1181

pozostałych uczestników rynku (kontrahentów i konkurentów) oraz wymuszenia uczestnictwa w nim na zasadach narzuconych na ogół mniej korzystnych , niżby to wynikało z działania nieskrępowanych mechanizmów rynkowych w warunkach niczym nie zakłóconej istnienia konkurencji.

Praktyki monopolistyczne są istotną formą zagrożeń dla bytu ekonomicznego państwa. Stanowią zagrożenie dla ekonomicznego mechanizmu konkurencji poprzez jego eliminowanie lub też ograniczanie, godząc tym samym w podstawy gospodarki rynkowej i prowadząc do jej monopolizacji, rozumianej jako wyłączność produkcji lub sprzedaży określonych towarów i usług. W ich wyniku zagrożony staje się także interes publiczny, polegający na utrzymywaniu sprawności gospodarki rynkowej i jego mechanizmów.

Efektem praktyk monopolistycznych jest wypaczenie mechanizmu konkurencji, powodujące narastanie marnotrawstwa i niegospodarności. Monopolista, posiadając dominującą pozycje na rynku, nie jest zainteresowany uatrakcyjnieniem własnego produktu, jego promocją, gdyż nie korzysta z przewagi popytu nad podażą, co zwalnia go z obowiązku walki o klienta i rynek. To on podporządkowuje - i niejednokrotnie uzależnia od siebie - konsumentów. Nie jest on także zainteresowany wzrostem wydajności pracy, podnoszeniem poziomu i jakości produkcji oraz obniżaniem kosztów. Dyktowane przez niego ceny nie odzwierciedlają wartości rynkowej wytwarzanych przez niego produktów. To on ustala zasady współdziałania z innymi podmiotami gospodarczymi, nie licząc się z interesem społecznym, opinią publiczną oraz prawami konsumenta.

Określenie mechanizmu powstawania zjawisk monopolistycznych zależy od typu gospodarki, w którym zjawiska te powstają. Inaczej jest w gospodarce rynkowej niż w centralnie sterowanej przez państwo.

Sukces ekonomiczny jest podstawowa przyczyną powstawania tego zjawiska w gospodarce rynkowej. Przedsiębiorstwa dążą za wszelką cenę do jego realizacji poprzez koncentrację i centralizację kapitału w obrębie danego rynku. Koncentracja kapitału bowiem, zwiększa zdolność konkurencyjną przedsiębiorstwa. Umożliwia wchłanianie przedsiębiorstw, które dysponują słabszą siłą rynkową. Zmniejsza ponadto koszty produkcji powodując tym samym zwiększenie atrakcyjności cenowej i osiąganie większych zysków.

Centralizacja kapitału zaś, zwiększa jego wielkość umożliwiając poszerzanie produkcji, a co za tym idzie osiąganie pozycji dominującej na rynku. Sprzyja to rozwojowi kontroli nad rynkiem przez przedsiębiorstwo lub grupę przedsiębiorstw. Tym samym koncentracja i centralizacja są od siebie zależne i wzajemnie się uzupełniają.

Istotą powstawania zjawisk monopolistycznych w gospodarce rynkowej są: walka o dostęp do rynku i kapitału poprzez ostrą konkurencję, w wyniku której słabsze przedsiębiorstwa zostają wyeliminowane i inkorporowane przez silniejsze, albo też poprzez łączenie się kapitałów w jeden lub grupę kapitałów.

W gospodarce centralnie sterowanej monopolizacja gospodarki jest trwałą cechA, wynikającą z państwowej własności środków produkcji, która była podstawą tej