Rozdział trzeci odwołuje się do systemu międzynarodowego w ujęciu metodologicznym (by użyć rozróżnienia przedstawionego przez Ziemowita Jacka Pietrasia16), przedstawiając zarys kluczowych teorii systemu stosunków międzynarodowych, dojrzałych zespołów twierdzeń, powstałych w obszarze nauk politycznych. Na potrzeby analizy wybrano koncepcje najbardziej wpływowe i reprezentatywne dla lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku - a więc prace Kennetha N. Waltza, Barry'ego Buzana czy Richarda Little. Rozwój badań zapoczątkowany przez pracę Waltza stanowi w tej chwili jeden z rdzeni tradycji intelektualnej tej dyscypliny. Rozdział przedstawi zastosowanie „systemu międzynarodowego" jako poziomu analizy zjawisk, jak też i narzędzia analitycznego, stanowiącego tło (mapę) badań w stosunkach międzynarodowych. Debata nad tezami Waltza i jego teorią, zawężającą stosunki międzynarodowe do interakcji państw w systemie, toczy się do dzisiaj. Jej refleksem na polskim gruncie jest choćby dwutomowa praca zbiorowa Poziomy analizy stosunków międzynarodowych, wydana w Polsce pod koniec 2013 roku17.
Rozdział czwarty ukazuje rozumienie systemu międzynarodowego w kategoriach ontologicznych, utożsamiających „system międzynarodowy" z realnymi konstrukcjami społecznymi, zdefiniowanymi na gruncie socjologii i historii. Przykładem tego typu są prace szkoły Immanuela Wallersteina oraz późniejsze konceptualizacje dokonane przez Barry'ego Buzana, Richarda Little oraz Francisa Fukuyamę. Pojęcie „systemu międzynarodowego" zyskuje w nich wymiar „materialny", stanowiąc określenie konkretnych formacji kulturowych, tworzonych przez grupy ludzi, plemiona, narody i państwa w różnych okresach historii świata (osobliwie historii gospodarczej). Podejście to zyskało również zwolenników w Polsce, by przytoczyć niedawno opublikowane prace autorstwa m. in. Tadeusza Klementewicza czy Andrzeja Gałganka18.
W przeciwieństwie do rozdziałów 1-4, zasadniczo porządkujących dorobek teoretyczny dyscypliny, zbudowany w pierwszych dekadach jej istnienia,
16 Zob. szerzej rozdział pierwszy niniejszej rozprawy.
17 Edward Haliżak, Marek Pietraś (red.), Poziomy analizy stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Rambler, Warszawa 2013.
18 Por. Tadeusz Klementewicz, Geopolityka trwałego rozwoju, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2013, Andrzej Gałganek, Historia stosunków... op. dt., tomy 1 i 2.
12