Psychoterapia - pułapki i drogowskazy



WAŻNE DLA PROFESJONALISTY
Lidia Mieścicka-Mellibruda
Nie da się tu pracować szybko, używając koparki czy łopaty; trzeba delikatnych
muśnięć miotełką, nawet dmuchnięcia tylko, aby w końcu odkryć to, czego poszukujemy

PSYCHOTERAPIA PUŁAPKI I DROGOWSKAZY
Rozpoczynając pracę polegającą na pomaganiu ludziom, często potrzebujemy oparcia
w regułach, zasadach, sprawdzonych sposobach postępowania. Oczekujemy też rady
i pomocy osób doświadczonych, które są dla nas autorytetami.
W medycznym modelu pomagania opieramy się często na znajomości technik operacyjnych,
zasadach stosowania leków i ich wzajemnej zależności. Jeśli jeszcze uczy tego
osoba, który zwraca uwagę na to, jaki CZŁOWIEK, a nie PRZYPADEK ma być poddany
skomplikowanym nieraz procesom medycznym lekarz ma możliwość pracy w warunkach
względnego komfortu psychicznego.
PSYCHOTERAPIA jest szczególnym rodzajem pomagania. Nie ma tu bowiem wsparcia
w lekach, przyrządach i zabiegach. Na ogół rezygnuje się także z symbolu władzy
i powagi, jakim jest biały fartuch.
Siadamy przed pacjentem jako jedyne "narzędzie terapeutyczne", będąc jednocześnie
ludźmi o bardziej lub mniej uporządkowanym życiu osobistym i zawodowym, z mniejszą
lub większą świadomością swoich możliwości i ograniczeń.
* * *
Różne szkoły psychoterapeutyczne prezentują swoje własne sposoby unikania pułapek
i formułują zalecenia, dotyczące najlepszych metod prowadzenia psychoterapii.
Podają także zestaw technik, mających w optymalny sposób ułatwić osiągnięcie
celu, jakim jest uzyskanie poprawy stanu psychicznego, a często i fizycznego
pacjenta.
Według psychoterapii analitycznej, szczególnie w jej ortodoksyjnej, freudowskiej
formie pułapką jest jakikolwiek osobisty kontakt z pacjentem. Na jednej z konferencji
jako błąd z tego właśnie punktu widzenia wskazano podanie pacjentowi szklanki
wody, o którą prosił, czy igły z nitką, gdy urwał mu się guzik. Jeden z drogowskazów
nakazuje, aby terapeuta był "białą ścianą", na którą pacjent może rzutować swoje
problemy, których źródeł poszukuje się w dzieciństwie.
W Terapii Gestalt Perlsa drogowskazem jest koncentrowanie się na TU I TERAZ,
z którego wyłaniają się kolejne "figury na tle", dopełniające się i domykające
w przebiegu psychoterapii, a pułapką " grzęźnięcie w prehistorii" życiorysu
pacjenta.
Psychoterapia skoncentrowana na osobie, której reprezentantem jest Carl Rogers,
stawia za zadanie empatyczne towarzyszenie pacjentowi na drodze do przezwyciężania
blokad rozwoju osobistego, powstałych w dzieciństwie. Drogowskazem dla terapeuty
jest postulat bezwarunkowej akceptacji wobec pacjenta, empatyczne rozumienie
i zachowanie własnej autentyczności. Pułapką zaś ocenianie, stawianie warunków
i pouczanie.
Na kształt każdej z przykładowo zacytowanych szkół psychoterapeutycznych niewątpliwie
miało wpływ to, jakimi osobami byli ich wielcy twórcy. I tak np. biografowie
Freuda podkreślają jego wychowanie w rygorystycznej, protestanckiej rodzinie,
co mogło mieć wpływ na jego trudności w patrzeniu ludziom w oczy. Stąd jakoby
powstała metoda siadania terapeuty za leżącym na kanapce pacjentem.
Dynamiczny i ekspansywny Pearls uważał np. za możliwe do przyjęcia uderzenie
pacjentki w twarz jego zdaniem było to dopuszczalną prowokacją terapeutyczną.
Natomiast dla Rogersa, skupionego na pacjencie, szanującego jego tempo pracy
i autentycznego, lecz nie narzucającego swoich poglądów i systemu wartości,
byłoby to niemożliwe.
Skoro tak się działo z wielkimi autorytetami dotyczy to także każdego z nas,
siadającego przed pacjentem, zadającego sobie pytanie: Jak ja, taki jaki jestem,
mam pomóc temu człowiekowi? A często też: Jak sobie poradzę, jak wypadnę?
WYPRAWA W GÓRY
Popatrzmy na psychoterapię "ponad podziałami", jak na spotkanie dwóch osób,
pozostających w określonych rolach i wzajemnej zależności. Wyruszają razem w
podróż, której celem jest polepszenie sytuacji emocjonalnej jednego z nich (pacjenta),
a skutkiem ubocznym (ale nie celem) satysfakcja terapeuty.
Podróż tę porównać można do wyprawy w góry z terapeutą w roli przewodnika,
który ze swoim towarzyszem idzie po raz pierwszy, ale ma przygotowanie zawodowe.
Drogę tę przebywał także sam, aby poznać swoje siły i możliwości. Zna trudności
i sposoby radzenia sobie na trasie. Zna szlaki trudniejsze, ale dające więcej
satysfakcji i łatwe, ale niekoniecznie prowadzące do celu.
Wędrówkę zaczynają od ustalenia wstępnego kontraktu, dotyczącego pierwszego
etapu podróży, w którym pacjent odkrywa kim jest, jaki jest, jaki chciałby być,
z jakim wyposażeniem tę podróż zaczyna. To jest czas określania motywacji pacjenta,
nawiązywania związku terapeutycznego i budowania zaufania do terapeuty, bez
czego żadna podróż nie przyniesie spodziewanych rezultatów. W czasie wędrówki,
odsłaniają się nowe widoki i możliwości. Często budzi to lęk i zwątpienie we
własne siły, czasem także w możliwości terapeuty. Trzeba się wtedy zatrzymać
i popracować nad wzajemną relacją pacjenta i terapeuty, a często udzielić podstawowych
informacji o istocie procesu terapeutycznego i jego przewidywanych etapach.

Zniknięcie objawów i subiektywna poprawa (dotarcie na szczyt góry) nie oznacza,
że możemy z uczuciem ulgi i zadowolenia powiedzieć pacjentowi: teraz radź sobie
sam. Musi przecież "zejść z góry", odbyć drogę do codziennego życia i w nim
sprawdzić zdobyte doświadczenia.
Nazywam to pilotowaniem zmiany. Etap ten nie wymaga już tak intensywnego kontaktu,
lecz pozwala pacjentowi nabrać wiary we własne siły w oparciu o terapeutę, z
którym spotkania coraz bardziej nabierają charakteru konsultacji.
Zdarza się niejednokrotnie, że pacjent lub terapeuta na spotkaniach superwizyjnych,
niepokoi się, że efekty psychoterapii nie są widoczne dostatecznie szybko. W
tych sytuacjach wydaje się pożyteczne porównanie taktyki pracy psychoterapeutycznej
do pracy archeologa, starającego się odsłonić zasypany od wieków piaskiem kształt
amfory, czy fresku. Nie da się tu pracować szybko, używając koparki czy łopaty;
trzeba delikatnych muśnięć miotełką, nawet dmuchnięcia tylko, aby w końcu odkryć
to, czego poszukujemy.
W powyższych rozważaniach pojawiają się zarysy i pułapek i drogowskazów. Każdy
ma jednak własne doświadczenia i przemyślenia na ten temat. W zależności od
stażu pracy przed terapeutami stają różne pytania. Między innymi: Jakie są pułapki
i drogowskazy na naszej drodze?
* * *
W ramach ostatniej Letniej Szkoły IPZ prowadziłam seminarium, poświęcone tym
zagadnieniom. Jego efektem jest m.in. lista pułapek i drogowskazów, która powstała
w oparciu o naszą wiedzę, doświadczenia osobiste i zawodowe. Okazało się też
potrzebne sporządzenie listy zakazów.
LISTA PUŁAPEK
Zawiera 38 punktów, które w toku dyskusji zostały podzielone na następujące
grupy:

Pułapki wynikające z braku lub niejasności kontraktu (np.: gdy terapeuta
dąży do głębokiej psychoterapii, pacjent natomiast zainteresowany jest tylko
likwidacją objawów).
Pułapki będące wynikiem cech osobowości terapeuty (np.: zaborczość, narzucanie
swoich poglądów, przekonanie terapeuty o własnej nieomylności).
Pułapki mające źródło w specyficznej ocenie swej roli jako terapeuty (np.
uporczywe podążanie za swoją hipotezą, branie całej odpowiedzialności za pacjenta,
lub bezkrytyczne podążanie za nim).
Pułapki wypływające z poczucia swojej niepełnowartościowości jako terapeuty
(np.: niepodejmowanie pracy nad problemami pacjenta, ocenianymi jako zbyt
trudne, dostosowanie się do nierealistycznych oczekiwań pacjenta, przesadne
trzymanie się technik terapeutycznych).
Pułapki wynikające z nieświadomości własnych problemów emocjonalnych (np.:
identyfikowanie się z pacjentem, użalanie się przed nim nad sobą, prowadzenie
pracy z pacjentem dla własnych korzyści emocjonalnych).
Pułapki będące skutkiem "wypalenia zawodowego" lub poważnego nim zagrożenia
(np.: schematyczne podejście do pacjenta, lekceważenie go, spóźnianie się
na sesje terapeutyczne).
Pułapki wynikające z lekceważenia objawów somatycznych pacjenta traktowanie
ich zawsze jako objawów nerwicowych, podczas gdy mogą być sygnałami poważnych
chorób. Dotyczy to zwłaszcza uporczywych bólów głowy lub brzucha. Zaniechanie
konsultacji lekarskiej w takich przypadkach może zagrażać zdrowiu, a nawet
życiu pacjenta.

O wymienionych wyżej pułapkach mówi się niekiedy jako o błędach terapeutycznych.
Wydaje mi się to jednak gorszym punktem widzenia. Określenie "błąd" zawiera
negatywną ocenę osoby, która go popełniła i skłania ją raczej do odcięcia się
od wspomnienia o nim, niż korzystania zeń jako doświadczenia. Stwierdzenie "wpadłem
w pułapkę" pozwala na zadawanie sobie pytań: Jak do tego doszło? Jak sobie z
tym poradzić? Czy ktoś może mi w tym pomóc? Jak mogę uniknąć podobnej sytuacji
w przyszłości?
Posługując się tym sposobem myślenia uczestnicy seminarium opracowali także
listę sposobów unikania pułapek:
1. Stałe zdobywanie i pogłębianie wiedzy i doświadczenia terapeutycznego w
oparciu o różne formy superwizji i uczestniczenie w szkoleniach, organizowanych
przez ośrodki o różnych podejściach do psychoterapii.
2. Samokontrola oparta na świadomości własnych problemów i gotowość do pracy
nad sobą w tym własnej psychoterapii.
3. Pozwolenie sobie na wszechstronny rozwój osobisty.
4. "Zdrowa pokora" wobec życia i własnych ograniczeń.
Zakazy dotyczą:
1. Naruszania tajemnicy zawodowej.
2. Wchodzenia z pacjentem w związki erotyczne i seksualne.
3. Wszelkich nieformalnych kontaktów z pacjentami w czasie trwania związku
terapeutycznego.
4. Okazywania pacjentowi wstrętu i pogardy.
Drogowskazy są wskazówkami, pomagającymi terapeucie udzielać pomocy zgodnie
z wiedzą i doświadczeniem, bez zagrożenia "wypaleniem zawodowym". Pozwalają
na utrzymywanie właściwego stopnia bliskości w stosunku do pacjenta przy zachowaniu
niezbędnego dystansu terapeutycznego. Dotyczą postulatów kierowanych do terapeuty
jako osoby będącej podstawowym "narzędziem działającym", a zarazem jako do profesjonalisty,
uczestnika specyficznego spotkania w ramach kontraktu terapeutycznego.
Oto one:

Staraj się być uważny i cierpliwy, wrażliwy i tolerancyjny.
Poznawaj i szanuj swoje granice i pozwól na to pacjentowi.
Pozwól sobie na przyznanie się do pomyłek niech służą ci, jako doświadczenie,
a nie tylko wyrzut sumienia.
Ucz się od innych mają ci wiele do zaofiarowania.
Stale podtrzymuj i rozwijaj swoje umiejętności i kompetencje zawodowe.
Nie zamykaj się w jednym schemacie bądź raczej "orkiestrą", niż "instrumentem".

Dawaj pacjentowi w procesie psychoterapii to, co będziesz mógł dawać zawsze:
swoją wiedzę, doświadczenie, uwagę i czas w ramach kontraktu.
Nie obiecuj pod wpływem chwili tego, czego nie będziesz mógł spełnić.
Korzystaj ze swego doświadczenia zawodowego zaufaj mu, będąc jednocześnie
otwartym na informacje zwrotne od ludzi, z którymi pracujesz.
Pomagaj pacjentowi w podejmowaniu odpowiedzialności za rozwiązywanie jego
problemów i budowaniu pomostów między psychoterapią, a codziennym życiem.
Jesteś w tym procesie najważniejszym działającym narzędziem. Dbaj o nie!

* * *
Na koniec refleksja: znając i doceniając wagę pułapek i zagrożeń warto iść
"słoneczną stroną drogi", rozwijając swoje mocne strony, nie koncentrując się
przesadnie na tropieniu wad i błędów. Jak mówi Desiderata: "Bądź uważny. Staraj
się być szczęśliwy".
Lidia Mieścicka-Mellibruda




Autorka jest certyfikowanym psychoterapeutą, specjalistą
psychiatrii II st., prowadzi psychoterapię indywidualną i grupową w Instytucie
Psychologii Zdrowia.
początek
| strona główna | spis
treści