81996 shils
2

32

nierówność między osobami sprawującymi prawomocną lub odwołującą się do przymusu władzę i osobą lub osobami, które jej podlegają. Podstawą prawomocnej władzy jest pewien konsensus między sprawującym] władzę i ludźmi, nad którymi jest ona sprawowana. Władza odwołująca się do przymusu może być skuteczna tylko wtedy, gdy w danym momencie występuje wyłącznie przeciw niewielkim odłamom społeczności, a jej skuteczność uzależniona jest od obojętności większości społeczeństwa, której nie grożą jej zakusy, lub uznania przez część jej członków prawomocności posłużenia się siłą przez rząd.

Jakie ma to znaczenie dla społeczeństwa obywatelskiego? Rządy, mimo że zakres ich prawowitej władzy jest duży, w swoich działaniach napotykają pewne ograniczenia. Ograniczają je sądy. a opinia publiczna i wybory z pewnością wpływają na ich decyzje. Politycy, podobnie jak obywatele, są w końcu uczestnikami zbiorowej samoświadomości. Nie wszystko układa się po myśli rządów. Zazwyczaj, co ma dobre i złe skutki, muszą się one liczyć ze zdaniem zbiorowej samoświadomości, dochodzącym do głosu w nich samych i docierającym do nich od obywateli za sprawą różnego rodzaju kanałów i ich własnej wyobraźni.

Zawsze jednak występuje pewien rozdźwięk między przedstawicielami centrum i różnorodnymi peryferiami. Społeczeństwo obywatelskie nie likwiduje bowiem rozbieżnych interesów i ideałów, a ludzie zyskujący mniej, niżby chcieli, są rozczarowani. Niektórzy podają w wątpliwość sprawiedliwość procesu i decyzji, które przywiodły ich do tej godnej ubolewania sytuacji, i przypisują jej niedostatki osobom uważanym przez nich za przyczyny ich niezadowolenia.

Członkowie wszystkich warstw często łamią prawa, choć wśród osób naruszających reguły' społeczeństwa obywatelskiego udział mieszkańców peryferii jest chyba najwyższy. Większość społeczności nie łamie praw, a jeśli to czyni, to w sposób na tyle nieznaczny, że unika wykrycia i kary. Krótko mówiąc, w społeczeństwach odznaczających się wysoce nieegalitarnym podziałem władzy większość mieszkańców, zarówno peryferii, jak i stref centralnych, działa w myśl praw ustanowionych i utrzymywanych w zgodzie z konstytucyjnymi tradycjami i zbiorową samoświadomością tych społeczeństw.

Nierówność nie stanowi zatem przeszkody w skutecznym oddziaływaniu społeczeństwa obywatelskiego, choć wpływa w tak istotny sposób na życie wielu obywateli.

Wojsko i społeczeństwo obywatelskie

Społeczeństwo rządzone z użyciem siły, nawet gdy do siły tej odwołuje się rząd. nie jest społeczeństwem obywatelskim. Prawomocne użycie siły przez policję ma ochronić społeczeństwo obywatelskie, podobnie jak posłużenie się silą w warunkach stanu wojennego może stanowić nieobywatelski środek zachowania społeczeństwa obywatelskiego. Wojsko uważa się powszechnie za chroniące społeczeństwo obywatelskie przed wrogiem zewnętrznym. Gdy z własnej inicjatywy wtrąca sic w wewnętrzne życie społeczeństwa, paraliżuje społeczeństwo obywatelskie. Zagarnięcie cywilnej władzy przez wojsko stanowi zwykle przeciwieństwo rządów obywatelskich. Są one w istocie prze-ciwbiegunami, jeśli rządy wojska oznaczają rządy odwołujące się niemal wyłącznie do siły. zawieszające obowiązujące dotąd konstytucyjne i prawne zasady, a także możliwość swobodnego wyrażania przekonań i opinii w życiu publicznym, oraz zastępujące je własnym widzimisię i dekretami o sianie wyjątkowym. Gdy wojsko zagarnia władzę, najczęściej nie toleruje pluralizmu, zwykłą praktyką jest likwidowanie lub zawieszanie życia politycznego i publicznych dyskusji. rozwiązywanie partii politycznych i organizacji, zamykanie dzienników i czasopism. Z tych właśnie względów rządy wojska nie zasługują na miano rządów obywatelskich, od których powszechnie oczekuje się. że w większej mierze będą przestrzegały prawa.

Co więcej, wojsko, już przez sam fakt dokonania zamachu stanu, dochodzi do władzy w sposób niekonstytucyjny. Łamie zasadę rządów przedstawicielskich i konstytucyjne reguły sukcesji. Trzeba jednak dodać, że w wielu przypadkach wojsko interweniowało, gdy nie istniało społeczeństwo obywatelskie, albo dlatego, że nie dopuszczał do tego obalony rząd. albo z tej racji, że przestało ono funkcjonować.

Lecz nie można a priori odmawiać obywatelskości rządom wojska. W większości krajów wpaja się żołnierzom przekonanie, że powinni być przywiązani do swojej ojczyzny i służyć jej bez względu na rządzącą w niej partię. W tym sensie zawód żołnierza jest jedną z najbardziej obywatelskich profesji, uważaną mimo to za wyłączoną ze społeczeństwa obywatelskiego. Jeśli wojsko narusza konstytucję, mieszając się do polityki i zawieszając cywilne życie publiczne, to zwykle usprawiedliwia swe działanie powołując się na konieczność przezwyciężenia stanu chaosu, na to. że stanowi ono tylko okrężną

3 — Europa i społeczeństwo...