì do sportu wyczynowego nicznych lub w zaleºnoÄ„ci od specyfiki za-
coraz mĆodsze roczniki dziewczåt i chĆop- wodowej, sportowej itp. Mogå one wyståpiì
ców, zaÄ„ z drugiej strony skracaì czas po- teº jako przypadkowe, w warunkach nie-
trzebny na uzyskanie stopnia wytrenowania przewidzianych okolicznoĄci, np. wyrwanie
odpowiadajåcego wyÄ„rubowanym normom przyczepu Ä„cićgna Achillesa przy gwaĆtow-
tabel wyników. W nastćpstwie tego stanu nym i nadmiernie silnym skurczu mićĄnia
rzeczy zaistniaĆa sytuacja, w której na orga- trójgĆowego Ćydki, czy zwichnićcie stawu
nizm dziecka, nie przygotowanego fizycz- Ćokciowego przy ªle wykonanym rzucie itp.
nie i psychicznie mĆodzieÅ„ca czy dziewczy- Uszkodzenia narzådu ruchu mogå mieì
ny, nakĆada sić obciåºenie treningowe kla- postaì ostrå, nagle wystćpujåcå, jak równieº
syfikowane w tabelach pracy jako cićºkie przewlekĆå, przebiegajåcå do pewnego mo-
i wyjåtkowo cićºkie. (1,2,7,14) mentu bezobjawowo, jako nastćpstwo nie-
Co wićcej  powstaĆa sytuacja dwu- mal prawidĆowych czynnoĄci, tzn. prostych
znaczna prawnie, gdyº obowiåzujåce usta- ruchów czy mniej lub bardziej zaawansowa-
wodawstwo pracy wszystkich krajów wy- nych czynnoÄ„ci zawodowych lub ìwiczeÅ„
raªnie zakazuje nakĆadanie tego rodzaju treningowych. U podĆoºa wićkszoÄ„ci tych
wysoce szkodliwych obciåºeÅ„ na organizm zmian leºå zespoĆy przeciåºeniowe  tzw.
mĆodocianego (dziecko w ogóle nie wcho- miopatie, tenopatie, meniskopatie, dyskopa-
dzi w rachubć, gdyº wszystkie kodeksy pra- tie i wiele podobnych stanów. Nie naleºy
cy wyraªnie zakazujå zatrudniania dzieci). teº zapominaì, ºe u wielu osób, szczególnie
UrazowoÄ„ì w sporcie, pomijajåc tzw. tzw. starszych dorosĆych, kaºdy ostry uraz
dyscypliny wyjåtkowo niebezpieczne z racji zawsze stwarza moºliwoÄ„ci ujawnienia cho-
wspóĆdziaĆania w osiågnićciu wyniku ma- roby przeciåºeniowej, szczególnie w ukĆa-
szyny czy zwierzćcia (np. wyĄcigi samocho- dzie Ącićgnisto-mićĄniowym (2,3,12,15).
Tom 1, Numer 2 " 107
Acta Clinica
Uszkodzenia rozwijajåce sić skrycie Z kolei, zaniedbane uszkodzenia na tle
i podstćpnie, powstajå z reguĆy na podĆoºu przewlekĆego przeciåºenia, objawiajåce sić
przedwczeÄ„nie zuºytych czy zwyrodnia- okresowymi i nasilajåcymi sić w miarć u-
Ćych tkanek. Pomijajåc niezwykle rzadko pĆywu czasu dolegĆoÄ„ciami czy dysfunkcja-
wystćpujåce obecnie tzw. zĆamania zmć- mi rokujå ªle, gdyº definitywne i konsek-
czeniowe, najczćĄciej  zmćczeniowemu wentne leczenie podejmowane jest zbyt
uszkodzeniu ulegajå Ä„cićgna, wićzadĆa, póªno, przez co trafia z reguĆy na podĆoºe
mićĄnie i torebki stawowe. WĆaÄ„nie te u- nie zapewniajåce wygojenia i wymagajåce
szkodzenia, z racji ich rozpowszechnienia przez to skomplikowanych zabiegów na-
wĄród sportowców oraz charakterystyczne- prawczych, stosowania przeszczepów Ącić-
go obrazu klinicznego, stanowiå specyficz- gien, wićzadeĆ itp. (8).
ne uszkodzenia narzådu ruchu w Ä„wiecie Mimo to bardzo czćsto notuje sić przy-
sportu i wymagajå okreÄ„lonej doktryny padki powrotu do zdrowia w wydawaĆoby
leczniczej. sić beznadziejnych uszkodzeniach narzådu
íadne uszkodzenia (nawet mikrousz- ruchu, co tĆumaczyì naleºy nabytå predys-
kodzenia) tkanek narzådu ruchu nie gojå pozycjå sportowca do ìwiczeÅ„ rehabilita-
sić bez Ä„ladu. Pomijajåc uszkodzenia koÄ„ì- cyjnych, silnå wolå i konsekwencjå w dåºe-
ca, w obrćbie narzådu ruchu nie ma restitu- niu do celów oraz duºymi moºliwoÄ„ciami
tio ad integrum. Do wygojenia uszkodzenia regeneracyjnymi mĆodego organizmu.
dochodzi jedynie przez zaståpienie wysoko Nie naleºy jednak zapominaì, ºe bez
wartoĄciowej i wyspecjalizowanej tkanki wzglćdu na wszystkie zalety ciaĆa i umysĆu
(mićĄniowej, Ä„cićgnistej wićzadĆowej itp.)  narzåd ruchu sportowca podlega prawom
tkankå niepeĆnowartoÄ„ciowå. W efekcie, jednakowym dla wszystkich. Dlatego
wielokrotnie maltretowany stĆuczeniami w wielkim bĆćdzie så ci, (a jest ich zbyt
czy naderwaniami mićsieÅ„ przedstawia so- wielu), którzy sådzå, ºe na skutek takich
bå z czasem konglomerat blizn i komórek czy innych metod leczniczych moºliwe bć-
mićĄniowych o róºnej utracie stopnia kur- dzie skrócenie okresu leczenia wbrew
czliwoĄci, siĆy i wytrzymaĆoĄci. wszelkim prawom i reguĆom (8).
Podobnie, uszkadzane wielokrotnie Niestety, chćì równie szybkiego, co Ćat-
wićzadĆo, Ącićgno czy torebka stawowa traci wego wyleczenia jest tak wielka w samym
naturalnå elastycznoÄ„ì i albo ogranicza za- zawodniku oraz znajduje gorliwych po-
kres ruchów, albo doprowadza do patolo- pleczników w osobach trenerów, dziaĆaczy
gicznej wiotkoÄ„ci stawu (1, 5,6,8). i innych zainteresowanych, ºe wbrew prze-
WićkszoÄ„ì tzw. ostrych uszkodzeÅ„ ura- strogom lekarzy zalecane leczenie i dolecza-
zowych narzådu ruchu u sportowców ma nie jest samowolnie zmieniane i modyfiko-
dobre rokowanie, gdyº jest wĆaÄ„ciwie, po- wane tak, aby moºna byĆo jak najszybciej
waºnie i na czas oceniona zarówno przez rozpoczåì trening czy stanåì do zawodów.
samego zawodnika, jak i trenera i lekarza Naleºy zdaì sobie sprawć, ºe wbrew
klubowego (z reguĆy chorzy trafiajå na dy- wszelkim postćpom medycyny na prze-
ºury do klinik ortopedycznych i oddziaĆów strzeni ostatniego stulecia, nadal istniejå
urazowych). Wyjåtki stanowiå przypadki u- granice moºliwoÄ„ci medycyny i ortopedia
szkodzenia  ostrego , ale na podĆoºu caĆ- nie jest w stanie czyniì  cudów w kaºdym
kowicie zuºytej czy zwyrodniaĆej tkanki, przypadku. MoºliwoÄ„ci leczenia uzaleºnio-
jak to np. ma miejsce w czćĄci przypadków ne så od stopnia  zuºycia tkankowego .
Ä„cićgna Achillesa, czy uszkodzenia stoºka Så granice, których przekroczyì nie
Ä„cićgnistego barku. moºna, nic teº dziwnego, ºe mådra Natura
108 " Czerwiec 2001
Urazy i uszkodzenia sportowe
wyposaºyĆa czĆowieka w wiele mechaniz- Kompleksowe leczenie uszkodzeÅ„ na-
mów obronnych, takich jak  zmćczenie fi- rzådu ruchu nie jest Ćatwe, a szczególne
zyczne, psychiczne, ból, wyczerpanie, itp. trudnoĄci nastrćcza u ludzi mĆodych
Prawdå jest, ºe spowodowanie szkód orga- i u sportowców.
nicznych (a wićc nieodwracalnych) u osob- Podobnie jak w wielu grupach profe-
nika zdrowego, poniºej 30 roku ºycia, jest sjonalnych, tak i w sporcie osobowoÄ„ì cho-
niemoºliwe, nawet jeÄ„li naĆoºone naÅ„ wy- rego ma duºy wpĆyw na przebieg leczenia
siĆki prowadzå do zapaÄ„ci. Prawdå jest teº i nastćpstwa choroby. Sportowcy wyczyno-
ºe mićĄnie szkieletowe mćczå sić szybciej wi så szczególnie podatni na nerwice sy-
niº mićsieÅ„ sercowy (co powoduje automa- tuacyjne, powstajåce w zetknićciu sić z os-
tyczne przerwanie wysiĆku), ale ten wspa- trå lub przewlekĆå chorobå urazowå, w wy-
niaĆy mechanizm obrony ma zastosowanie niku czego naleºy zawsze liczyì sić z po-
jedynie w odniesieniu do mićĄnia zdrowe- wikĆaniami, m. inn. z charakteropatiå. Nie-
go. Okazuje sić, ºe narzåd ruchu stanowi rzadko teº przyzwyczajenie do okreÄ„lonych
najsĆabsze ogniwo ciaĆa sportowca. Ståd tak metod leczenia  leczenie ludowe, metody
wielka odpowiedzialnoÄ„ì we wĆaÄ„ciwym leczenia irracjonalnego, itp.  powodujå
doborze kandydatów do sportu wyczyno- wywieranie nacisków na lekarza i szukanie
wego, planowaniu obciåºeÅ„ treningowych, pomocy w wielu oÄ„rodkach leczniczych,
liczby i czćstotliwoĄci startów oraz w profi- zmiany leczenia bez uprzedzenia lekarza
laktyce przeciåºeÅ„ (5, 8,9,15). prowadzåcego itp. Powoduje to nierzadko
Do chwili obecnej nie wynaleziono nieodwracalne nastćpstwa, spowodowane
ºadnego sposobu zapobiegania przed- opóªnieniem prawidĆowego leczenia, stoso-
wczesnemu  zuºyciu narzådu ruchu waniem leczenia szkodliwego dla danego
w wyniku nadmiernej jego eksploatacji. procesu chorobowego (czy jego fazy);
Prawdå jest, ºe w przypadku osoby mĆodej, a niekiedy prowadzi nawet do zaburzeÅ„
olbrzymie rezerwy regeneracyjne tkanek zdrowia psychicznego i charakteropatii (8).
nierzadko umoºliwiajå prawie doskonaĆå Chćì czy koniecznoÄ„ì przywrócenia
 samonaprawć , a przez to uniknićcie idealnego zdrowia powoduje czćsto wskaza-
wićkszych szkód organizmu. Rzecz sić ma nia do leczenia operacyjnego, i z lekarskiego
jednak inaczej, gdy do sumowania sić prze- punktu widzenia sytuacjć takå naleºy oceniì
ciåºeÅ„ i mikrourazów dochodzi u osób do- jako prawidĆowå. Jednak niekiedy wskaza-
rosĆych czy starzejåcych sić (10,11,17). nia do leczenia operacyjnego ksztaĆtowane
Moda na mĆodoÄ„ì, chćì zatrzymania u- så pod wpĆywem ºyczeÅ„ lub ºådaÅ„ pacjenta
ciekajåcego czasu, wyzwoliĆy wÄ„ród wspóĆ- czy jego rodziny przekonanych, ºe leczenie
czesnych róºnorodne przeciwdziaĆania- re- operacyjne stwarza nie tylko lepsze warunki
kreacja, tzw. Ä„cieºki zdrowia, szeroki ruch do osiågnićcia sprawnoÄ„ci fizycznej, ale za-
programów utrzymania sprawnoĄci fizycz- wsze jest jednoznaczne ze skróceniem czasu
nej itp. Niestety, bezkrytyczne schlebianie choroby. Poniewaº jednak operacja nie za-
panujåcym gustom, a co za tym idzie po- wsze skraca okres leczenia, o czym pacjent
dejmowanie sić ìwiczeÅ„, prac i wysiĆków fi- nie jest poinformowany, nierzadko dochodzi
zycznych przekraczajåcych wydolnoÄ„ì do konfliktów podwaºajåcych autorytet le-
i moºliwoÄ„ì nieubĆaganie starzejåcych sić karza i wzbudzajåcych niewiarć w stosowa-
tkanek ciaĆa, zamiast przywracaì nadwåtlo- ne metody leczenia.
ne siĆy, jakºe czćsto doprowadza do uszko- W wielu uszkodzeniach przewlekĆych
dzeÅ„ narzådu ruchu, a przede wszystkim narzådu ruchu oprócz zagadnieÅ„ natury
jego tkanek mićkkich. medycznej trzeba rozwiåzaì zagadnienia
Tom 1, Numer 2 " 109
Acta Clinica
Stone J. A., Year Book Medical Publisher, Chicago,
prawne. Dzieje sić tak, np. jeĄli u pacjenta,
London, Boca Raten 1989
dochodzi do wyståpienia dolegliwoÄ„ci czy
2. Caruse I., Mancini A., Puddu G.: Patologia de
dysfunkcji zwiåzanych tylko z intensyw-
Sport. Apparatico locomotore, Editione Scientifiche
nym treningiem. Poza tym pacjent nie od-
Angelini, Roma 1980
czuwa ºadnych dolegliwoÄ„ci.
3. Drez D.: Running injuries, w: Current orthopa-
W takich przypadkach wskazania do le- edic mangement (red. W. J. Keys). C. Livingstone,
New York, Edinburgh, London, Melbourne 1981
czenia operacyjnego så wzglćdne i niektórzy
4. Dziak A.: Traumatologia sportowa narzådu ru-
lekarze nie chcå podejmowaì sić leczenia o-
chu w: Traumatologia sportowa (pod red. J. Garlic-
peracyjnego z uwagi na istniejåce zawsze ry-
kiego, W. M. Kusia), PZWL, Warszawa 1987
zyko operacyjne (wczesne i póªne powikĆa-
5. Dziak A. (red.): Zamknićte uszkodzenia tkanek
nia, wyståpienie trwaĆego kalectwa, itp.)
mićkkich narzådu ruchu, PZWL, Warszawa 1985
Sprawa nabiera szczególnego znaczenia 6. Dziak A., Nazar K. (red.): Medycyna sportowa,
Presspol, Warszawa 1991
w przypadku mĆodocianych, kiedy to zgodć
7. Dziak A.: Zagroºenia dla narzådu ruchu u pol-
na operacjć podejmujå rodzice i opiekuno-
skich dzieci, w ksiåºce: Aktualne Problemy Sportu
wie, którzy mogå dziaĆaì pod takim czy in-
Dzieci i MĆodzieºy, Instytut Sportu, Warszawa
nym wpĆywem (wzglćdy finansowe, presti-
1995
ºowe) i wywieraì presjć na samego sportow-
8. Dziak A., Tayara S.: Urazy i uszkodzenia
ca   przedmiot operacji (8). w sporcie, Kasper, Kraków 2000
9. Hollman W.: Risk factors in the development of
Aktualnie, jeĄli ulegĆy kontuzji sporto-
performance. The World of Sports Medicine, 1988
wiec pragnie kontynuowaì uprawianie
10. Kibier W. B., Chandeleir T. J., Stracenew E. S.:
sportu, wzglćdnie prowadziì tryb ºycia
Musculoskeletal adaptations and injuries due to
przynoszåcy radoÄ„ì i zadowolenie, leczenie
overtraining, Exerc. Sport. Sci. Rev., 1992, 20,99
operacyjne jest imperatywem. Prawdå jest
11. Komi P. V. (red.): Strength and Power in Sport,
jednak takºe i to, ºe czćsto ºadna rekon- Blackwell Scientific Publications, London 1992
12. Kulund D. N.: The injured athlete, wyd. II, J.
strukcja w obrćbie uszkodzonego narzådu
B. Lippincott Co., Philadelphia 1988
ruchu (pomijajåc dzieci i mĆodocianych 
13. Muckle D. S.: Sport injuries. Oriel Press, New-
maksymalne moºliwoÄ„ci autokompensacji)
castle 1971
nie jest w stanie zaståpiì Natury i speĆniì
14. Lombardo J. A. (ed.): Primary Care. Symposium
wszystkich oczekiwań pacjenta.
on sports medicine, W. B. Saunders Company, Phi-
Ståd tak wielkie znaczenie ma podda- ladelphia  Tokyo 1984
15. Peterson L., Renstrom L.: Sports injuries. Their
wanie sić diagnostyce i leczeniu w renomo-
prevention and treatment, Martin Dunitz, London
wanych centrach ortopedycznych, specjali-
1988
zujåcych sić w leczeniu uszkodzeÅ„ sporto-
16. Ryan A.: Medical care of the athlete, The Bla-
wych. Tylko to moºe zapewniì powrót do
kistone Division, The Mc Graus-Hill Book, Co.
sportu, nie wyĆåczajåc sportu wyczynowego.
New York, Toronto, London 1982
17. Sports Injury, w ksiåºce: The year Book of
Majåc na wzglćdzie doniosĆoÄ„ì opty-
Sports Medicine 1983, pod red. Anderson J. L.,
malnego leczenia uszkodzeÅ„ narzådu ru-
George F., Krakauer L. J., Shepahard R. J., Torg J.
chu w sporcie, Ćamy niniejszego numeru
S., Year Book Medical Publishers, Chicago, London
kwartalnika zapeĆniono w wićkszoĄci lecze- 1983
niem operacyjnym i rehabilitacjå specjalis-
Adres do korespondencji / Address for correspon-
tycznå tych uszkodzeÅ„.
dence: Klinika Ortopedii i Rehabilitacji II WydziaĆu
PiĄmiennictwo
Lekarskiego Akademii Medycznej w Warszawie,
1. Advances in Sports Medicine and Fitness, t. II, Szpital Bródnowski, 03  242 Warszawa, ul. Kon-
pod red. Grava W. A., Lombardo J. A., Sharkey B.J., dratowicza 8
110 " Czerwiec 2001