Dorota Siemieniecka-Gogolin
[e-mail]
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
Toruń
Media w nauczaniu i wychowaniu
W pedagogice media funkcjonują i są klasyfikowane w obrębie środków
dydaktycznych. Środki dydaktyczne to przedmioty materialne umożliwiające usprawnienie
procesu nauczania i uczenia się oraz uzyskiwanie optymalnych osiągnięć szkolnych.
Wykorzystywanie środków dydaktycznych ma na celu dostarczenie uczniom bodz
ców
sensoryczno-motorycznych oddziałujących na ich wzrok, słuch, dotyk, przez co
ułatwiających im bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości oraz nabycie przez
nich określonych umiejętności. W literaturze dydaktycznej spotykamy się z następującymi
określeniami środków dydaktycznych: pomoce szkolne, pomoce naukowe, pomoce
dydaktyczne, pomoce audiowizualne, środki komunikacji, środki przekazu wiadomości,
środki poglądowe, środki audiowizualne, techniczne środki dydaktyczne [Burewicz,
Gulińska, 1993]. Zadaniem środków dydaktycznych jest: pośredniczenie między jednym
człowiekiem a drugim w przekazywaniu informacji (stąd powstała nazwa  środki masowego
przekazu lub  masowej komunikacji ), magazynowanie informacji, a także przetwarzanie
informacji i wykonywanie różnych czynności pomocniczych, np. operacji matematycznych
[Okoń, 1987].
Na pojęcie środki dydaktyczne składają się następujące elementy: komunikaty
 tj. treści przekazywane jako sygnały bodz
ców sensorycznych, nośniki komunikatów
 podłoże, na którym komunikaty zostały utrwalone, środki przekazu  urządzenia
techniczne umożliwiające projekcję komunikatu, wskazówki metodyczne  dotyczące
stosowania urządzeń i materiałów dydaktycznych [Burewicz, Gulińska, 1993]. Istnieje wiele
kryteriów podziału środków dydaktycznych. Najprostszym wydaje się podział
zaproponowany przez Edwarda Fleminga i Jana Jacoby ego [1969]. Dzielą oni środki
dydaktyczne na:
" środki naturalne, które bezpośrednio przedstawiają rzeczywistość,
" środki techniczne, przedstawiają one rzeczywistość w sposób pośredni. Do grupy tej
zaliczane są środki wzrokowe, słuchowe, wzrokowo-słuchowe (audiowizualne),
manipulacyjne, modelowe, automatyczne,
" środki symboliczne, które przedstawiają rzeczywistość za pomocą odpowiedniej
symboliki, np. słów, znaków, rysunków.
Do technicznych środków dydaktycznych zaliczamy środki audialne, wizualne,
audiowizualne oraz automatyzujące proces dydaktyczny. Skrzydlewski [1990] dzieli środki
dydaktyczne na sześć kategorii, które łącznie tworzą system multimedialny. Są wśród nich
takie media, jak telewizja i komputery, te ostatnie wraz z odpowiednimi przystawkami
(takimi jak kamera wideo, cyfrowy aparat fotograficzny, projektor multimedialny) oraz
oprogramowaniem (programami multimedialnymi) może przejąć wiele funkcji innych
1
środków dydaktycznych. Techniczne środki dydaktyczne mogą pełnić w procesie nauczania
funkcje: poznawczo-kształcące i emocjonalno-motywacyjne. Do grupy poznawczo-
kształcącej zalicza się funkcje: aktywizującą, informacyjną, poznawczą, weryfikacyjną,
wdrożeniową, instruktażową, utrwalająca i kontrolną. W obrębie funkcji emocjonalno-
motywacyjnych wyróżnia się funkcje motywacyjne i estetyczne. Możliwości, jakie daje
wykorzystanie środków dydaktycznych na lekcji przedstawia tabela 1.
Możliwości, jakie daje wykorzystanie
Funkcje
środków dydaktycznych na lekcji
Połączenie słowa z obrazem umożliwia przedstawienie
rzeczywistości wzbogaconej ujęciem symbolicznym
aktywizująca
i strukturalnym. Aktywizacja uczniów obejmuje sfery:
motoryczną i intelektualną.
informacyjna Przekazuje określone treści nauczania.
Umożliwia pogłębione poznanie pośrednie. Pozwala na
poznawcza powiększenie obrazów niezauważalnych gołym okiem,
pozwala na upoglądowienie abstrakcji.
Umożliwia wizualne przedstawienie zastosowań teorii
weryfikacyjna
naukowych w praktyce.
Pozwala na prezentację i wielokrotne odtwarzanie
wdrożeniowa
czynności praktycznych.
Wykorzystanie środków dydaktycznych umożliwia
instruktażowa formułowanie problemów, tworzenie uogólnień, syntez,
struktur.
Umożliwia powrót do omawianej problematyki i ponowną
utrwalająca
analizę problemu.
Umożliwia sprawdzenie zarówno praktycznej, jak
kontrolna
i teoretycznej wiedzy ucznia w sytuacji problemowej.
Treści eksponowane przez środki dydaktyczne
charakteryzuje konkretyzm, autentyczność, budzą one
motywacyjna
zainteresowanie i ciekawość, które motywują do
poszukiwań rozwiązań problemów.
estetyczna Kształtowanie postaw i poglądów uczniów.
Tabela 1. Funkcje poznawczo-kształcące i emocjonalno-motywacyjne a możliwości
wykorzystania środków dydaktycznych na lekcji.
y
ródło: przygotowała graficznie D. Siemieniecka-Gogolin na podstawie treści: A. Burewicz,
A. Gulińska, Dydaktyka Chemii, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1993, s. 294 295.
2
Funkcje poznawczo-kształc
ą
ce
Funkcje
motywacyjne
emocjonalno-
Poza wymienionymi w tabeli 1 możliwościami, jakie stwarza wykorzystanie środków
dydaktycznych w nauczaniu, przyczyniają się one również do rozwoju umiejętności
manualnych i twórczych uczniów.
Dyscypliną nauk pedagogicznych badającą środki komunikowania  media, ich
możliwości w zakresie strukturalizowania, kodowania, przekazywania i przetwarzania
informacji oraz jej póz
niejszego rekonstruowania przez uczących się jest technologia
kształcenia. Technologia kształcenia  (...) zajmuje się edukacyjnym zastosowaniem
mediów, które pojawiły się w wyniku rewolucji informacyjnej. Są nimi przede wszystkim
szeroko rozumiane środki audiowizualne, telewizja, komputery oraz inne elementy
hardware u i oprogramowania dydaktycznego, by użyć modnej aparatury pojęciowej.
W nowszym, jednocześnie szerszym ujęciu,  termin ten oznacza kompleksową metodę
projektowania, realizacji i oceniania całego procesu nauczania-uczenia się, która to w celu
osiągnięcia możliwie najefektywniejszej odmiany kształcenia, bierze pod uwagę i integruje
możliwości ludzi oraz zasoby techniczne [Skrzydlewski, 1990, s. 7].
Wojciech Skrzydlewski [1990] uważa, że media należy rozpatrywać w sposób
kompleksowy  (...) ujmujący różne aspekty uczenia się za ich pośrednictwem, posiłkujący
się metodami analizy, charakterystycznymi dla dyscyplin, z których technologia kształcenia
czerpie podstawy teoretyczne. Dyscypliny te to przede wszystkim dydaktyka, psychologia
uczenia się i komunikowania . Uważa on również, że współcześnie w środkach
dydaktycznych nie można widzieć jedynie pomocy naukowych, zdaniem autora  (...) środki
dydaktyczne należą do kategorii narzędzi umysłowych, które stworzył człowiek w celach
poznawczych, w tym również dla lepszej reprezentacji spostrzeganej rzeczywistości oraz
dla sprawnego porozumiewania się [Skrzydlewski, 1990, s. 8]. Autor ten podziela
stanowisko J. S. Brunera i G. Hewesa, co do przekonania, że tworzenie narzędzi, w tym
narzędzi intelektualnych  (...) jest jednym z podstawowych czynników potwierdzających
odrębność gatunku ludzkiego oraz wskazujących możliwość jego dalszej ewolucji
[Skrzydlewski, 1990, s. 9]. Zdaniem tych autorów środki dydaktyczne są narzędziami
umysłowymi, zatem stanowią ważny element ludzkiego życia, ze względu na fakt, że
umożliwiają i w pewien sposób organizują wychowanie potomstwa.
Badania wskazują na pozytywny wpływ środków dydaktycznych na pracę
nauczyciela i studentów oraz na organizację procesu nauczania i uczenia się. Leja [1978,
s. 32] wyróżnia cztery podstawowe koncepcje wykorzystania technicznych środków
dydaktycznych i modernizacji procesu kształcenia przyjęte przez pedagogów:
1. pierwsza grupa pedagogów uważa, że szerokie stosowanie technicznych środków
dydaktycznych w procesie nauczania może wyprowadzić szkolnictwo zawodowe
z kryzysu światowego. Kształcenie za pomocą nowoczesnych metod i technik może
zlikwidować braki kwalifikacyjne nauczycieli,
2. stosowanie technicznych środków nauczania umożliwia przyśpieszenie procesu
dydaktycznego i skrócenie czasu nauczania, które dokonują się dzięki aktywizacji
myślenia i działania uczniów,
3. postęp kształcenia odbywa się nie tylko dzięki zastosowaniom środków poglądowych,
ale i dzięki automatyzacji procesu dydaktycznego za pomocą wszelkich dostępnych
3
środków nauczania i przy wykorzystaniu zasad naukowej organizacji procesu
pedagogicznego,
4. środki dydaktyczne traktowane są jako narzędzie pracy nauczyciela mogące ulepszyć
oraz ułatwić proces nauczania i uczenia się studenta. Narzędzia te powinny być
wykorzystywane zgodnie z zasadami nauczania i organizacji procesu dydaktycznego.
Środki dydaktyczne są określane jako narzędzia poznawcze, gdyż pełnią one często
wiele funkcji użytkowych i narzędziowych. Przykładem jest komputer, który jest
urządzeniem zarówno umysłowym, jak i obliczeniowym, wspomagającym, prowadzącym
i rozszerzającym procesy myślowe jego użytkowników [Derry, 1990]. Narzędziem
poznawczym może być każde medium, które umożliwi jego użytkownikowi przekroczenie
ograniczeń umysłu [Pea, 1985]. O narzędziach poznawczych mówimy, gdy mamy do
czynienia z generatywnym przetwarzaniem wiadomości, które są podstawą powstawania
wiedzy produktywnej [Siemieniecki, 1995]. Przykładem obrazującym obszar narzędzi
poznawczych jest model zaproponowany przez Davida H. Jonassena [Jonassen, 1986,
1992]. Model ten zakłada, że narzędzia poznawcze mieszczą się w obszarze ograniczonym
trzema zmiennymi obejmującymi: aktywność-zaangażowanie, generowanie-tworzenie,
student-kontrola.
Narzędzia poznawcze pełnią jedynie funkcję pomocniczą, nie stanowiąc celu
samego w sobie. Istotne dla procesu uczenia się jest skoncentrowanie się nauczyciela na
procesach poznawczego myślenia, które chce on zainicjować. Siemieniecki [1995, 1997]
uważa, że uczniowie w szkole powinni być zaznajamiani z procesami poszukiwania
i przetwarzania informacji, natomiast działania nauczycieli powinny koncentrować się na
wydajnych intelektualnie technikach myślenia i rozwiązywania problemów.
Aby komputer mógł być wykorzystywany jako narzędzie poznawcze, powinien
realizować szereg poniższych właściwości.
1. Pierwsza grupa właściwości odnosi się do roli komputera jako nośnika informacji:
" przechowywanie informacji, do których można odwołać się w każdej chwili, informacje
te mają na celu uzupełnienie pamięci krótkotrwałej,
" informacje te powinna cechować dostępność, łatwość ponownego odtwarzania oraz ich
możliwość wykorzystania w połączeniu z nowymi informacjami.
2. Druga grupa związana jest z funkcjonowaniem ucznia w kontakcie z komputerem:
" uczeń powinien być zachęcany przez nauczyciela do konstruowania i łączenia nowych
informacji ze starymi (włączanie nowych struktur poznawczych do już istniejących),
" prezentacja informacji i własnych pomysłów werbalne i obrazowe komunikowanie,
" łatwe przemieszczanie, restrukturyzacji wiedzy w miarę rozszerzania się jej zakresu
[Siemieniecki, 1998, s. 88].
Funkcja poznawcza komputera polega na tym, że służy on do przechowywania
i przetwarzania informacji, zaś uczeń powinien z komputera korzystać w taki sposób, aby
informację przekazywaną za pośrednictwem medium efektywnie włączać w strukturę
własnej wiedzy.
Wszystkie przytoczone czynności mogą mieć charakter twórczy i eksploracyjny.
Działania nauczyciela o charakterze twórczym powinny być więc ukierunkowane na
aktywizację naukowo-poznawczej działalności ucznia.
4
Bp. A. Lepa [1998] twierdzi, że skuteczność mediów na polu wychowania należy
rozpatrywać w ramach trzech rodzajów funkcji:
" intencjonalnej  wynikającej z zamiarów komunikatora, czyli nadawcy komunikatu,
" funkcji nadanej  treść komunikatu jest niezgodna z zamiarem komunikatora,
" funkcji pełnionej  faktyczny sposób odbioru i reakcji odbiorcy komunikatu.
W literaturze wymienia się następujące funkcje mediów: informacyjną, rozrywkową
i edukacyjną (wychowawczą). Funkcja wychowawcza mediów może być rozpatrywana
w znaczeniu węższym i szerszym. W znaczeniu węższym  (...) odnosi się do działalności
świadomej, a więc wcześniej zaplanowanej i przemyślanej [Lepa, 1998, s. 49]. W wyniku
takiego działania powstają instrumentalne i kierunkowe cechy osobowości człowieka
[Izdebska, 1981]. Cechy instrumentalne związane są z  (...) realizacją zadań wychowania
usprawniającego (wiedza, uzdolnienia, umiejętności), cechy kierunkowe natomiast wynikają
z realizacji zadań wychowania ukierunkowanego (postawy, motywacje, zainteresowania)
[Lepa, 1998, s. 49]. Funkcja wychowawcza w znaczeniu węższym realizowana jest
w praktyce pedagogicznej tam, gdzie nauczyciele wykorzystują w swojej pracy stosowne
media i odbiór tych mediów jest przez nich odpowiednio przygotowany. Funkcja ta
w znaczeniu szerszym opiera się o nieplanowane oddziaływanie mass mediów i może
przejawiać się w niekontrolowanym dostępie do mediów [Mycielski, 1992].
Media niosą ze sobą wiele możliwości rozwoju osobowości człowieka. Ich globalny
zasięg umożliwia upowszechnianie idei humanistycznych, osiągnięć nauki. Jednakże
 każda technologia jest zarazem ciężarem i błogosławieństwem; nie albo-albo, lecz tym
i tym jednocześnie [Postman, 1995, s. 13], wprowadzanie nowych technologii znacznie
wzbogaca, ale i zuboża życie. Dlatego też N. Postman przestrzega przed technofilią,
jednookim prorokowaniem, wyzbyciem się lęku przyszłości i ślepym zawierzeniem technice.
Również w literaturze odnajdujemy sceptycyzm odnośnie traktowania globalizacji jako
zjawiska korzystnego i pozytywnego. Istotnie, należy rozpatrywać te kwestie jako bardziej
złożone, jednakże katastrofizowanie i lęk przed naturalnym rozwojem społeczeństw
i techniki nie powinien hamować rozwoju człowieka i jego twórczości. Należy czerpać to, co
najlepsze z możliwości, jakie stwarza otwarcie się na inne kultury i właściwie, w sposób
pełny wykorzystywać media do rozwoju jednostek i społeczeństw. Należy przeciwdziałać
zagrożeniom przez właściwe wychowanie człowieka i przygotowanie go do funkcjonowania
w świecie pełnym sprzeczności. Pojawia się jednak pytanie o przyszłych nauczycieli: czy
będą oni wychowani na grach komputerowych i  Reality show ? Nowe pokolenie, pokolenie
 dzieci mediów pozbawione jest lęków przed technologią. Młodzi z tego względu
niepodobni są do pokolenia swych nauczycieli. Jednakże oprócz opanowania coraz
nowszych technologii ważne jest, aby posiadali oni wyraz
ny system wartości, którego
massmedia im nie zapewniają. Media kreują świat będący lustrzanym odbiciem stanu
społeczeństwa, w którym brakuje poszanowania wartości, takich jak prawda, dobro i piękno.
Tadeusz Lewowicki twierdzi, że media wzmagają chaos wartości. W dzisiejszych czasach
massmedia zawładnęły edukacją. W mediach tworzy się modele życia, lansuje określone
wartości, kształtuje wrażliwość na sprawy ludzi i przemiany dotyczące człowieka
i jego osobowości, określają one także granice spostrzegania własnego miejsca i roli.
5
N. Postman [1995] uważa, że akceptacja mediów może doprowadzić do zaniku
zawodu nauczyciela, uważa on, że szkoła była następstwem wynalezienia druku,
zmniejszenie zaś znaczenia słowa drukowanego, które można odnotować współcześnie,
oznacza upadek szkolnictwa. Twierdzi on, że nadchodzi koniec monopolu nauczycieli na
wiedzę, w wyniku czego zawód ten może stać się przestarzałym. W książce Postmana nie
można znalez
ć jednak odpowiedzi na pytanie, kto lub co zastąpi nauczyciela. Pytania te
pozostają otwarte. Warto tu przywołać opinię Leji [1978], który uważa, że maszyny nie
zastąpią człowieka. Autor twierdzi, że nauczanie we współczesnej szkole bez technicznych
środków jest trudne, a prowadzenie pracy dydaktyczno-wychowawczej niemożliwe. Jego
zdaniem  każdemu nauczycielowi i pracownikowi naukowo-dydaktycznemu potrzebna jest
pomoc techniki, która  przedłuża zmysły i wzmacnia mózg badacza, a także wspiera serce
wykonawcy [Leja, 1978, s. 31]. Kształcenie komputerowe samo w sobie  (...) nie może być
istotą funkcji edukacyjnej (...) lecz musi być związane z całym systemem edukacji, aby
stworzyć nową jakość niesfrustrowanego i niewyalienowanego społecznie człowieka
[Siemieniecki, 1998, s. 22], dlatego też należy się liczyć ze wzrostem roli nauczyciela, który
potrafi w sposób twórczy integrować media w procesie kształcenia.
Kształcenie z wykorzystaniem nowoczesnych technologii nie oznacza zarzucenia
funkcji wychowawczych szkoły. Nauczanie to powinno uczyć wyboru, uwrażliwiać
estetycznie, rozwijać zainteresowania kulturowe, wyrabiać smak estetyczny, kształtować
pożądane społecznie postawy i przygotowywać do twórczego uczestnictwa w życiu
[Skrzypczak, 1998].
Literatura
Burewicz A., Gulińska H.: Dydaktyka chemii. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1993
Derry S.J.: Flexible cognitive tools for problem solwing instruction. Paper presented at the
annual meeting of the American Educational Research Association. Boston, MA, April 1990
Fleming E., Jacoby J.: Środki audiowizualne w dydaktyce szkoły wyższej. PWN, Warszawa
1969
Izdebska J.: Wychowawcze oddziaływanie środków masowego przekazu na dzieci.
 Kwartalnik Pedagogiczny 1981, nr 3
Jonassen D.H.: Cognitive tool for learning. Springer-Verlag, Berlin, New York 1992
Jonassen D.H.: Improving recall using database management systems: A learning strategy.
 AEDS Journal , 1986, Vol. 19, nr 2-3
Leja L.: Techniczne środki dydaktyczne. PWN, Warszawa 1978
Lepa A.: Pedagogika mass mediów. Archidiecezjalne Wydawnictwo A
ódzkie, A
ódz
1998
Mycielski A.: Audycja telewizyjna w życiu współczesnej rodziny. [W:] W trosce o człowieka.
red. R. Forycki, Wydawnictwo  Pallottinum , Poznań 1992
Okoń W.: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. PWN, Warszawa 1987
6
Pea R.: Beyond amplification: Using the computer to reorganize mental funcioning.
 Educational Psychologist , nr 20/1985
Postman N.: Technopol. Triumf techniki nad kulturą. PIW, Warszawa 1995
Siemieniecki B.: Komputer w edukacji: podstawowe problemy technologii informacyjnej.
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1997
Siemieniecki B.: Komputery i hipermedia w procesie edukacji dorosłych. Wydawnictwo
Adam Marszałek, Toruń 1998
Siemieniecki B.: Perspektywa edukacji z komputerem. Wydawnictwo Adam Marszałek,
Płock 1995
Skrzydlewski W.: Technologia kształcenia  Przetwarzanie informacji  Komunikowanie.
UAM, Poznań, 1990
Skrzypczak J.: Aktualizacje encyklopedyczne. Media, t. 2., KURPISZ, Poznań 1998
7