Filozofia z elementami logiki
wykład 10
Leszek Wroński
Instytut Filozofii UJ
14 XII 2011
TYDZIEC
TEMU:
JOHN LOCKE  POCZ
TKI NOWOŻYTNEGO EMPIRYZMU
Główne wątki:

Argumentacja przeciwko koncepcji idei wrodzonych;

Wszystkie idee pochodzą z doświadczenia (zmysłowego
lub wewnętrznego);

Idee dzielą się na proste i złożone; wszystkie pochodzą
ostatecznie z idei prostych;

Rozróżnienie na cechy pierwotne i wtórne;

Reprezentacjonistyczna koncepcja percepcji;

Istnienie idei abstrakcyjnych.
Locke o ideach abstrakcyjnych:
 Idee stają się ogólne przez to, że się od nich oddziela
okoliczności miejsca i czasu, jak również wszelkie inne
idee, które mogłyby je ograniczać do tej lub innej rzeczy
poszczególnej.
Np. ogólna idea trójkąta:  nie może on być ani ostro-
kątny, ani prostokątny, ani równoboczny, ani równora-
mienny, (...) lecz naraz wszystkim tym i niczym. (...) jest
ideą, w której są ze sobą połączone pewne części skła-
dowe różnych i niedających się ze sobą pogodzić idei.
GEORGE BERKELEY (1685-1753)
y
ródłem pomyłek w filozofii jest koncepcja abstrakcyjnych
idei ogólnych.
 Nie przeczę temu, że istnieją idee ogólne; przeczę tylko, jakoby
istniały abstrakcyjne idee ogólne. (...) Idea człowieka, którą sobie
tworzę, musi być ideą człowieka białego albo czarnego, albo śnia-
dego, prostego czy zgarbionego, niskiego czy też wzrostu śred-
niego.
Przykład rzekomej idei abstrakcyjnej: idea substancji materialnej.
Przedmioty poznania ludzkiego:

idee  aktualnie wyryte w zmysłach ;

idee, które  postrzegamy, gdy zatrzymujemy uwagę na uczu-
ciach i czynnościach umysłu ;

idee  ukształtowane z pomocą pamięci i wyobraz
ni z idei po-
wyższych dwóch typów.
 Ponieważ zauważono, iż niektóre idee towarzyszą sobie wza-
jemnie, doszło do tego, iż oznaczono je jedną nazwą, a tym sa-
mym uznano je za jedną rzecz. Tak na przykład zaobserwowaw-
szy, że pewna barwa, smak, zapach, kształt i spoistość występu-
ją razem, uznano je za jedną oddzielną rzecz i oznaczono nazwą
'jabłko'.
Rzeczy  zespoły idei. Oprócz idei istnieje oczywiście to, co idee
spostrzega, czyli duchy (umysły, dusze).
Oczywiste, że idee  nie mogą istnieć inaczej, jak tylko w umyśle,
który je postrzega.  Ich esse to percipi - istnieć to być post-
rzeganym.
 Doprawdy dziwnie jest rozpowszechnione wśród ludzi mniema-
nie, jakoby domy, góry, rzeki, słowem wszelkie przedmioty
zmysłowe, miały przyrodzone, czyli realne istnienie, odmienne
od tego, że umysł je postrzega. [Ta koncepcja] zawiera w sobie
jawną sprzeczność. Czymże bowiem są wyżej wymienione
przedmioty, jeśli nie rzeczami, które postrzegamy przez zmysły?
A czyż postrzegamy coś innego oprócz własnych swych idei,
czy wrażeń zmyslowych? Czyż nie jest więc jawną sprzecznoś-
cią, żeby którekolwiek z nich lub dowolne ich połączenie miało
istnieć niepostrzeżone?
 Mówię, że stół, na którym piszę, istnieje; znaczy to, że go widzę
i odczuwam dotykiem; jeślibym zaś był poza swą pracownią, po-
wiedziałbym, że istniał  rozumiejąc przez to, że gdybym się w
swej pracowni znajdował, mógłbym go postrzegać, lub że jakiś
inny duch w tej chwili go postrzega.
Rzeczy realne -  idee wyryte na zmysłach przez Twórcę przyrody .
Substancje materialne nie istnieją, ale istnieją duchy,  to, co myś-
li, chce i postrzega - często mówi się, że wg Berkeleya istnieją
substancje duchowe.
Koncepcja Berkeleya nie jest reprezentacjonistyczna: idee nie są
elementem pośredniczącym między nami a rzeczami; idee to są
rzeczy.
DAVID HUME (1711-1776)
Wszystkie treści umysłu (czyli percepcje) pochodzą z doświad-
czenia.
Są dwa typy percepcji:

impresje (bezpośrednie dane doświadczenia; wrażenia);

idee (zazwyczaj: kopie impresji uzyskane drogą myślenia / ro-
zumowania)
Różnica  polega na stopniu siły i żywości, z jaką narzucają się
umysłowi. (...) Te percepcje, które wchodzą do świadomości z
największą siłą i natarczywością, możemy nazywać impresjami;
przez tę nazwę rozumiem wszelkie nasze doznania zmysłowe,
uczucia i emocje, jak zjawiają się one po raz pierwszy w naszej
duszy. Przez idee rozumiem mgliste obrazy impresji w rozumo-
waniu i myśleniu; takie na przykład, jakie są wszystkie percepcje
wzbudzone przez słowa, które tu piszę, wyjąwszy tylko te, które
mają początek we wzroku i dotyku, oraz wyjąwszy bezpośrednią
przyjemność lub przykrość, jaką to może powodować.
Zarówno impresje, jak i idee mogą być proste oraz złożone.
Jedne i drugie mogą być zmysłowe lub refleksywne.
Cała nasza wiedza ostatecznie pochodzi z impresji.
Główne zadanie:  skoro podejrzewamy, że jakiś termin filozo-
ficzny bywa używany bez znaczenia, czyli idei (co zbyt często
się dzieje), pozostaje nam tylko zbadać, z jakiej impresji wywo-
dzi się owa rzekoma idea. Jeśli zaś żadnej impresji nie da się
wskazać, potwierdzi to słuszność naszych podejrzeń.
Umysł zazwyczaj działa zgodnie z pewnymi ogólnymi zasadami
kojarzenia idei. Trzy własności, które decydują o tym, że natu-
ralnie przechodzimy od jednej idei do drugiej to:

podobieństwo;

styczność czasoprzestrzenna;

związek przyczynowo-skutkowy.
Pierwsza  ofiara : idea substancji.
Nie ostaje się nawet substancja duchowa:
 Co do mnie, to gdy wnikam najbardziej intymnie w to, co nazy-
wam moim ja, to zawsze natykam się na jakąś poszczególną per-
cepcję tę czy inną, ciepła czy chłodu, światła czy cienia, miłości
czy nienawiści, przykrości czy przyjemności. Nie mogę nigdy uch-
wycić mego ja bez jakiejś percepcji i nie mogę nigdy postrzegać
nic innego niż percepcję. (...) [Być może jest to w mocy kogoś
innego] postrzegać jakąś rzecz prostą i istniejącą nieprzerwanie,
którą on nazywa swoim ja, choć ja jestem pewien, że we mnie nie
ma takiej rzeczy.
Przedmioty badania ludzkiego:

stosunki między ideami;

fakty.
Sądami o stosunkach między ideami rządzi zasada sprzecznoś-
ci. Ale na czym opierają się nasze rozumowania dotyczące fakt-
tów wychodzące poza impresje naszych zmysłów? (Np. prze-
widywania?)
Na stosunku przyczyny i skutku. Ale z jakiej impresji pochodzi
idea przyczynowości?
 Dlaczego wnioskujemy, że takie a takie poszczególne przyczy-
ny muszą koniecznie mieć takie a takie poszczególne skutki?
Nie opieramy się na rozumie:  Nie ma rzeczy, która by wymaga-
ła implicite istnienia jakiejś innej rzeczy, jeśli rozważamy te rze-
czy każdą samą w sobie i nie wychodzimy wzrokiem poza te
idee, jakie o nich sobie tworzymy.
Zatem:  Tylko z doświadczenia możemy wywnioskować o ist-
nieniu jakiejś rzeczy na podstawie innej.
Obserwujemy ciągle powtarzające się następstwo dwóch rzeczy.
 Zgodnie z tym doświadczeniem można zdefiniować przyczynę
jako przedmiot, po którym następuje przedmiot inny, przy czym
po wszystkich przedmiotach podobnych do pierwszego następują
przedmioty podobne do drugiego; albo innymi słowy: gdyby nie
było przedmiotu pierwszego, drugi nie mógłby istnieć.
Ale wszystkie nasze sądy przyczynowe i przewidywania opierają
się na milczącym założeniu podobieństwa przyszłości do przesz-
łości!  To założenie, że przyszłość podobna jest do przeszłości,
nie jest oparte na żadnych argumentach, lecz wywodzi się całko-
wicie z nawyku, który sprawia, że oczekujemy na przyszłość ta-
kiego samego biegu rzeczy, do jakiegośmy byli nawykli.
(Hume wskazuje na psychologiczne z
ródło idei przyczynowości.)
 Nie rozum jest więc przewodnikiem w życiu, lecz nawyk. Tylko
nawyk sprawia, że umysł we wszelkich przypadkach przyjmuje,
iż przyszłość będzie zgodna z przeszłością.
Sceptycyzm: umysłowi dane są tylko percepcje i niemożliwe jest
posiadanie jakiegokolwiek doświadczenia dotyczącego ich związ-
ku z przedmiotami.
 Jeśli wez
miemy w ręce dowolny tom, na przykład z zakresu teo-
logii bądz
scholastycznej metafizyki, zapytajmy: Czy zawiera jakie-
kolwiek abstrakcyjne rozważania poświęcone wielkości i liczbie?
Nie. Czy zawiera jakiekolwiek ufundowane na doświadczeniu ro-
zumowanie traktujące o faktach oraz istnieniu? Nie. Rzućcie go
więc na pastwę płomieni, nie może bowiem zawierać niczego poza
sofistyką i złudzeniami.
STOICYZM I STAROŻYTNY SCEPTYCYZM
Stoicyzm: ruch filozoficzny wywodzący się od Zenona z
Kition (336-296), wpływowy jeszcze w czasach myślicieli
rzymskich (Seneka, Epiktet, Marek Aureliusz).
U stoików widoczne są pewne elementy racjonalistyczne.
Sofiści: rzeczywistość jest taka, jaka się nam przedstawia.
Stoicy: nie; tylko niektóre dane są godne zaufania, te po-
chodzące z poznań kataleptycznych (jasnych i wyraz
nych,
podobnie jak u Kartezjusza).
Wg stoików świat ma naturę rozumową; Bóg jest twórczym
logosem wypełniającym cały świat (panteizm, podobnie jak
u Spinozy).
Etyka stoicka: cnota, czyli działanie zgodne z naturą, czyli
rozumem, jest warunkiem koniecznym i wystarczającym
do osiągnięcia szczęścia.
Sens jest troszczyć się wyłącznie o to, co od nas zależy,
a takie są właściwie tylko nasze stany psychiczne.
Marek Aureliusz:  Co jest poza moim umysłem, nie ma
żadnego wpływu na mój umysł. Zrozum to, a odzyskasz
na stałe spokój.
Sceptycyzm: od IV w. p.n.e. (Pirron z Elidy, Tymon z Flius) aż do
II w. n. e. (Agryppa, Sekstus Empiryk).
Skepsis  badanie.
Pirron: właściwości rzeczy nie znamy, należy zatem zawiesić o
nich sąd, co da nam wewnętrzny spokój, podstawę prawdziwego
szczęścia.
Sekstus:  Kto przypuszcza, że coś jest istotnie piękne albo złe,
ten się skazuje na ustawiczny zamęt. Nie mając mianowicie tego,
co uważa za piękne, sądzi, że trapi go rzeczywiste zło i ugania
się za rzeczami, jak mniema, dobrymi. A skoro je posiędzie, to
popada w jeszcze większy zamęt, ponieważ się nierozumnie i nie-
pomiernie wynosi i z obawy przed przewrotem robi wszystko, byle
tylko nie utracić swoich dóbr domniemanych. Kto natomiast nie
wyrokuje o rzeczach istotnie pięknych albo złych, ten ani nie ucie-
ka, ani nie ściga bez wytchnienia, a zatem zażywa spokoju.
Wg sceptyków nie istnieje kryterium odróżniania prawdy od fał-
szu: z każdym z dwóch sądów sprzecznych przemawiają równie
silne racje (zasada izostenii).
Agryppa: żadnego poglądu nie da się dobrze uzasadnić. Jeśli
ciąg stwierdzeń, z których następne jest uzasadnieniem dla pop-
rzedniego, się kończy, ostatnie zdanie nie jest uzasadnione:
dogmatyzm. Jeśli się nie kończy: wtedy pierwsze zdanie nie zos-
tało uzasadnione. Jedyna inna możliwość to błędne koło.