plik

��U c z e l n i a W a r s z a w s k a M a r i i S k B o d o w s k i e j - C u r i e I n s t y t u t N a u k S p o B e c z n y c h SpoBeczny Obraz Rodzinnej Pieczy Zastpczej raport z badaD Redakcja Jakub Jerzy Czarkowski SBowa kluczowe: sieroctwo spoBeczne, rodzinna piecza zastpcza, rodzina zastpcza, rodzinny dom dziecka. W s p � B p r a c a : F u n d a c j a N o w o c z e s n e M a z o w s z e M a z o w i e c k a F u n d a c j a S p o B e c z n a u l . K s i c i a J a n u s z a 4 5 / 4 7 Uczelnia Warszawska Marii SkBodowskiej- Curie Instytut Nauk SpoBecznych SpoBeczny Obraz Rodzinnej Pieczy Zastpczej raport z badaD przeprowadzonych przez zesp�B: dr Jakub Jerzy Czarkowski kierownik zespoBu prof. dr hab. Marian Walczak dr WiesBaw Wojciech Szczsny mgr Agnieszka ZieliDska mgr Kamila Janczewska Wsp�Bpraca: Fundacja Nowoczesne Mazowsze ; Mazowiecka Fundacja SpoBeczna Warszawa 30 maja 2013 1 2 Spis tre[ci Wprowadzenie.......................................................................................................................4 Og�lne uwagi o problematyka sieroctwa i rodzinnej pieczy zastpczej.................................6 Rodzina zastpcza ...............................................................................................................7 Rodzinny dom dziecka.......................................................................................................10 SpoBeczny kontekst sprawowania rodzinnej pieczy zastpczej teoretyczne zaBo|enie projektu. ..............................................................................................................................13 Proces opiekuDczo-wychowawczy w rodzinnej pieczy zastpczej ......................................13 Czynnik spoBeczny w rodzinnej pieczy zastpczej, obraz i ocena ........................................15 DziaBania i kampanie spoBeczne na rzecz rodzicielstwa zastpczego ..................................17 Metodologia badania...........................................................................................................22 Cele badania .....................................................................................................................22 Zakres badania ..................................................................................................................22 Metodyka badania ............................................................................................................23 Grupa respondent�w ........................................................................................................24 SpoBeczne postrzeganie rodzinnej pieczy zastpczej przez respondent�w. .........................27 Rozumienie pojcia rodzinnej pieczy zastpczej, rodzicielstwa zastpczego, rodziny zastpczej i rodzinnego domu dziecka przez respondent�w. .............................................27 Spostrzeganie i ocena jednostek rodzinnej pieczy zastpczej przez respondent�w ...........27 Czy Polacy uwa|aj tworzenie rodzinnych form pieczy zastpczej za potrzebne? ..............28 Poziom aprobaty wobec rodzinnej pieczy zastpczej.........................................................29 Gotowo[ osobistego zaanga|owania w tworzenie rodzinnych form pieczy zastpczej przez respondent�w. .................................................................................................................30 Wnioski i rekomendacje ......................................................................................................31 ZaBcznik ..............................................................................................................................33 Skala akceptacji rodzicielstwa zastpczego .......................................................................33 Bibliografia...........................................................................................................................34 Publikacje zwarte ..............................................................................................................34 ArtykuBy w czasopismach i rozdziaBy w pracach zbiorowych ..............................................34 Netografia .........................................................................................................................35 3 Wprowadzenie W dniu 1 stycznia 2012 roku weszBa w |ycie ustawa o wspieraniu rodziny i pieczy zastpczej1. Nale|y jednak doda, |e niekt�re jej elementy obowizuj dopiero od 1 stycznia 2013 roku. Wa|nym przyczynkiem do rozwa|aD o nowej ustawie jest fakt, |e byBa ona kilkakrotnie nowelizowana, a wprowadzone zmiany, usuwaBy wiele brak�w, luk oraz nie[cisBo[ci2. Znowelizowana ustawa o wspieraniu rodziny i pieczy zastpczej ma wpByw i powoduje zmiany w wielu aktach prawnych, nie tylko bezpo[rednio zwizanych z pomoc spoBeczn, czy rodzin3. Jest ona kluczowa dla funkcjonowania instytucji i prawidBowego realizowania kompensacyjnej funkcji pieczy zastpczej w Polsce4. W centrum staraD systemu w [wietle przedmiotowej ustawy jest rodzina biologiczna, a zasadnicz kwesti staje si wspieranie rodziny w prawidBowej realizacji jej funkcji. Rodzina, jako grupa odgrywajca szczeg�ln rol w |yciu czBowieka, ma wpByw na ksztaBtowanie si cech jednostki niezbdnych do prawidBowego funkcjonowania w dorosBym |yciu. Jednak|e zawsze funkcjonowaBy te| i takie rodziny, kt�re z r�|nych przyczyn nie byBy w stanie nale|ycie zaspokaja potrzeb swych czBonk�w, w zwizku z tym w[r�d nas |yBy i |y bd dzieci pozbawione naturalnego [rodowiska rodzinnego. Sieroctwo zaliczymy, wic do zjawisk bezpo[rednio zwizanych z funkcjonowaniem rodziny i towarzyszcych czBowiekowi od momentu wyodrbnienia rodziny, jako kom�rki |ycia spoBecznego. Z biegiem czasu, w miar wydzielania si rodziny z wikszych wsp�lnot, zjawisko sieroctwa staBo si problemem spoBecznym, wymagajcym wsparcia poza krgiem rodzinnym. 1 Dz. U. nr 149 poz. 887 2 Ustawa z dnia 7 grudnia 2012 r. o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej, Dz.U. z dnia 29 grudnia 2012 r. poz. 1519; Ustawa z dnia 27 kwietnia 2012 r. o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej oraz niekt�rych innych ustaw, Dz. U. 2012 nr 0 poz. 579; Ustawa z dnia 15 grudnia 2011 r. o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej, Dz.U. 2011 nr 288 poz. 1690. 3 Ustawa w znowelizowanym ksztaBcie zmienia: ustaw z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuDczy, ustaw z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postpowania cywilnego, ustaw z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, ustaw z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela, ustaw z dnia 26 pazdziernika 1982 r. o postpowaniu w sprawach nieletnich, ustaw z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadk�w i darowizn, ustaw z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie gminnym, ustaw z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu spoBecznym rolnik�w, ustaw z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od os�b fizycznych, ustaw z dnia 7 wrze[nia 1991 r. o systemie o[wiaty, ustaw z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorzdzie wojew�dztwa, ustaw z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorzdzie powiatowym, ustaw z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu UbezpieczeD SpoBecznych, ustaw z dnia 25 czerwca 1999 r. o [wiadczeniach pieni|nych z ubezpieczenia spoBecznego w razie choroby i macierzyDstwa, ustaw z dnia 24 kwietnia 2003 r. o dziaBalno[ci po|ytku publicznego i o wolontariacie, ustaw z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, ustaw z dnia 28 listopada 2003 r. o [wiadczeniach rodzinnych, ustaw z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy spoBecznej, ustaw z dnia 27 sierpnia 2004 r. o [wiadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze [rodk�w publicznych, ustaw z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sdowych w sprawach cywilnych, ustaw z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziaBaniu przemocy w rodzinie, ustaw z dnia 16 listopada 2006 r. o opBacie skarbowej, ustaw z dnia 7 wrze[nia 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do aliment�w oraz ustaw z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostpnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych 4 Aktualny tekst Ustawa o wspieraniu rodziny i pieczy zastpczej w wersji ujednoliconej mo|na odnalez na stronach Kancelarii Sejmu RP pod adresem: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20111490887 . 4 Poza potrzeb wynikajc z uwarunkowaD zewntrznych, u podstaw badaD legBy r�wnie| dwa wa|ne czynniki zwizane z osob prowadzcego badanie. S to do[wiadczenie osobiste i intelektualna ciekawo[, co jak podkre[laj badacze spoBeczni jest wa|nym czynnikiem sukcesu badaD5. O Bczeniu motywacji osobistych i poznawczych pisze r�wnie| M. Schwalbe6. Prezentowane badania nie s wic jedynie dziaBaniem wynajtej osoby i wyalienowanym dziaBaniem w biznesie naukowym 7. I mamy nadzieje, |e dziki Bczeniu motyw�w osobistych i poznawczych badanie nie staBo si jedynie pustym komunaBem 8. W prezentowanym badaniu zwr�cono uwag na spoBeczny kontekst wykonywania rodzinnej pieczy zastpczej. Postrzeganie rodzinnej pieczy zastpczej przez spoBeczno[ j otaczajc jest istotnym elementem wspierajcym skomplikowany proces wychowawczy odbywajcy si w rodzinach zastpczych i rodzinnych domach dziecka. {yczliwo[ i zrozumienie jest wa|nym elementem wspierajcym oddziaBywania wychowawcze. SpoBeczne osamotnienie opiekun�w (rodzic�w zastpczych) w prowadzonej przez nich dziaBalno[ci nie tylko zmniejsza szanse sukcesu, czy efektywno[ procesu wychowawczego. Sprzyja ono r�wnie| wypaleniu samych opiekun�w (rodzic�w zastpczych). 5 J. Lofland, D.A. Snow, L. Anderson, L.H. Lofland, Analiza ukBad�w spoBecznych, Warszawa 2009, s.31-36. 6 M. Schwalbe, The Minor in Men`s Faces w Jurnal of Contemporary Ethnography nr 25, rok 1996, s.58-82 7 Por. J. Roth, Hired Hand Research AmerikanSocjologis nr. 1 rok 1966, s.190-196. 8 J. Lofland, D.A. Snow, L. Anderson, L.H. Lofland, Analiza ukBad�w spoBecznych, Warszawa 2009, s.37 5 Og�lne uwagi o problematyka sieroctwa i rodzinnej pieczy zastpczej Sieroctwo jest zjawiskiem, kt�re definiujemy, jako: stan pozbawienia dzieci, trwale lub przej[ciowo, szans wychowania we wBasnej rodzinie, ze wzgldu na brak odpowiednich warunk�w opiekuDczo wychowawczych 9. Podkre[la si wic, |e jest to sytuacja dziecka pozbawionego wBa[ciwej opieki rodzicielskiej. Instytucjonalne ujcie zjawiska sieroctwa, jak i r�|nych form opieki nad sierotami znane byBo w historii od lat 60-ych XIX wieku. Okre[lenia tego u|ywano gB�wnie w odniesieniu do dzieci, kt�rych rodzice umarli. Obecnie, dzieci takie okre[la si mianem sierot naturalnych lub te| biologicznych, natomiast obok sieroctwa naturalnego, rozr�|nia si r�wnie| sieroctwo spoBeczne. Jest to sytuacja polegajca na pozbawieniu dziecka nale|ytej opieki rodziny naturalnej z r�|nych przyczyn o charakterze spoBecznym np.: rozbicia struktury rodziny, patologii czy innych dewiacji dotykajcych rodzin lub jej czBonk�w. Niekt�rzy autorzy wymieniaj r�wnie| trzeci rodzaj sieroctwa, a mianowicie sieroctwo duchowe, majce sw przyczyn w zaw|eniu opiekuDczej funkcji rodziny i rozbiciu wizi uczuciowej spajajcej rodzin. Zjawisko sieroctwa spoBecznego nie jest Batwym do zdefiniowania, midzy innymi, dlatego, |e dotyczy r�|nych, zazwyczaj trudnych do por�wnania sytuacji losowych dzieci. Do literatury pedagogicznej termin sieroctwa spoBecznego wprowadziBa A. Szymborska, kt�ra okre[liBa stan sieroctwa spoBecznego, jako obiektywn sytuacj, kt�rej wsp�lnymi elementami s: brak opieki i oddziaBywaD wychowawczych ze strony |yjcych rodzic�w w stosunku do swego dziecka, a tak|e fakt dBugotrwaBego pobytu dziecka w [rodowisku innym ni| dom jego rodzic�w, poBczony z brakiem kontakt�w lub kontaktem niewystarczajcym pomidzy dzieckiem a rodzicami 10. Pocztkowo nadal podkre[lano fakt pozbawienia wBa[ciwej opieki,rozumianej jako doz�r i zaspokajanie potrzeb dziecka ze strony rodzic�w, przy czym oboje rodzice, albo przynajmniej jedno z nich |yj11. O sieroctwie mo|emy jednak m�wi r�wnie| w szerszym znaczeniu, gdy mamy do czynienia z sytuacji zaspokajania podstawowych potrzeb wsp�lnego zamieszkiwania i staBego kontaktowania si z rodzicami i dozoru z ich strony. Natomiast, gdy dziecko wychowywane w rodzinie naturalnej, do[wiadcza odcicia emocjonalnego od rodzic�w, braku ich zainteresowania, zaniedbywania, tak sytuacje okre[la si mianem sieroctwa duchowego , stanowicego emocjonaln reakcj na niezaspokojone przez rodzic�w potrzeby miBo[ci, przynale|no[ci i psychicznego zrozumienia12. Warto zauwa|y, za Janick, |e sieroctwo duchowe bdce stanem psychospoBecznym dziecka zawiera trzy wzajemnie powizane elementy 9 D. Lalak, T. Pilch (red.), Elementarne pojcia pedagogiki spoBecznej i pracy socjalnej, Warszawa 1999, s. 268. 10 A. Szymborska, Sieroctwo spoBeczne, Warszawa 1969, s.14 11 Tam|e, s. 13 12 A. Maciarz, Sieroctwo duchowe dzieci, Problemy OpiekuDczo-Wychowawcze 1991/6, s.242 6 strukturalne: poczucie braku akceptacji emocjonalnej w rodzinie, brak zrozumienia oraz poczucie osamotnienia w rodzinie13. Niezale|nie od tego, jakie s przyczyny tego zjawiska: brak czasu dla dziecka i rodziny, dezintegracja rodziny, konflikty, zaburzenia wizi emocjonalnej i inne, dochodzi tu do zaburzenia realizacji funkcji rodziny. Sieroctwo spoBeczne w znaczeniu wskim obejmuje przede wszystkim sytuacje, w kt�rych dziecko pozbawione jest opieki rodzic�w naturalnych i przebywa w [rodowisku zastpczym. Biorc pod uwag fakt, |e w literaturze przedmiotu spotka si mo|emy z r�|nymi typami i rodzajami sieroctwa spoBecznego, bdcego obrazem zBo|ono[ci problemu i trudno[ci w kompensacji tego zjawiska, przedmiotem zainteresowaD niniejszego artykuBu s sieroty spoBeczne przebywajce poza domem rodzinnym. Termin sieroctwo spoBeczne bdzie oznaczaB w takiej sytuacji stan, w jakim znalazBo si dziecko, charakteryzujcy si pozbawieniem go opieki ze strony rodzic�w biologicznych i przejciem jej przez inne osoby, czy instytucje, gdzie kontakt z rodzin naturaln jest sporadyczny, bdz nie ma go wcale14. Skutkom sieroctwa przeciwdziaBa si podejmujc dziaBania kompensacyjne. Jednak mimo rozlicznych staraD, poszukiwaD i zabieg�w wielu spoBecznik�w i badaczy - poczwszy od G. P. Baudouina, przez J. Korczaka na M. Joachimowskiej skoDczywszy - wci| w mocy pozostaje zdanie H RadliDskiej ZakBady wychowawcze nie s wstanie wyr�wna najwa|niejszych nieszcz[ sieroctwa 15. Brak lub zanik wizi z rodzin powoduje szereg zaburzeD tak o charakterze fizycznym jak i emocjonalnym16. W [wietle badaD znacznie lepszym, chocia| nie optymalnym, zdaje si by wyr�wnywanie i zastpowanie rodziny naturalnej innymi formami rodzinnej pieczy zastpczej17. Rodzina zastpcza Kluczowym dziaBaniem zdaniem tw�rc�w ustawy powinno by wspieranie rodziny w realizacji jej podstawowych funkcji. Mo|na odnie[ wra|enie, |e autorzy ustawy oparli si gB�wnie na Strukturalnym Modelu Rodziny. Model ten zostaB opracowany przez S. Minuchina w latach siedemdziesitych ubiegBego wieku, jednak wci| jest tw�rczo rozwijany i wykorzystywany zar�wno w praktyce jak i teorii pedagogiki i pracy socjalnej18. Zgodnie z tym modelem istotnymi elementami warunkujcymi dobre funkcjonowanie i wBa[ciwe funkcjonowanie rodziny s spos�b organizacji; hierarchiczne zwizki; przejrzysto[ relacji i granic19. Jest rzecz naturaln, i| |ycie ujmowane z perspektywy czasowej, a wic przez 13 I. Janicka, Rodzina a poczucie osamotnienia, W: H. Cudak, H. Marzec(red.), Wsp�Bczesna rodzina polska, jej stan i perspektywy, MysBowice 2005, s. 328. 14 Tam|e, s. 328. 15 H. RadliDska, Badania nad wyr�wnywaniem sieroctwa, W: J. Wojtyniak, H. RadliDska, Sieroctwo zasig i wyr�wnanie, 1946 s.55 16 M. Joachimowska, Rodzicielstwo zastpcze, Idea- Problemy, Analizy, Kompetencje, Bydgoszcz 2008 s. 47. 17 Tam|e. 18 M. Polpa, Psychologia rodziny, teoria i badania, Krak�w 2011, s.49 i nast. 19 Tam|e s.50 7 pryzmat r�|nych, nie zawsze przewidywalnych wydarzeD, mo|e wymusza zmiany w rodzinnych wzorach i dynamice funkcjonowania. Nale|y tu podkre[li, |e model funkcjonalny wyraznie akcentuje wsp�Bzale|no[, jaka zachodzi midzy podatno[ci rodziny na zranienie w okresach stresowych, a elastyczno[ci rodziny w zmienianiu jej strategii i reguB w odpowiedzi na stres. W sytuacji, gdy rodzina biologiczna trwale nie jest zdolna do peBnienia swoich funkcji, lub gdy z r�|nych przyczyn nie chce ich peBni lub peBni nie mo|e, optymalnym rozwizaniem wydaje si rodzina adopcyjna (inaczej: przysposabiajca). Adopcja uwa|ana jest za najbardziej korzystne rozwizanie problemu dziecka pozbawionego kontaktu z rodzin biologiczn. Rozbudowan definicj tego pojcia podaje T. Bulenda okre[lajc, |e adopcja jest aktem prawnym, tworzcym stosunek prawny midzy osob adoptowan, a osob adoptujc, odpowiadajcy stosunkowi prawno-rodzicielskiemu, opartemu na biologicznym pochodzeniu dziecka od rodzic�w. Adoptujc uznaje si cudze dziecko za swoje. Adopcja tworzy taki stosunek, jaki wynika z pokrewieDstwa. Adoptowany nabywa prawa i obowizki wynikajce z pokrewieDstwa, tak wzgldem adoptujcego, jak i wobec jego krewnych 20. Adopcja uwa|ana jest za najbardziej optymaln form opieki kompensacyjnej nad dzieckiem sierocym, poniewa| pozwala stworzy warunki bardzo zbli|one do rodziny naturalnej. Obok adopcji, w szczeg�lno[ci w sytuacji, gdy z r�|nych przyczyn jest ona niemo|liwa, proponowane s formy pieczy zastpczej. W[r�d nich najbardziej korzystne wydaj si formy rodzinne. Ustawa o wspieraniu rodziny i pieczy zastpczej wskazuje na dwie formy sprawowania rodzinnej pieczy zastpczej. S to rodzina zastpcza lub rodzinny dom dziecka. Ustawa wskazuje na trzy rodzaje rodzin zastpczych: �� spokrewniona; �� niezawodowa; �� zawodowa, w tym zawodowa peBnica funkcj pogotowia rodzinnego i zawodowa specjalistyczna. Nowa ustawa zachowuje wiele z dotychczasowego dorobku polskiej teorii i praktyki w zakresie pedagogiki i pracy socjalnej21. W. OkoD22 w SBowniku pedagogicznym rodzin zastpcz definiuje, jako: rodzin wychowujc dzieci, kt�rych rodzice nie |yj, bdz nie s w stanie ich wychowywa. Natomiast D. Lalak, i T. Pilch23 w Elementarnych pojciach pedagogiki spoBecznej i pracy socjalnej wskazuj, i| jest to forma caBkowitej okresowej opieki dla dzieci opuszczonych, pozbawionych opieki rodzicielskiej, kt�re z powodu przeszk�d prawnych (rodzice pozbawieni wBadzy rodzicielskiej) lub wieku (dzieci starsze) nie mogBy by przysposobione. Rodzina zastpcza powinna stanowi takie samo, bdz bardzo zbli|one [rodowisko |ycia dziecka jak rodzina naturalna. Umieszczenia dziecka w rodzinie zastpczej dokonuje si na skutek orzeczenia sdu opiekuDczego, bdcego konsekwencj 20 T. Bulenda, Adopcja w [wietle prawa, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch, Warszawa 2003, s. 35. 21 . M. Andrzejewski, s. 33. 22 Nowy SBownik Pedagogiczny, (red.), W. OkoD, Warszawa 2001, s. 337. 23 D. Lalak, T. Pilch (red.), Elementarne ..., s. 242 8 ograniczenia, zawieszenia lub pozbawienia wBadzy rodzicielskiej jego rodzic�w biologicznych. Rodzic zastpczy sprawuje opiek faktyczn nad dzieckiem (piecza bie|ca), zajmuje si jego wychowaniem i reprezentowaniem jego interes�w, jak r�wnie| przejmuje za nie odpowiedzialno[ cywilno-prawn. Inne obowizki i prawa wynikajce z wBadzy rodzicielskiej nale| do rodzic�w naturalnych dziecka. Sd, zanim podejmie decyzj o umieszczeniu dziecka w rodzinie zastpczej ma obowizek zasign opinii o opiekunach odno[nie ich umiejtno[ci, osobowo[ci i zasadno[ci powierzania im dzieci sierocych. Opinie takie na wniosek sdu zwykle wydaj o[rodki adopcyjno-opiekuDcze. Du|o rzadsze przypadki, pojawiajce si w razie konieczno[ci zapewnienia dziecku natychmiastowej opieki, stanowi mo|liwo[ci umieszczenia dziecka w rodzinie zastpczej na wniosek lub za zgod rodzic�w dziecka na podstawie umowy cywilno-prawnej, zawartej pomidzy rodzin zastpcz, a starost wBa[ciwym ze wzgldu na miejsce zamieszkania tej|e rodziny. O takiej umowie starosta zobowizany jest powiadomi sd opiekuDczy, kt�ry nastpnie orzeka o umieszczeniu dziecka w danej rodzinie, nie ingerujc w sfer wBadzy rodzicielskiej. W takich przypadkach sprawowana jest tylko piecza bie|ca, czyli troska o codzienne funkcjonowanie i przebywanie z maBoletnim we wsp�lnocie domowej24. Przypadki tego typu maj miejsce, kiedy rodzice wyje|d|aj na dBu|szy okres z kraju, podejmuj dBugotrwaBe leczenie itp. Najcz[ciej opiek nad dziemi sprawuj dziadkowie lub najbli|sza rodzina. Funkcje rodziny zastpczej peBnione s do momentu uzyskania peBnoletno[ci, lub ukoDczenia szkoBy, w kt�rej dziecko podjBo nauk przed uzyskaniem peBnoletno[ci, o ile nadal przebywa w tej rodzinie. Podobnie jak w poprzednich rozwizaniach prawnych, tak i obecnie rodzin zastpcz mo|e stanowi maB|eDstwo lub osoba niepozostajca w zwizku maB|eDskim, u kt�rych umieszczono dziecko w celu sprawowania nad nim pieczy zastpczej. Rodzin zastpcz spokrewnion tworz maB|onkowie lub osoba, bdcy wstpnymi lub rodzeDstwem dziecka, natomiast rodzin zastpcz zawodow lub rodzin zastpcz niezawodow tworz maB|onkowie lub osoba, niebdcy wstpnymi lub rodzeDstwem dziecka25. Warunkiem jest, |e osoby lub osoba musz by w stanie zagwarantowa wBa[ciwe wypeBnianie powierzonych zadaD, posiadajcy peBni praw obywatelskich i cywilnych, obywatelstwo polskie, staBe miejsce zamieszkania w Polsce, nie byBy pozbawione praw rodzicielskich i opiekuDczych, nie s chore na chorob uniemo|liwiajc sprawowanie opieki oraz maj odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz staBe zr�dBo utrzymania, uzyskaBy pozytywn opini o[rodka pomocy spoBecznej wBa[ciwego ze wzgldu na miejsce zamieszkania26. Kluczow przesBank doboru opiekun�w zastpczych jest wcze[niejsze przygotowanie kandydat�w do peBnienia funkcji rodziny zastpczej (podobnie jak w poprzedniej ustawie). Wa|nym elementem wydaje si r�wnie| motywacja podejmowania si tak trudnego 24 M. Andrzejewski, Rozporzdzenie Rady Ministr�w w sprawie rodzin zastpczych. Komentarz do rozporzdzenia, Problemy OpiekuDczo-Wychowawcze 2001/4, s. 61 25 Por. Ustawa o wspieraniu rodziny i pieczy zastpczej w wersji ujednoliconej mo|na odnalez na stronach Kancelarii Sejmu RP pod adresem: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20111490887 art. 41. 26 M. Kolankiewicz (red.), Zagro|one dzieciDstwo. Rodzinne i instytucjonalne formy opieki, Warszawa 1998, s. 259. 9 i ze swojej natury dBugotrwaBego zobowizania. Ciekaw diagnoz przeprowadziBa w tym zakresie Fundacja Zw. MikoBaja. Zdecydowana wikszo[ badanych pytana o motywacj do zaBo|enia rodziny zastpczej - wskazywaBa ch pomocy dzieciom i potrzeb serca - 57% respondent�w. W[r�d kluczowych zr�deB podjcia takiej decyzji warto r�wnie| wskaza histori konkretnego dziecka, na kt�r wskazywaBo 18% spo[r�d badanych. Natomiast brak wBasnych dzieci wskazaBo jedynie 18% badanych27. Za wBa[ciwy dob�r kandydat�w i odpowiednie realizowanie zadaD przez rodziny zastpcze odpowiedzialne jest powiatowe centrum pomocy rodzinie. Instytucja ta powinna organizowa szkolenia dla przyszBych opiekun�w zastpczych. Nowa ustawa zmienia niekt�re zaBo|enia w zakresie pomocy udzielanej rodzinom zastpczym, w tym wsparcia finansowego i poradnictwa w sprawach dydaktycznych i wychowawczych, kt�ra zgodnie z nadziej ustawodawcy i [rodowiska powinna by wy|sza i bardziej dostosowana do potrzeb rodziny. Jednak, je|eli wierzy komentarzom i konsultacjom [rodowiskowym nadal jest nie w peBni wystarczajca28. Wszystkim typom rodzin zastpczych przysBuguje pomoc pieni|na, uzale|niona od typu rodziny, przyznawana na cz[ciowe pokrycie koszt�w utrzymania dziecka umieszczonego w danej rodzinie. Usprawnienie procedur i formalno[ci oraz urealnienie pomocy w zakresie opieki nad dzieckiem (nie tylko finansowej), na kt�re daje nadziej nowa ustawa, wydaje si wa|n zalet nowego rozwizania prawnego. Niekt�re ze [rodowisk prowadzcych promocje rodzicielstwa zastpczego takie jak Towarzystwo Nasz Dom czy Fundacja Zwitego MikoBaja prowadziBy r�wnie| badania i analizy w tym zakresie. Uzyskane informacje pokazaBy wyraznie, |e dop�ki paDstwowe i samorzdowe instytucje nie podejm kwestii usprawnienia procedur zwizanych z opiek zastpcz, w Polsce nie przybdzie nowych rodzin zastpczych i rodzinnych dom�w dziecka. Warto r�wnie| zauwa|y, |e Polacy nie pozostaj obojtni wobec sytuacji osieroconych dzieci i akceptuj ich obecno[ w najbli|szym otoczeniu. Ro[nie r�wnie| poparcie spoBeczne dla tej idei, co daje nadziej na popraw sytuacji rodzicielstwa zastpczego w Polsce. Rodzinny dom dziecka Wa|n instytucj opieki rodzinnej nad dzieckiem sierocym jest rodzinny dom dziecka. Tradycja ich prowadzenia siga pocztku XX wieku i wi|e si z gniazdami sierocymi zakBadanymi przez Kazimierza Je|ewskiego. W [wietle ustawy funkcjonujcej przed 2011 rokiem, rodzinny dom dziecka byBa to plac�wka opiekuDczo wychowawcza strukturalnie i funkcjonalnie zbli|ona do rodziny wielodzietnej, majca zapewni dziecku sierocemu cz[ciowo lub caBkowicie pozbawionemu opieki rodzicielskiej, caBodobow cigB lub okresow opiek i wychowanie oraz zaspokoi jego niezbdne potrzeby. Rodzinny dom dziecka byB plac�wk koedukacyjn, mogc przyj od 4 do 8 wychowank�w, w uzasadnionych przypadkach (np. rodzeDstwa) ta liczba mogBa by wy|sza, nie powinna 27 http://www.mikolaj.org.pl/assets/stories/file/rodzinne%20domy%20dziecka/raport_o_rodzinach_zastepczyc h.pdf . 28 http://www.mpips.gov.pl/archiwum-projekty-aktow-prawnych-/archiwum-projekty-ustaw/polityka- rodzinna/ustawa-o-wspieraniu-rodziny-i-systemie-pieczy-zastepczej-nad-dzieckiem/ . 10 jednak przekracza 12 os�b (podobne zasady w odniesieniu do liczebno[ci wychowank�w obowizuj r�wnie| obecnie). Dzieci kierowane do plac�wki mogBy by w bardzo r�|nym wieku, najcz[ciej mie[ciBy si w tzw. normie rozwojowej, wymagaBy zindywidualizowanych metod oddziaBywania29. Pobyt dziecka w plac�wce powinien mie charakter przej[ciowy do czasu powrotu dziecka do rodziny naturalnej, jednak|e w przypadku, gdy okazywaBo si to niemo|liwe, mogBo ono pozosta w rodzinnym domu dziecka do momentu uzyskania peBnoletno[ci, lub czasu, kiedy ukoDczy rozpoczt przez 18 rokiem |ycia edukacj. Dziecko, aby zosta umieszczone w plac�wce rodzinnej, musiaBo speBni okre[lone kryteria, w kt�rych brany pod uwag jest: stan zdrowia fizycznego i psychicznego dziecka, sytuacja rodzinna dziecka, zasada nie rozdzielania rodzeDstwa, a tak|e wiek dziecka (najlepiej midzy 3 miesicem a 10 r. |.), uregulowana sytuacja prawna, koedukacja30. Plac�wki tego typu zwykle prowadziBo maB|eDstwo, przy czym kierowaB ni jeden z maB|onk�w, kt�ry zostawaB zatrudniony na etacie, jako dyrektor i jednocze[nie wychowawca. Z chwil zawarcia umowy nabywaB on wszelkich prawa pracownika, Bcznie z wynagrodzeniem za prac, prawami do zwolnieD, urlop�w, zabezpieczeD socjalnych. Dyrektor powinien mie minimum [rednie wyksztaBcenie i ukoDczone szkolenie przygotowujce do pracy w plac�wce rodzinnej, a tak|e pozytywn opini o[rodka opiekuDczo-adopcyjnego. Inne wymogi, jakie powinien speBnia to: odpowiednie do[wiadczenie |yciowe, dojrzaBo[ spoBeczna i emocjonalna, dobry stan zdrowia, peBnia praw obywatelskich i cywilnych, obywatelstwo polskie, staBe zamieszkanie w kraju, odpowiednia r�|nica wieku midzy dyrektorem, a podopiecznymi. Co wa|ne, w badaniach prowadzonych przez Fundacj Zwitego MikoBaja na og�lnopolskiej du|ej pr�bie najcz[ciej wymienianym powodem wyboru tej formy pieczy zastpczej przez osoby prowadzce rodzinne domy dziecka byBy wBa[nie specyficzne wymogi formalno-prawne dotyczce organizacji tego typu plac�wki31. Dotychczas funkcjonujce rodzinne domy dziecka zostaBy przeksztaBcone na wniosek os�b prowadzcych w rodzinne domy dziecka lub staBy si plac�wkami opiekuDczo- wychowawczymi typu rodzinnego. W ka|dym przypadku wychowankowie nadal bd tworzy jedn, wielodzietn rodzin, odmienne jednak bd formalne-prawne zasady funkcjonowania. Rodzinny dom dziecka w rozumieniu nowej ustawy o wspieraniu rodziny i rodzinnej pieczy zastpczej nie bdzie plac�wk opiekuDczo-wychowawcz, bdzie powstawaB w drodze umowy cywilno-prawnej midzy starost, a rodzin, kt�ra taki dom podejmie si prowadzi (i speBni odpowiednie warunki). W [wietle nowej ustawy rodzinne domy dziecka (podobnie jak rodziny zastpcze): �� traktuj dziecko w spos�b sprzyjajcy poczuciu godno[ci i warto[ci osobowej; �� zapewniaj dostp do przysBugujcych [wiadczeD zdrowotnych; 29 Z. Wgierski, Rodzinne formy opieki nad dzieckiem osieroconym w Polsce, http://www.kpsw.edu.pl/menu/pobierz/NOE6/zbigniew_wegierski.pdf s. 16 (data dostpu 29.04.2013) 30 M. Wolska-DBugosz, Rodzinny dom dziecka. Wczoraj, dzi[ i jutro, W: B. Matyjas(red.),Problemy teorii i praktyki opiekuDczej, Kielce 2005, s. 176. 31 http://www.mikolaj.org.pl/assets/stories/file/rodzinne%20domy%20dziecka/RDD_Raport%20z%20badan%20 sytuacji%20i%20potrzeb_2008.pdf . 11 �� zapewniaj ksztaBcenie, wyr�wnywanie brak�w rozwojowych i szkolnych; �� zapewniaj rozw�j uzdolnieD i zainteresowaD; �� zaspokajaj jego potrzeby emocjonalne, bytowe, rozwojowe, spoBeczne oraz �� religijne; �� zapewniaj ochron przed arbitraln lub bezprawn ingerencj w |ycie prywatne dziecka; �� umo|liwiaj kontakt z rodzicami i innymi osobami bliskimi, chyba, |e sd postanowi inaczej32. Rodzinny dom dziecka to forma pieczy zastpczej, w kt�rej osoba prowadzce powinna si kierowa przede wszystkim takimi zasadami jak: �� dobro dziecka; �� poszanowanie praw dziecka. Formy tego typu swym podopiecznym, obci|onym r�|nym baga|em negatywnych do[wiadczeD |yciowych, daj szans na zaspokojenie podstawowych potrzeb, przezwyci|enie brak�w i powr�t do normalnego |ycia, a tym samym lepszy start w dorosBo[ i przygotowanie do samodzielnego |ycia33. Rodzinne domy dziecka dziaBaj z my[l o dzieciach, kt�rym z r�|nych przyczyn nie znaleziono rodziny zastpczej lub przysposabiajcej. W takich domach wychowuje si dzieci w r�|nym wieku, w tym dorastajce i usamodzielniajce si, i umo|liwia wsp�lne wychowanie i opiek licznemu rodzeDstwu. Rodzinne domy dziecka podobnie jak w [wietle poprzedniej ustawy stanowi swoist wielodzietn rodzin. Trzeba jednak pamita, |e okres przeksztaBceD rodzinnych dom�w dziecka dopiero si zakoDczyB lub jeszcze trwa, dlatego na skutki tego procesu trzeba bdzie jeszcze poczeka. W [wietle analiz dokument�w mo|na jednak stwierdzi, |e ten nowy spos�b organizacji rodzinnej pieczy zastpczej aczkolwiek nadal jeszcze niedoskonaBy w spos�b znaczcy zbli|yB si do niedo[cignionego ideaBu jakim jest rodzina. Zmniejszono ilo[ formalnych struktur, zbli|ono r�wnie| spos�b zawizywania rodziny zastpczej i rodzinnego domu dziecka do formy zawizywania adopcji. Niestety zakres [wiadczeD w wielu aspektach w wikszym stopniu uzale|niono od decyzji wBadz samorzdowych, co w wielu [rodowiskach budzi niepokoje, |e pogorszy to warunki realizacji pieczy. Warto r�wnie| doda, |e dotychczas rodzinne domy dziecka miaBy niewielki udziaB w sprawowaniu pieczy zastpczej34. GB�wn przyczyn niskiego udziaBu tej formy w systemie opieki jest brak [rodk�w na ich tworzenie oraz kBopoty finansowe samorzd�w, kt�re nie sprzyjaj rozwijaniu rodzinnych form opieki kompensacyjnej 35. 32 Por. Ustawa o wspieraniu rodziny i pieczy zastpczej w wersji ujednoliconej mo|na odnalez na stronach Kancelarii Sejmu RP pod adresem: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20111490887 art. 40. 33 J. Maciaszkowa, Z teorii i praktyki pedagogiki opiekuDczej, Warszawa 1981, s. 138. 34 M. Jachimowska Rodzicielstwo& . s. 103-106 35 B. Czerdecka, S. Badora, Polski system opiekuDczy w [wietle standard�w europejskich, W: S. Badora, D. Marzec (red.) System opieki kompensacyjnej w zjednoczonej Europie, Krak�w 2002 s.525. 12 Nowa ustawa nie wymienia wioski dziecicej, jako formy opieki kompensacyjnej zaliczanej do rodzinnych, mimo |e wcze[niejsze rozwizania prawne zaliczaBy je do form rodzinnych. Obecne ustawodawstwo daje r�wnie| mo|liwo[ tworzenia instytucjonalnych formy typu rodzinnego, nie zalicza ich jednak do rodzinnych form pieczy zastpczej. SpoBeczny kontekst sprawowania rodzinnej pieczy zastpczej teoretyczne zaBo|enie projektu. Proces opiekuDczo-wychowawczy w rodzinnej pieczy zastpczej Proces opiekuDczo-wychowawczy jest zBo|onym zjawiskiem spoBecznym. Jak podkre[laj Dbrowski i KulpiDski: sprawowanie opieki tworzy wysoce zBo|ony i zr�|nicowany ukBad czynno[ciowy, kt�ry charakteryzuje si szczeg�lnym nasyceniem emocjonalnym oraz prac serca i nerw : czynno[ciami mimicznymi, jak akceptujcy i przyjazny u[miech, wyraz wsp�Bodczuwania i zrozumienia; gestami wyra|ajcymi ciepBe uczucia, jak przygarnianie, przytulanie, gBaskanie, caBowanie; czynno[ciami werbalnymi, jak dawanie dobrego sBowa , pocieszanie, wyra|anie uznania, obja[nianie, a w sumie takim specyficznym zachowaniem si opiekuna, kt�re wychodzi naprzeciw potrzebom podopiecznych i zaspokaja je, przy czym trudno je zaliczy do behawioralnie pojtej, wymiernej pracy opiekuDczej. Co wicej, na opiek skBada si w znacznej mierze to, |e opiekun jest, |e go nie ma, |e ma on co[ do zaoferowania podopiecznym, co jest przez nich oczekiwane, oraz ich poczucie wizi z nim. 36 Literatura pedagogiczna prezentuje wiele r�|nych propozycji, jednak ta przedstawiona wydaje si najbardziej adekwatna dla specyfiki prezentowanych dalej badaD. Postrzeganie procesu opiekuDczo-wychowawczego w pieczy zastpczej jako dziaBalno[ rodzic�w zastpczych, a wic jako jeden z rodzaj�w ludzkiej dziaBalno[ci i wpBywu spoBecznego ma dBug tradycj w badaniach pedagogicznych. Takie postrzeganie procesu wychowawczego dostrzegamy w tradycji pedagogicznej midzy innymi u R. Milier. W takim ujciu mo|na wychowanie rozpatrywa jako zachowanie wychowujce. Badanie takiego zachowania jest badaniem stylu dziaBania wychowawczego i metod pracy wychowawczej. Warto tu zauwa|y, |e francuski pedagog, G. Mialaret, definiuje wychowanie jako oddziaBywanie jednej osobowo[ci na drug .. jest wychowanie sztuk stwarzania warunk�w sprzyjajcych dziaBaniu zapewniajcemu rozw�j jednostki w okre[lonym kierunku, sztuk posBugiwania si pewnymi technikami oddziaBywania, sztuk sterowania ku okre[lonym celom, kt�re mamy na wzgldzie"37. Jednak ju| w latach sze[dziesitych ubiegBego wieku 36 Z. Dbrowski, F. KulpiDski, Pedagogika opiekuDcza, Olsztyn 2000, s. 114 37 G. Mialaret Wprowadzenie do pedagogiki. Warszawa 1968, FWN, s. 14. 13 Zbigniew Zaborowski krytykowaB takie ujcie wychowania38 podkre[lajc, |e pedagogika powinna zajmowa si czym[ wicej ni| badaniem zewntrznych zale|no[ci. Wychowanie w rodzinnej pieczy zastpczej traktowane by mo|e r�wnie| jako wspieranie przebiegu rozwoju wychowanka i t droga ksztaBtowanie jego psychiki. Jest to zgodne ze stanowiskiem reprezentuje m.in. K. So[nickiego. Definiuje on proces wychowania jako cig zmian prowadzcych do nowego stanu fizycznego i psychicznego czBowieka, kt�ry to fakt mo|na nazwa rozwojem, gdy si oceni uzyskany stan jako wy|szy pod wzgldem warto[ci od poprzedzajcego39. Ujcie So[nickiego akcentuje nie tyle samo oddziaBywanie wychowawcze, co zachodzce na skutek tych oddziaBywaD zmiany. Rozumiane skrajnie, nie podkre[la faktu ingerencji wychowawczej bdcej zr�dBem zmian rozwojowych. Umo|liwia natomiast wBczenie do zakresu pojcia wychowanie wszelkich rozwojowo warto[ciowych (wy|szych - w sensie rozwoju - od poprzednich) zmian bez wzgldu na ich zr�dBo. Tak szeroko rozumiane wychowanie pozwala na wBczenie doD tak|e samowychowania, wychowania nieinstytucjonalnego itp. Obejmuje ono zatem wszelki rozw�j, prawidBowo przebiegajcy od faz ni|szych do wy|szych. Pojcie wychowania traktowane by mo|e jako produkt lub efekt oddziaBywaD zachodzcych w pieczy zastpczej. Takie ujcie czsto wystpuje w sformuBowaniach potocznych. W tym sensie m�wi si, |e kto[ otrzymaB dobre albo zBe wychowanie, |e jest staranie wychowany itp. W takim ujciu, badania nad wychowaniem sprowadzaj si do diagnozowania stanu wystpujcego w chwili przeprowadzania badaD jako etapu odbywajcego si procesu. Proces wychowania w pieczy zastpczej mo|emy rozumie w r�|ny spos�b. Z jednej strony mo|emy je postrzega jako dziaBalno[ rodzica (rodzic�w zastpczych), z drugiej za[ jako wspieranie lub niekiedy modelowanie przebiegu rozwoju podopiecznego. W obu tych przypadkach mo|emy dostrzec, i| wychowanie bdzie postrzegane jako pewna klasa wpByw�w spoBecznych lub relacji interpersonalnych. Obie akceptuj fakt, |e wBa[ciwo[ci natury ludzkiej obok sp�jno[ci i cigBo[ci do[wiadczeD, jednostkowo[ci, aktywno[ci, czy niezale|no[ci jest wsp�lnotowo[ (interpersonal relatedness)40. Nale|y doda, |e zar�wno wiz emocjonalna, jak i powizane czynniki wpBywu wychowawczego pozostaj w staBym zwizku z innymi otaczajcymi jednostk wpBywami zewntrznymi na zachowanie czBowieka. Je|eli wic zachowania jednostki ksztaBtuj si pod wpBywem r�|nych czynnik�w, to wpBywy, kt�re kategoryzujemy jako wychowawcze (wychowanie) s ich zaledwie niewielkim elementem. Rodzina bdc jednocze[nie najbardziej pierwotna instytucja wychowania jak i [rodowiskiem wychowawczym jest miejscem, w kt�rym obok wpByw�w o charakterze wychowawczym rozumianych jako zamierzone wpBywy majce wywoBa zmian w zachowaniu generuje caBy szereg wpByw�w zmieniajcych zachowanie w spos�b 38 Z. Zaborowski Wstp do metodologii badaD pedagogicznych. WrocBaw 1973, Ossolineum, s. 62 - 63. Op. cit. 39 K. So[nicki Istota i cele wychowania. Warszawa 1964, Nasza Ksigarnia, s. 7. 40 Z. Spendel, Relacyjne ujcie natury ludzkiej, Przegld Psychologiczny" 1989, nr 1, s. 45-59. 14 niezamierzony zwizany z wizi emocjonaln, poczuciem przynale|no[ci, organizacj [rodowiska (nie tylko spoBecznego), warunkami |ycia itp. Podobn prawidBowo[ mo|emy obserwowa w sytuacji rodzinnej pieczy zastpczej, kt�ra z definicji powinna przypomina [rodowisko rodzinne. R�wnie| [rodowisko w kt�rym funkcjonuje rodzina lub jednostka rodzinnej pieczy zastpczej jest zr�dBem wielu wpByw�w zmieniajcych zachowania zar�wno wychowank�w jak r�wnie| opiekun�w zastpczych. Czynnik spoBeczny w rodzinnej pieczy zastpczej, obraz i ocena Wychowanie opisywane w ten spos�b jest jedn z klas wpByw�w spoBecznych zmieniajcych ludzkie zachowanie. Ju| S. Baley obok innych stosunk�w spoBecznych jako odrbny wyr�|nia tzw. czysty stosunek wychowawczy oraz charakteryzuje go jako dziaBania wychowawcy, kt�ry wykonuje na wychowanku pewne zabiegi, mogce by niezale|ne od innych stosunk�w spoBecznych41. Warto doda, |e odnalezienie tego czystego stosunku wychowawczego w rodzinnych domach dziecka i rodzinach zastpczych oraz poddanie go analizie naukowej wydaje si szczeg�lnie interesujce dla zrozumienia procesu wychowania w rodzinnej pieczy zastpczej, nie jest jednak przedmiotem obecnych analiz. S. Baley stwierdza r�wnie|, |e wszystkie te zabiegi odbywaj si na tle innych stosunk�w spoBecznych, kt�re Bcz wychowawc z wychowankiem42. W rzeczywisto[ci nie ma czego[ takiego jak czysty stosunek wychowawczy. Gdyby jednak przyj, |e bez wzgldu na wsp�Bwystpowanie innych stosunk�w spoBecznych istnieje specjalna jako[ stosunku wychowawczego, wyra|ajca si w intencji wywierania wzgldnie trwaBego wpBywu na drugiego czBowieka, to w�wczas mo|na byBoby wyja[ni, na czym polega to intencjonalne wywieranie wzgldnie trwaBego wpBywu, a wic okre[li swoist istot procesu wychowania. Ten specyficzny stosunek wychowawczy, jak twierdziB S. Baley, odbywa si zawsze odbywa na tle innych stosunk�w spoBecznych Bczcych wychowawc i wychowanka. Nie przekre[la to swoisto[ci tego stosunku. Inne, niespecyficzne dla wychowania stosunki spoBeczne, towarzysz mu, wzmagaj lub osBabiaj wpByw specyficznych interakcji. Jak z tego wynika interakcje spoBeczne zachodzce w [rodowisku, w kt�rym funkcjonuje rodzina zastpcza lub rodzinny dom dziecka s istotnym czynnikiem wpBywajcym na proces wychowawczy, mog go wspiera lub osBabia jego skuteczno[, sBu|y rozwojowi dziecka przebywajcego w pieczy zastpczej lub deprywowa go. Z tej perspektywy powinno si ocenia wszystkie stosunki i wizi spoBeczne jakie nawizuje dziecko w tym r�wnie| relacje z rodzin i rodzicami biologicznymi. Z tej perspektywy wa|nym czynnikiem sBu|cym rozwojowi rodzinnej pieczy zastpczej, jak i skuteczno[ci jej oddziaBywaD jest opinia i obraz, jakim rodzicielstwo zastpcze, czy te| rodzinna piecza zastpcza cieszy si w spoBeczeDstwie. Pozytywny (w tym r�wnie| pozbawiony nadmiernych obaw) stosunek spoBeczno[ci, w kt�rej funkcjonuje 41 S. Baley Psychologia wychowawcza w zarysie, Warszawa 1958,s. 203. 42 Tam|e 15 rodzina zastpcza lub rodzinny dom dziecka do jego dziaBaD bdzie sprzyjaB skuteczno[ci relacji wychowawczej. Drugim wymiarem roli jak mo|e wywrze pozytywny obraz pieczy zastpczej w spoBeczeDstwie jest wsparcie rodzic�w zastpczych. Jak wskazaB to w swojej ksi|ce J. Fengler, wykonywanie pracy lub zawodu wymagajcego trwaBego i gBbokiego zaanga|owania jak terapeuta, lekarz, nauczyciel, czy tu - rodzic zastpczy, mo|e i czsto prowadzi do deformacji osobowo[ci43. Badania nad zjawiskiem prowadzone byBy r�wnie| na gruncie polskim Halina Sk, jedna z czoBowych polskich badaczek zjawiska wypalania zawodowego, definiuje je jako zesp�B objaw�w pojawiajcych si u os�b wykonujcych zawody, w kt�rych bliski kontakt interpersonalny, peBen zaanga|owania i cechy osobowo[ci profesjonalisty stanowi podstawowe instrumenty czynno[ci zawodowych decydujce o poziomie wykonywania zawodu, o sukcesach i niepowodzeniach zawodowych 44. Zjawisko to ma zBo|ona struktur i jak podkre[laj badacze jest charakterystyczne dla r�|nych kultur. Wiele badaD wskazuje r�wnie|, |e nie jest zjawiskiem nagBym i pojawia si stopniowo45. Istnieje wiele model�w zjawiska oraz opis�w jego powstawania. Jeden z nich autorstwa cytowanej badaczki prezentuje rysunek. Syndrom wypalenia zawodowego najcz[ciej dotyczy os�b pracujcych w zawodach, gdzie kontakt z innymi osobami jest nierozBczny, a szczeg�lnie, gdy podczas wykonywania swojej pracy mamy kontakt z ludzkimi problemami. Konfrontacje tego typu przyczyniaj si do pojawiania si niepokoju, a jednocze[nie wikszego zaanga|owania i w konsekwencji stresu. Warto podkre[li, |e praca rodzica zastpczego opiera si o bliski kontakt z otoczeniem, w szczeg�lno[ci z dzieckiem pozostajcym w pieczy. Rodzic zastpczy z pewno[ci nara|any jest na dBugotrwaBy stres, kt�ry czsto mo|emy okre[li mianem stresu chronicznego. W[r�d przyczyn stresu rodzic�w zastpczych wymieni mo|na: �� sytuacje trudne z rodzicami i rodzin biologiczna dzieci; �� konfrontacje z przeBo|onymi; �� brak dyscypliny dzieci, bardzo czsto przejawiajca si w postaci agresji sBownej (a r�wnie| agresji fizycznej); �� brak jasnego rozdzielenia obowizk�w zawodowych i niezawodowych. 43 J. Fengler, Pomaganie mczy. Wypalenie w pracy zawodowej, GdaDsk 2000. 44 H. Sk, O wypaleniu zawodowym, Tw�rcza szkoBa , 2004, nr 10-11, s. 5-6 45 Por. J. Edelwich, A. Brodsky, Burnout, Stages of Disillusionment in the Helping Professions, New York 1980 16 CZYNNIKI RYZYKA PODMIOTOWE I ZRODOWISKOWE Mechanizmy adaptacjido stresu STRESORY ZAWODOWE WYPALENIE EMOCJONALNE specyficzne i niespecyficzne DEPERSONALIZACJA OBNI{ONE Ocena Ocena ZAANGARZOWANIE stresor�w kompetencji - Strategie radzenia sobie - - ZASOBYPODMIOTOWE I ZRODOWISKOWE Rysunek 1 Model poznawczo-kompetencyjny stresu i wypalenia zawodowego yr�dBo: H. Sk, Poznawcze i kompetencyjne uwarunkowania wypalenia w pracy z chorymi, Postpy Psychiatrii i Neurologii Nr 14/2005, s. 95 Istotnym czynnikiem przeciwdziaBajcym wypaleniu zawodowemu mo|e by obok wBa[ciwego organizowania czasu i stymulowaniu rozwoju zainteresowaD wBa[nie wsparcie spoBeczne46. yr�dBem takiego wsparcia mog by rozmaite formy wsp�Bpracy rodzic�w zastpczych i szkolenia organizowane przez organizacje spoBeczne np. grupy wsparcia i warsztaty47 lub te| samo [rodowisko spoBeczne, w kt�rym funkcjonuje rodzina zastpcza lub rodzinny dom dziecka dajce wsparcie emocjonalne i sprzyjajce podnoszeniu oceny wBasnej pracy oraz samooceny. Wa|na rol odgrywaj tu czynniki budujce spoBeczny obraz rodzicielstwa zastpczego rodzinnej pieczy zastpczej. W budowaniu tego obrazu kluczow rol odgrywaj media i [wiadomie posBugujce si nimi organizacje spoBeczne lub instytucje samorzdowe. DziaBania i kampanie spoBeczne na rzecz rodzicielstwa zastpczego Problematyka rodzinnej pieczy zastpczej lub rodzicielstwa zastpczego byBa do niedawna nieznana. Problematyka tych form pieczy prawie nie byBa dostrzegana i to mimo, |e r�|ne formy pieczy zastpczej znane s w Polsce od 1908 roku (gniazda sieroce). W [wiadomo[ci spoBecznej, poza grup specjalist�w i os�b zaanga|owanych, nie rozr�|niano rodzin zastpczych od adopcji. Dopiero od lat 90-tych sytuacja powoli zaczBa ulega zmianie. Szczeg�ln rol nale|y tu przyzna organizacjom spoBecznym. StworzyBy one 5 marca 2004 roku Koalicj na Rzecz Rodzinnej Opieki Zastpczej. Koalicja zostaBa powoBana przez: �� Chrze[cijaDskie Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Misja Nadziei , 46 J. Fengler, Pomaganie mczy. Wypalenie w pracy zawodowej, GdaDsk 2000, s. 163-168 47 Np. organizuje je Stowarzyszenie Zastpczego Rodzicielstwa http://www.fosterparents.org.pl/warsztaty.html 17 �� Fundacj Ernst & Young , �� Fundacj Orlen Dar Serca, �� Fundacj Przyjaci�Bka, �� Krajowy O[rodek Adopcyjno OpiekuDczy TPD w Warszawie, �� Miejski O[rodek Pomocy SpoBecznej w Jaworznie, �� O[rodek Adopcyjno OpiekuDczy TPD w Warszawie, �� O[rodek Wspomagania Rodziny w Pyrach, �� Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Tarnowskich G�rach, �� Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w WoBominie, �� Rodzinny Dom dla Dzieci z Bytomia Ch. S. P. D. Misja Nadziei , �� Rodzinny Dom Dziecka nr 5 w Szczecinie, �� Stowarzyszenie Rodzin Adopcyjnych i Zastpczych Pro Familia w Krakowie, �� Stowarzyszenie Zastpczego Rodzicielstwa o/ [lski, �� Towarzystwo Rozwijania Aktywno[ci Dzieci Szansa , Rysunek 2 Znak Koalicji na rzecz rodzinnej opieki zastpczej yr�dBo: http://www.koalicja.org/ Pocztkowo Koalicja stawiaBa sobie, midzy innymi, za cel propagowanie dobrych wzorc�w dotyczcych wsp�Bpracy, midzy instytucjami, a osobami zajmujcymi si szeroko pojt rodzinn opiek zastpcz. R�wnocze[nie organizacje zrzeszone w koalicji propagowaBy informacje i wiedz na temat rodzicielstwa zastpczego (rodzinnej pieczy zastpczej) w spoBeczeDstwie i d|yBy do tworzenia pozytywnego obrazu rodzin zastpczych i rodzinnych dom�w dziecka. Od roku 2011 Koalicja po przeprowadzeniu procedury rejestracyjnej wystpuje jako organizacja pozarzdowa majca osobowo[ prawn. Od pocztku jej istnienia wa|nym kierunkiem dziaBania organizacji zrzeszonych w Koalicji byBo r�wnie| wspieranie os�b realizujcych zadania rodzic�w zastpczych. DziaBalno[ ta przybieraBa i przybiera r�|ne formy. W ramach wspierania organizowane s nie tylko szkolenia, ale r�wnie| r�|nego rodzaju formy systematycznego wspierania rodzic�w zastpczych. PrzykBadem mog by warsztaty dla rodzic�w zastpczych organizowane przez Stowarzyszenie Zastpczego Rodzicielstwa z Sierczynka48, czy te| O[rodek Wsparcia 48 http://www.fosterparents.org.pl/kontakt.html . 18 Rodzinnej Opieki Zastpczej PORT prowadzony przez Towarzystwo Nasz Dom z Warszawy we wsp�Bpracy w Warszawskim Centrum Pomocy Rodzinie49. Jednym ze sposob�w propagowania idei, a jednocze[nie dawania wsparcia rodzinom zastpczych byBa inicjatywa stworzenia Dnia Rodzicielstwa Zastpczego. Po raz pierwszy [witowany byB w roku 2004 jako [wito zwyczajowe. R�wnocze[nie Koalicja podjBa starania o wniesienie projektu ustawy o Dniu Rodzicielstwa Zastpczego na zasadzie inicjatywy poselskiej. W efekcie tych staraD 20 kwietnia 2006 r. grupa 57 posB�w, z inicjatywy posBa Leszka DobrzyDskiego, na podstawie art. 33 regulaminu Sejmu wniosBa do laski marszaBkowskiej projekt uchwaBy: o ustanowieniu dnia 30 maja Dniem Rodzicielstwa Zastpczego. W dniu 24 maja 2006 r. Sejm RP przyjB uchwaB o ustanowieniu dnia 30 maja Dniem Rodzicielstwa Zastpczego. Czytamy w niej: uznajc potrzeb poprawy losu dzieci odrzuconych i osieroconych oraz dziaBaD na rzecz rozwoju i popularyzacji ruchu rodzicielstwa zastpczego w Rzeczypospolitej Polskiej, uchwala si, co nastpuje: Art. 1. DzieD 30 maja ustanawia si Dniem Rodzicielstwa Zastpczego 50. Po raz pierwszy oficjalne [witowano 30 maja 2006 roku. Wa|nym czynnikiem powstawania spoBecznych ocen i nastawieD byBo oddziaBywanie medi�w, w tym dziaBania o charakterze popkultury. W [wietle badaD i publikacji, media s bardzo znaczcym czynnikiem ksztaBtujcym [wiadomo[ spoBeczn51. Szczeg�ln rol w tworzeniu obrazu rodzinnej pieczy zastpczej odegraB emitowany przez telewizj Polsat w niedzielne popoBudnia od 23 lutego 1999 serial Rodzina zastpcza nadawany od 2004 roku pod tytuBem Rodzina zastpcza plus . Jest to jeden z dBu|ej wy[wietlanych polskich seriali. Przez prawie 11 lat wyemitowano 329 odcink�w w 17 seriach. Ju| po zakoDczeniu emisji w Polsacie w 2009 roku, od 4 czerwca 2012 roku emitowany jest na Comedy Central Polska, a od 2 pazdziernika 2012 roku serial jest nadawany na kanale Nickelodeon Polska. Serial osnuty jest wok�B wydarzeD z |ycia rodziny Kwiatkowskich, kt�rzy s rodzina zastpcz i ich przyjaci�B, rodziny oraz ssiad�w. W role rodzic�w zastpczych wcielili si znani aktorzy; Gabriela Kownacka i Piotr Fronczewski, a w rol najbli|szej rodziny - cioci Ul - wcieliBa si Maryla Rodowicz. 49 http://port-naszdom.pl/ . 50 UchwaBa Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 maja 2006 r. o ustanowieniu dnia 30 maja Dniem Rodzicielstwa Zastpczego (M.P. 2006 nr 36 poz. 389) . 51 Por. M. Tana[ (red.), Kultura i jzyk medi�w, Krak�w 2007 lub J. Gajda, Pedagogika medi�w, Krak�w 2010. 19 Wa|na rol odgrywaj r�wnie| kampanie spoBeczne, kt�re z jednej strony zwracaj uwag spoBeczeDstwa na problematyk sieroctwa, z drugiej za[ popularyzuj problematyk rodzinnej pieczy zastpczej. Ich wymiar byB r�|ny; od lokalnego, do og�lnopolskiego. PrzykBadami takich dziaBaD mo|e by kampania Szukam domu organizowana przez Chrze[cijaDskie Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom "Misja Nadziei", kt�rej pierwsza edycja Rysunek 3 Plakat kampanii "Szukam domu" yr�dBo: http://www.chspd.pik-net.pl/artykuly/szukam.html odbyBa si 10 kwietnia 2000 r. Ciekawym przedsiwziciem o zasigu og�lnopolskim jest kampania Grunt to rodzina . Na kampanie skBadaj si zasadniczo dwa przedsiwzicia: Kampania spoBeczna i fundusz stypendialny. Po raz pierwszy spoBeczna kampania informacyjna o zasigu og�lnopolskim na rzecz rodzinnych dom�w dziecka zostaBa zrealizowana na przeBomie 2004 i 2005 roku pod hasBem Grunt to rodzina, pom�| rodzinnym domom dziecka . W trakcie prowadzonych od 2004 r. corocznie w grudniu og�lnopolskich kampanii spoBecznych z wykorzystaniem r�|nych medi�w w tym telewizji i internetu promowane s rodzinne formy opieki zastpczej nad dzieckiem. 20 Rysunek 4 Znak Kampanii "Grunt to rodzina" yr�dBo: http://www.mikolaj.org.pl/kampania-grunt-to-rodzina-2004/ Podczas kampanii Fundacja pozyskuje tak|e [rodki finansowe, kt�re przekazuje, w postaci dotacji, na konkretne przedsiwzicia rehabilitacyjne i edukacyjne dla dzieci z rodzinnych dom�w dziecka. Dotowane projekty s wyBaniane w drodze konkursu organizowanego w ramach Funduszu Edukacyjnego. Fundusz jest wic spoBeczn odpowiedzi na problemy dzieci i rodzic�w z rodzinnych form pieczy zastpczej. Dotychczas badania po[wicone rodzicielstwu zastpczemu prowadzone byBy gB�wnie w[r�d rodzin zastpczych i rodzinnych dom�w dziecka52. Nie dotyczyB zasadniczo problemu obrazu spoBecznego. 52 Np. badania Fundacji Zw. MikoBaja http://www.mikolaj.org.pl/sprawozdania-i-raporty-2/ 21 Metodologia badania Prezentowany raport jest efektem badania wykonanego, przez zesp�B badaczy pod kierunkiem doktora Jakuba Jerzego Czarkowskiego pt. SpoBeczny obraz rodzinnej pieczy zastpczej , przeprowadzonego w ramach prac Uczelni Warszawskiej im. Marii SkBodowskiej Curie we wsp�Bpracy z Fundacj Nowoczesne Mazowsze. Badanie byBo finansowane z funduszy wBasnych Uczelni przy wsparciu Fundacji. Badanie zostaBo przeprowadzone w styczniu i lutym 2013 r. w[r�d losowo dobranej pr�by obywateli polskich. Wyniki opracowywano w marcu i kwietniu. Cele badania GB�wnym celem niniejszego badania byBa ocena obrazu spoBecznego rodzinnej pieczy zastpczej, jaki istnieje w[r�d dorosBych Polak�w. W ramach celu gB�wnego wyszczeg�lnione zostaBy nastpujce cele szczeg�Bowe: CEL I Okre[lenie, czy Polacy prawidBowo rozumiej pojcie rodzina zastpcza i rodzinny dom dziecka: �� spostrzeganie zjawiska rodzinnej pieczy zastpczej, �� stopieD rozumienia definicji poj rodzina zastpcza i rodzinny dom dziecka, �� rozr�|nianie rodzinnej pieczy zastpczej od adopcji. CEL II Okre[lenie pogld�w Polak�w na problematyk rodzinnej pieczy zastpczej: �� pogldy Polak�w na potrzeb tworzenia tych form pieczy zastpczej, �� pogldy Polak�w na efektywno[ takich form pieczy zastpczej. CEL III Okre[lenie nastawieD i postaw Polak�w wobec zjawiska rodzinnej pieczy zastpczej: �� deklarowany stopieD aprobaty, �� rzeczywisty stopieD aprobaty, �� gotowo[ zaanga|owania. Zakres badania Zakres terytorialny - badanie obejmowaBo swoim zasigiem wojew�dztwa; mazowieckie, B�dzkie, kujawsko-pomorskie, warmiDsko-mazurskie. Zakres podmiotowy- badano obywateli polskich w wieku od 18 do 45 roku |ycia. Osoby takie s teoretycznie najlepszymi kandydatami na rodzic�w zastpczych. S to r�wnie| osoby, kt�re najszybciej s gotowe na zmiany w swoim |yciu. Zakres przedmiotowy - w ramach ka|dego celu szczeg�Bowego sformuBowane zostaBy problemy badawcze, kt�re przedstawiono poni|ej. 22 �� Czy Polacy prawidBowo rozumiej pojcie rodziny zastpczej i rodzinnego domu dziecka? �� Czy Polacy odr�|niaj rodziny zastpcze od adopcji? �� Jak wielu Polak�w dostrzega w swoim otoczeniu istnienie form rodzinnej pieczy zastpczej? �� Czy Polacy uwa|aj tworzenie rodzinnych form pieczy zastpczej za potrzebne? �� Czy Polacy aprobuj zjawisko pieczy zastpczej? �� Jak wielu Polak�w deklaruje gotowo[ osobistego zaanga|owania w tworzenie rodzinnych form pieczy zastpczej? Metodyka badania W celu zgromadzenia potrzebnego materiaBu badawczego zastosowano metod sonda|u diagnostycznego rozumian jako spos�b gromadzenia informacji o interesujcych badacza zjawiskach, zdarzeniach czy procesach wystpujcych w badanych [rodowiskach, na podstawie badaD przeprowadzonych na dobranej pr�bie. W ramach niej wykorzystano dwie techniki badaD, wywiad i skal. Technika wywiadu (w rozumieniu autor�w badaD) polega na bezpo[redniej rozmowie z respondentami. Jest to technika czsto stosowany w badaniach dotyczcych rodziny. Wywiad pozwala na badanie zar�wno postaw, czy opinii, jak r�wnie| umo|liwia poznanie pogld�w i modeli dotyczcych |ycia rodzinnego i zjawisk spoBecznych. Zalet tej techniki jest mo|liwo[ stosowania go w zar�wno w metodologii jako[ciowej jak i ilo[ciowej. W prezentowanym badaniu zastosowano wywiad kwestionariuszowy, polegajcy na uzyskaniu danych poprzez zadawanie pytaD na podstawie przygotowanego wcze[niej kwestionariusza i nanoszenie przez ankietera uzyskiwanych od respondent�w odpowiedzi. Prowadzony wywiad opieraB si o kwestionariusz nieskategoryzowany, dajcy wiksz swobod ankieterom na pogBbienie tre[ci rozmowy. Dla uczynienia poznania bardziej precyzyjnym i konkretnym uzupeBniono go o elementy skategoryzowane. Wywiad miaB charakter jawny. Skala - tu rozumiana jako szereg zdaD uBo|onych wedBug okre[lonego porzdku, wyczerpujcych mo|liwe okre[lenia badanego zjawiska53. Stwierdzenia w skali dobrane byBy przez sdzi�w kompetentnych obrazujcymi stopniowo coraz wiksz aprobat dla badanej problematyki54. Najni|szy poziom aprobaty obrazowaBy dwa przeciwstawne twierdzenia oceniajce og�lne nastawienie: Rodzicielstwo zastpcze to wa|na i potrzebna spoBecznie inicjatywa i Rodziny zastpcze to daremny trud i rzadko przynosz spodziewane efekty . Poziom najwy|szy stanowiBa deklaracja osobistego zaanga|owania respondenta: Chtnie zaanga|owaB bym si w pomoc rodzinie zastpczej lub rodzinnemu domowi dziecka . Walorem techniki jest jej maBe skomplikowanie i prostota w u|yciu i z tych wzgld�w jest szeroko stosowana. Stopnie skali byBy wyra|one za pomoc czasownik�w: caBkowicie si 53 T. Pilch Zasady badaD pedagogicznych, WrocBaw, Warszawa, Krak�w, GdaDsk 1977, s.150 54 E.Babbie , Badania spoBeczne w praktyce, Warszawa 2004. 23 zgadzam, zgadzam si, nie mam zdania, nie zgadzam si, caBkowicie si nie zgadzam. Wyniki osigane w skali mog przyjmowa warto[ci od -20 dla caBkowitego braku akceptacji do 20 dla peBnej akceptacji idei rodzicielstwa zastpczego. Ta liczba stopni odzwierciedla dostatecznie zr�|nicowanie midzy ocenianymi cechami. Skala sBu|y liczeniu wskaznik�w zbudowanych z sumy pytaD zawartych w kwestionariuszu skali akceptacji rodzicielstwa zastpczego. W zwizku z tym mo|e by traktowana jako metoda ilo[ciowa55. W celu okre[lenia trafno[ci narzdzia przeprowadzono r�wnie| badanie pilota|owe na pr�bie 50. os�b. Badanie potwierdziBo trafno[ narzdzia, jednak w jego wyniku, w kwestionariuszu skali w badaniu gB�wnym u|ywano okre[lenia rodzicielstwo zastpcze zamiast obecnie przyjtej nazwy rodzinna piecza zastpcza, ze wzgldu na to, |e badania pilota|owe wskazaBy na znaczco lepsze rozumienie tego terminu. Przeprowadzone badania pilota|owe wskazaBy, |e metoda nadaje si do badaD zbiorowo[ci i grup, jednak wykorzystanie jej w badaniach indywidualnych wymagaBoby dodatkowych badaD trafno[ci i rzetelno[ oraz w szczeg�lno[ci standaryzacji. W ramach niniejszego badania przeprowadzono wywiady oraz ka|dego respondenta poproszono o wypeBnienie kwestionariusza Skali aprobaty rodzicielstwa zastpczego. Zbadano (N=2507) w wieku od 18 do 45 lat. Grupa respondent�w Badania przeprowadzono na pr�bie 2612 os�b. W wyniku weryfikacji odrzucono 105 kwestionariuszy, gB�wnie ze wzgldu na bBdy w wypeBnieniu kwestionariusza skali (niepeBne). Dalszej analizie poddano 2507 kwestionariuszy wywiadu i skali. Dla dalszych badaD przyjto, |e pr�ba badawcza N=2507. W grupie byBo 956 m|czyzn i 1551kobiet. M|czyzna 38% Kobieta 62% Rysunek 5 RozkBad grupy badanej pod wzgldem pBci yr�dBo opracowanie wBasne 55 Por. G. Gamst, L. S. Meyers, A. J. Guarino, Analysis of Variance Designs, Cambridge 2008, s. 10. 24 Badani nale|eli do grupy wiekowej mieszczcej si w przedziale od 18-45 lat. Jest to grupa zaliczana do wieku produkcyjnego mobilnego. Wi|e si to z wiksz mobilno[ci i skBonno[ci do zmian czBonk�w tej grupy wiekowej. Szczeg�Bowy rozkBad wieku prezentuje wykres. 200 150 100 50 0 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 Rysunek 6 RozkBad wieku w badanej grupie yr�dBo opracowanie wBasne Pod wzgldem miejsca zamieszkania respondenci byli grup zr�|nicowan. MieszczaDscy du|ych miast stanowili 45% grupy badanych, mieszkaDcy maBych miast 38%, a mieszkaDcy wsi jedynie 17%. WIEZ; 423 DU{E MIASTO; 1103 MAAE MIASTO; 944 Rysunek 7 RozkBad badanej grupy pod wzgldem miejsca zamieszkania yr�dBo opracowanie wBasne WyksztaBcenie respondent�w byBo zr�|nicowane. Dominowali respondenci z wyksztaBceniem [rednim z matur (45%). Respondent�w z wyksztaBceniem [rednim bez 25 matury stanowili 18%, respondenci z wyksztaBceniem wy|szym stanowili 31%, a z wyksztaBceniem podstawowym byBo jedynie 6%. 1200 1093 1000 768 800 600 430 400 156 200 0 podstawowe lub ponadgimnazjalne bez ponadgimnazjalne z wy|sze gimnazjalne matury matur Rysunek 8 RozkBad badanej grupy pod wzgldem wyksztaBcenia yr�dBo opracowanie wBasne Grup respondent�w mo|na uzna za reprezentatywn. 26 SpoBeczne postrzeganie rodzinnej pieczy zastpczej przez respondent�w. Rozumienie pojcia rodzinnej pieczy zastpczej, rodzicielstwa zastpczego, rodziny zastpczej i rodzinnego domu dziecka przez respondent�w. Wikszo[ badanych Polak�w - 80% (2012 na 2507 badanych) rozumie pojcie rodzinnej pieczy zastpczej, chocia| bli|sze i bardziej zrozumiaBe jest dla nich pojcie rodzicielstwa zastpczego. W spoBecznej [wiadomo[ci wci| bardziej utrwalone jest pojcie rodzicielstwo zastpcze ni| rodzinna piecza zastpcza. Badani w wikszo[ci poprawnie wymieniaj (79% 1980 badanych) i definiuj r�wnie| podstawowe dla rodzinnej pieczy zastpczej terminy: rodzina zastpcza (78% - 1955 os�b ) i rodzinny dom dziecka (75% - 1881 os�b). 2500 1955 1881 2000 1500 1000 500 0 rodziny zastpcze rodzinne domy dziecka Rysunek 9 Rozumienie poj rodzina zastpcza i rodzinny dom dziecka yr�dBo opracowanie wBasne Jak prezentuje to wykres, r�|nica ta nie jest znaczca. Nieliczni - 11 os�b, to jest okoBo 0,4% respondent�w zaliczaj do rodzinnej pieczy zastpczej r�wnie| adopcje. 9 respondent�w, czyli okoBo 0,4% respondent�w do form rodzinnej pieczy zastpczej zaliczaj r�wnie| wioski dziecice, kt�re w [wietle aktualnej ustawy nie nale| do form rodzinnej pieczy zastpczej. Og�lnie. okoBo 16 % respondent�w deklarowaBo, |e nie wie czym jest rodzinna piecza zastpcza i rodzicielstwo zastpcze. Spostrzeganie i ocena jednostek rodzinnej pieczy zastpczej przez respondent�w Na pytanie, czy mieli kontakt z jakimi[ formami rodzinnej pieczy zastpczej/ rodzicielstwa zastpczego wikszo[ respondent�w, bo 1679 osoby, to jest 67% nie spostrzegBa w swoim otoczeniu, jak r�wnie| u rodziny jednostek rodzinnej pieczy zastpczej. Cz[ - 72 osoby, czyli okoBo 3% deklaruje, |e w rodzinn piecz zastpcz s zaanga|owane 27 ich rodziny. 165, czyli okoBo 7% respondent�w twierdzi, |e w prowadzenie rodzinnych form opieki zastpczej zaanga|owani s ich znajomi lub koledzy. Stosunkowo du|a grupa, bo 715, czyli 28% respondent�w twierdzi, |e formy rodzinnej pieczy zastpczej wystpuj w ssiedztwie. W[r�d respondent�w 112 os�b, czyli okoBo 5% zadeklarowaBo, |e zna wychowanka domu dziecka przy czym w jednym wypadku byB to m|, a w jednym narzeczony. Ponadto 45 - ok 2% badanych zadeklarowaBo kontakt z takimi osobami, jednak jest on trudny do jednoznacznego sklasyfikowania np. kolega w szpitalu itp. inni 45 znaj wychowanka 112 ssiedztwo 715 znajomi/koledzy 165 w rodzinie 72 nie spotkali 1797 Rysunek 10 Spotkanie ze zjawiskiem rodzinnej pieczy zastpczej yr�dBo opracowanie wBasne Niezale|nie od braku osobistych do[wiadczeD i relacji z rodzinnymi formami pieczy zastpczej, u zdecydowanej wikszo[ci respondent�w deklaruj oni wysok ocen ich dziaBalno[ci. Z badanej grupy - 1458 os�b deklaruje ocen dobr lub bardzo dobr. Przy czym, wszystkie osoby, kt�re zadeklarowaBy, |e spotkaBy si z rodzinn piecz zastpcz - oceniaj ja pozytywnie. Czy Polacy uwa|aj tworzenie rodzinnych form pieczy zastpczej za potrzebne? Zdecydowana wikszo[, bo 2428 osoby, to jest 97% uwa|aj za potrzebne tworzenie rodzinnych form pieczy zastpczej, 25 - uznaBo to za zbdny wydatek, kt�ry nie przynosi oczekiwanych efekt�w, a 54 - to jest 2% zadeklarowaBo, |e nie ma w tej kwestii zdania. 28 za nie mam zdania przeciw Rysunek 11 Stosunek respondent�w do tworzenia rodzinnych form pieczy zastpczej yr�dBo opracowanie wBasne Du|a cz[ (okoBo 40%) os�b akceptujcych ide rodzinnej pieczy zastpczej podkre[laBa jej r�|ne zalety, tak w zakresie wspierania rozwoju dziecka, jak i podkre[lajc rol rodzic�w zastpczych. Uwagi te miaBy r�|ny charakter. Oto kilka typowych: wedBug mnie to najlepsza alternatywa dla dzieci porzuconych przez rodzic�w, kt�rym odebrano prawa rodzicielskie, czy kt�rych rodzice zginli lub umarli, wydaj si lepszym rozwizaniem ni| domy dziecka , jest to bardzo potrzebna inicjatywa, aby dzieci mogBy mie peBn rodzin i zostaBy dobrze wychowane , ci|ka praca, kt�ra pomaga dziecku nie tylko w jego rozwoju ale r�wnie| stworzeniu poczucia bezpieczeDstwa , czy: uwa|am, |e jest to wielka szansa dla dzieci, kt�re nie miaBy prawdziwej rodziny . Cz[ (okoBo 20%) os�b akceptujcych zgBaszaBa r�|ne zastrze|enia i obawy. Typowe to: tak - jednak nic nie zastpi prawdziwych rodzic�w , tak - ale przede wszystkim nale|y wspiera rodzin , czy dobra inicjatywa, ale uwa|am, |e adopcja jest lepszym rozwizaniem dla dziecka . ByBo te| troch (okoBo 10%) zr�|nicowanych zreszt uwag o rodzicach zastpczych. Typowe to uwa|am, |e je[li dwoje ludzi nie mo|e mie dzieci (biologicznych) to powinni dosta szans na zostanie rodzin zastpcz dla jakiego[ dziecka , to nie nale|y do Batwych zadaD, wymaga wiele po[wicenia, troski i miBo[ci, zajcie to daje du|o satysfakcji pByncej z mo|liwo[ci stworzenia dziecku prawdziwego domu, pomaga przywr�ci dziecko do |ycia w spoBeczeDstwie, sprzyja jego rozwojowi , wtpliwo[ budzi, czy ludzie zakBadajcy te domy, rodziny s do tego odpowiednio przygotowani . Poziom aprobaty wobec rodzinnej pieczy zastpczej. Poziom aprobaty mierzono Skal aprobaty rodzicielstwa zastpczego. Zbadana grupa liczyBa 2507 os�b. Rozstp warto[ci, jakie przyjmowaBa badana zmienna wynosiB 36, a przyjmowaBa ona warto[ci od -16 do 20. Zredni wynik w skali dla caBej badanej populacji wynosi 10,10. Odchylenie standardowe liczono zgodnie ze wzorem 29 " - ) ( gdzie oznacza kolejna warto[ zmiennej, oznacza [redni warto[ zmiennej w badanej pr�bie, a oznacza liczebno[ pr�by i wyniosBo ono 5,16. Jednocze[nie policzono kwartyle, i tak Q1 wyni�sB 7, a Q3 wyni�sB 14. Gotowo[ osobistego zaanga|owania w tworzenie rodzinnych form pieczy zastpczej przez respondent�w. Gotowo[ osobistego zaanga|owania jest wa|nym wskaznikiem akceptacji dla danej idei. Odpowiedzi badanych podzielono na pi kategorii: tak, raczej tak, nie wiem, raczej nie i nie. W[r�d badanych 1065 os�b zadeklarowaBo gotowo[ zaanga|owania si w rodzinn piecz zastpcz, 325 os�b - raczej by si zaanga|owaBo, 466 - nie wie, czy by si zaanga|owaBo, 226 respondent�w - raczej nie podjBo by si tego zadania. a 425 os�b - nie zaanga|owaBo by si osobi[cie w rodzinn piecz zastpcz. nie 17% tak 42% raczej nie 9% nie wie 19% raczej tak 13% Rysunek 12 Osobiste zaanga|owanie w rodzinn piecz zastpcz yr�dBo opracowanie wBasne Nie stwierdzono istotnych statystycznie korelacji midzy wiekiem, pBci i wyksztaBceniem, a poziomem aprobaty dla rodzinnej pieczy zastpczej i gotowo[ci do osobistego uczestnictwa w rodzinnej pieczy zastpczej. Warto r�wnie| doda, |e zdecydowana wikszo[ respondent�w na pytania w skali aprobaty dotyczce stosunku do czBonk�w rodziny i znajomych, kt�rzy podjli by si rodzicielstwa zastpczego zadeklarowaBa wsparcie dla tych inicjatyw. 30 Wnioski i rekomendacje Zaprezentowane badania pozwalaj na przeprowadzenie procedury wnioskowania w zakresie postawionych problem�w. Na pytanie, czy Polacy prawidBowo rozumiej pojcie rodziny zastpczej i rodzinnego domu dziecka, mo|emy odpowiedzie twierdzco, podobnie jak na problem, czy Polacy odr�|niaj rodziny zastpcze od adopcji. Chocia| w tej drugiej kwestii nale|y zauwa|y, |e niewielka grupa zalicza adopcje do form rodzinnej pieczy zastpczej. Stosunkowo niewielka liczba Polak�w dostrzega w swoim otoczeniu istnienie form rodzinnej pieczy zastpczej - jest to okoBo 33% . Mimo to, wikszo[ pozytywnie ocenia te formy pieczy zastpczej i uwa|a za potrzebne tworzenie rodzin zastpczych i rodzinnych dom�w dziecka. Polacy deklaruj r�wnie| wysoki stopieD aprobaty zjawiska pieczy zastpczej, chocia| zaledwie 43% deklaruje gotowo[ podjcia si pieczy zastpczej. Ocena obrazu spoBecznego rodzinnej pieczy zastpczej, jaki istnieje w[r�d dorosBych Polak�w, wydaje si by korzystna. Niezale|nie jakie przypisze si temu twierdzeniu konotacje moralne, mo|na stwierdzi |e rodzicielstwo zastpcze, czy te| rodzinna piecza zastpcza jest w [wiadomo[ci Polak�w trendy - inaczej m�wic - modne. Jest to efekt prowadzonych kampanii spoBecznych, ale r�wnie| oddziaBywania popkultury i zaanga|owania gwiazd w propagowanie idei rodzicielstwa zastpczego. Oczywi[cie wikszo[ Polak�w ocenia rodzicielstwo zastpcze jako dobre, ale znaczca r�|nica midzy og�lnymi deklaracjami ocennymi, a gotowo[ci osobistego zaanga|owania wskazuje na fakt znacznej zBo|ono[ci problematyki stosunku do rodzicielstwa zastpczego i zapewne sieroctwa w og�le. DziaBania paDstwa i organizacji spoBecznych przyniosBy wysoki poziom wiedzy w kwestii rodzinnej pieczy zastpczej. Polacy w wikszo[ci (ponad 90%) prawidBowo rozumiej pojci rodzicielstwo zastpcze, rodzina zastpcza i rodzinny dom dziecka, ugruntowania wymaga pojcie rodzinna piecza zastpcz. Nadal cz[ Polak�w nie rozr�|nia rodzinnej pieczy zastpczej od adopcji, a cze[ zalicza do rodzinnej pieczy zastpczej wioski dziecice. Wi|e si to jednak z faktem, |e zmieniajca t ostatni kwesti ustawa weszBa w |ycie od niedawna. Relatywnie niski odsetek Polak�w dostrzega w swoim otoczeniu zjawiska (formy) rodzinnej pieczy zastpczej, co z jednej strony mo|e si wiza z ich niezauwa|alnym, jednak dobrym funkcjonowaniem, z drugiej 31 jednak strony mo|e sygnalizowa nisk wra|liwo[ Polak�w na problematyk pieczy zastpczej i sieroctwa w og�le. Polacy jak to sygnalizowano wcze[niej, maj pozytywny stosunek do rodzinnej pieczy zastpczej. Wikszo[ Polak�w dostrzega potrzeb tworzenia form pieczy zastpczej i wysoko ocenia ich efektywno[. Warto jednak doda, |e wielu nad t form pomocy dziecku, przedkBada pomoc rodzinie jako optymalny spos�b niesienia pomocy oraz adopcj. Polacy deklaruj wysoki stopieD aprobaty wobec zjawiska rodzinnej pieczy zastpczej. Jednak znaczco ni|sza jest gotowo[ osobistego zaanga|owania w rodzicielstwo zastpcze. Jednak wobec faktu, |e wikszo[ deklaruje pomoc krewnym i znajomym, kt�rzy by takie formy prowadzili, mo|na r�wnie| ewokowa, |e owa ostro|no[ wi|e si z obawami przed trudem zwizanym z takim dziaBaniem lub nisk samoocen kompetencji w tym zakresie. 32 ZaBcznik Skala akceptacji rodzicielstwa zastpczego OceD sBuszno[ stopieD w jakim zgadzasz si z twierdzeniami zawartymi w tabeli. CaBkowicie si zgadzam CaBkowicie si Zgadzam si Nie mam Nie zgadzam CaBkowicie si zgadzam zdania si nie zgadzam 1. Rodzicielstwo zastpcze to wa|na i potrzebna spoBecznie inicjatywa. 2. Rodziny zastpcze to daremny trud i rzadko przynosz spodziewane efekty. 3. Lubi dzieci 4. Gdyby moi znajomi podjli si prowadzenia rodzinnego domu dziecka wspieraB bym ich w tej inicjatywie. 5. ByB bym przeciw zaBo|eniu rodziny zastpczej przez moich rodzic�w lub bliskich krewnych. 6. Warto organizowa rodziny zastpcze i rodzinne domy dziecka. 7. SpoBeczeDstwo nie ma [rodk�w na tak kosztown form jak rodzinne domy dziecka. 8. Zwykle jest ju| za p�zno by resocjalizowa sieroty spoBeczne. 9. Rodzinne formy opieki to dobra forma socjalizacji sierot spoBecznych. 10. Warto zaanga|owa si w pomaganie rodzinnym domom dziecka i rodzinom zastpczym. 11. Dzieci mnie denerwuj 12. Chtnie zaanga|owaB bym si w pomoc rodzinie zastpczej lub rodzinnemu domowi dziecka 33 Bibliografia Publikacje zwarte �� Babbie E., Badania spoBeczne w praktyce, Warszawa 2004. �� Baley S., Psychologia wychowawcza w zarysie, Warszawa 1958, �� Dbrowski Z., KulpiDski F., Pedagogika opiekuDcza, Olsztyn 2000, �� Edelwich J., A. Brodsky, Burnout, Stages of Disillusionment in the Helping Professions, New York 1980. �� Fengler J., Pomaganie meczy Wypalenie w pracy zawodowej, GdaDsk 2000. �� Gajda J., Pedagogika medi�w, Krak�w 2010, �� Gamst G., Meyers L.S., Guarino A.J., Analysis of Variance Designs, Cambridge 2008, �� Joachimowska M., Rodzicielstwo zastpcze, Idea- Problemy, Analizy, Kompetencje, Bydgoszcz 2008 , �� Kolankiewicz M. (red.), Zagro|one dzieciDstwo. Rodzinne i instytucjonalne formy opieki, Warszawa 1998, �� Lalak D., Pilch T. (red.), Elementarne pojcia pedagogiki spoBecznej i pracy socjalnej, Warszawa 1999, �� Lofland J., Snow D.A., Anderson L., Lofland L.H., Analiza ukBad�w spoBecznych, Warszawa 2009, �� Maciaszkowa J., Z teorii i praktyki pedagogiki opiekuDczej, Warszawa 1981, �� Mialaret G., Wprowadzenie do pedagogiki. Warszawa 1968, �� Pilch T. Zasady badaD pedagogicznych, WrocBaw, Warszawa, Krak�w, GdaDsk 1977, �� Polpa M., Psychologia rodziny, teoria i badania, Krak�w 2011, �� So[nicki K., Istota i cele wychowania. Warszawa 1964, Nasza Ksigarnia, s. 7. �� Szymborska A., Sieroctwo spoBeczne, Warszawa 1969, �� UchwaBa Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 maja 2006 r. o ustanowieniu dnia 30 maja Dniem Rodzicielstwa Zastpczego (M.P. 2006 nr 36 poz. 389) . �� Zaborowski Z., Wstp do metodologii badaD pelagicznych. WrocBaw 1973, ArtykuBy w czasopismach i rozdziaBy w pracach zbiorowych �� Andrzejewski M., Rozporzdzenie Rady Ministr�w w sprawie rodzin zastpczych. Komentarz do rozporzdzenia, w Problemy OpiekuDczo-Wychowawcze 2001/4, �� Bulenda T., Adopcja w [wietle prawa, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch, Warszawa 2003, �� Czarkowski J., Rodzina wobec spoBeczeDstwa informacyjnego, w: Marzec H., Wi[niewski Cz., Rodzina na pocztku III tysiclecia - obraz przeszBo[ci i terazniejszo[ci, Piotrk�w Trybunalski 2009. �� Czerdecka B., Badora S., Polski system opiekuDczy w [wietle standard�w europejskich, w: Badora S., Marzec D. (red.) System opieki kompensacyjnej w zjednoczonej Europie, Krak�w 2002 s.525. 34 �� Janicka I., Rodzina a poczucie osamotnienia, w: H. Cudak, H. Marzec(red.), Wsp�Bczesna rodzina polska, jej stan i perspektywy, MysBowice 2005, �� Maciarz A., Sieroctwo duchowe dzieci, Problemy OpiekuDczo-Wychowawcze 1991/6, �� RadliDska H., Badania nad wyr�wnywaniem sieroctwa, w: Wojtyniak J., RadliDska H., Sieroctwo zasig i wyr�wnanie, 1946 �� Roth J., Hired Hand Research w: Amerikan Socjologis nr 1 rok 1966, s. 190-196. �� Schwalbe M., The Minor in Men`s Faces w Jurnal of Contemporary Ethnography nr 25, rok 1996, �� Sk H., O wypaleniu zawodowym, Tw�rcza szkoBa , 2004, nr 10-11, �� Sk H., Poznawcze i kompetencyjne uwarunkowania wypalenia w pracy z chorymi, Postpy Psychiatrii i Neurologii Nr 14/2005 �� Spendel Z., Relacyjne ujcie natury ludzkiej, Przegld Psychologiczny" 1989, nr 1, �� Tana[ M. (red), Kultura i jzyk medi�w, Krak�w 2007, �� Wolska-DBugosz M., Rodzinny dom dziecka. Wczoraj, dzi[ i jutro, W: B. Matyjas (red.),Problemy teorii i praktyki opiekuDczej, Kielce 2005, Netografia �� Wgierski Z., Rodzinne formy opieki nad dzieckiem osieroconym w Polsce, http://www.kpsw.edu.pl/menu/pobierz/NOE6/zbigniew_wegierski.pdf �� Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i pieczy zastpczej tekst ujednoliconej portal internetowy Kancelarii Sejmu RP pod adresem: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20111490887 , �� http://www.fosterparents.org.pl/kontakt.html . �� http://port-naszdom.pl/ . �� http://www.mikolaj.org.pl/assets/stories/file/rodzinne%20domy%20dziecka/raport_ o_rodzinach_zastepczych.pdf . 35

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Czy obraz narodu i społeczeństwa polskiego w twórczości ~A19
Obraz polskiego społeczeństwa w Weselu Stefa Wyspiańskiego
16 GRAŻYNA SAWICKA, Językowy obraz rzeczywistości społecznej i politycznej w graffiti
Ambicje, pieniądze, uczucia Obraz społeczeństwa francus~F31
Edukacja bez wykluczenia ABC wsparcia dla dzieci z rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym
FUNKCJA I OBRAZ SUBKULTUR MŁODZIEŻOWYCH NA TLE WSPÓŁCZESNEGO SPOŁECZEŃSTWA
W Gulin Rozwój psychiczny dziecka w rodzinach społecznie patologicznych
Obraz społeczeństwa polskiego w Weselu Wyspiańskiego
RODZINA I STRUKTURA SPOŁECZNA
WSPÓŁCZESNA RODZINA JAKO ŚRODOWISKO społecznowychowawcze
RODZINY ZASTĘPCZa
B Woronowicz Obraz relacji rodzinnych w oczach osób uzależnionych od alkoholu

więcej podobnych podstron