4130653702

70 HENRYK MARKIEWICZ

już w r. 1908 piorunował przeciw „realizmowi kupieckiemu” także w dziedzinie idei, przeciw utożsamianiu Polski nowoczesnej z „rachunkiem, dyscypliną, hipertrzeźwością”, nazywając wprost to stanowisko „neopozytywizmem”¹.

4

Równie skomplikowane i niejednoznaczne relacje zachodzą między pozytywizmem a Młodą Polską w sferze filozoficznej i socjologicznej. Na ogół zdawano sobie sprawę z tego, że nie ma koniecznego związku między omawianym tu programem polityczno-społecznym a filozofią pozytywistyczną.

Obecny kierunek przekonań młodzieży — zastrzegał się Popławski {Dwa światy. „Głos”

1888, nr 43) — nie przeciw „realizmowi naukowemu” zwraca się, ale przeciw doktrynie „pracy

organicznej” i liberalizmowi mieszczańskiemu.

Że pozytywizm w sensie filozoficznym był tylko luźno związany z programem pracy organicznej, że „równie dobrze można było wówczas być pozytywistą i rewolucjonistą” — pisał Ludwik Kulczycki (Walka z pozytywizmem. W: Współczesne prądy umysłowe i polityczne. Kraków 1903, s. 9)².

Pozytywizm — jak wiadomo — cechowała orientacja naturalistyczna i deterministyczna, a niekiedy nawet nachylenie ku materializmowi; ewolucyjna koncepcja społeczeństwa w dwóch wariantach — organicyzmu i darwiniz-mu społecznego; ograniczenie obszaru prawomocnej wiedzy do empirycznych ustaleń naukowych stwierdzających związki między zjawiskami, całkowitą pewność tak uzyskanych rezultatów. Na tych twierdzeniach opierała się w drugiej połowie XIX w. umiarkowanie optymistyczna wizja świata. Ale konfrontacja ich z potrzebami i ideałami człowieka, z jego dążeniami do wolności i sprawiedliwości, tęsknotą do nieśmiertelności, aspiracjami do poznania istoty rzeczy — mogła prowadzić też do wniosków pesymistycznych. Pojawiały się one już na obrzeżach pozytywizmu, najdobitniej w Dumaniach pesymisty (1876) Świętochowskiego, także w niektórych wierszach Asnyka i Konopnickiej, w medytacjach Wokulskiego. W zradykalizowanej treści i ze stylistycznym rozjątrzeniem zapanowały w utworach Komornickiej, Tetmajera czy Przybyszewskiego.

W tej płaszczyźnie widocznie są więc silne związki między pesymistycznym wariantem pozytywizmu a wczesną fazą Młodej Polski. Związki te dobrze

1

   Obszerniej na ten temat zob. T. Lewandowski, Powracająca fala idei zbliżonych do pozytywizmu w literaturze polskiej przed 1914 (referat na sesji naukowej „Stulecie Młodej Polski” <w druku)). - Sporadycznie próbowano też powiązać z tradycjami pozytywistycznymi ideologię Wyspiańskiego. W. Bukowiński {Poeta melodii i głębin. W jedenastą rocznicę zgonu Asnyka. „Sfinks” 1908, t. 3) dostrzegał łączność między Wyzwoleniem a hasłami „zerwania z przeszłością i wytrwałej pracy dla przyszłości” występującymi w Śnie grobów i w publicystyce pozytywistów warszawskich. A. Grzymała-Siedlecki (Pozytywistyczna kołyska Wyspiańskiego. „Kurier Warszawski” 1922, nr 300) wywodził z pozytywizmu „kult realizmu narodowego” cechujący Wyspiańskiego; przykładem był m.in. Ślimak z Placówki potraktowany jako „prototyp programu Konrada z Wyzwolenia".

2

   Ciekawym przykładem propagowania pozytywizmu filozoficznego i idei socjalistycznych przez tę samą grupę młodych jest krakowska „Przyszłość” z r. 1883, redagowana przez późniejszego endeka, J. G. Pawlikowskiego. Zob. H. Markiewicz, Między pozytywizmem a socjalizmem. W: Literatura i historia. Kraków 1994.