12196

terytorialna), którego w każdej chwili mógł cofnąć.

Powoli zaczęła się wytwarzać w monarchii patrymonialnej królewska władza ustawodawcza - rozkazy wydawane przez panującego w indywidualnych sprawach, wymagające bezwzględnego posłuchu, które ponawiano w podobnych wypadkach, podnoszone były do rangi zasad.

Wyroki ferowane przez władcę, jeśli nie pokrywały się z prawem zwyczajowym, stanowiły precedensy, które zyskiwały odtąd moc obowiązującą na przyszłość (zmieniając lub uzupełniając prawo zwyczajowe).

Wreszcie monarcha podejmował rozmaite decyzje dotyczące szerokiego kręgu poddanych lub całego państwa - czynił to na wiecach (zgromadzeniach), po wysłuchaniu opinii duchownych i świeckich dostojników, a także liczących się możnych.

Taka świadoma działalność normotwórcza przybierała z czasem coraz to bardziej uroczystą (w wreszcie pisemną) formę.

Ustrój lenny

Monarchia patrymonialna nie zapewniała spokojnego bytowania swoim poddanym. Niebezpieczeństwa w postaci klęsk elementarnych i zaburzeń politycznych skłaniały słabszych do szukania opieki (komendacja) u możniejszych, lepiej uzbrojonych, chroniących się za murami zamków. W ten sposób możni (seniorzy) otoczeni byli gronem służących (wasali), z których mogli sobie tworzyć zbrojny orszak (drużynę).

Z czasem stosunek osobistego podporządkowania zmieniał się w stosunek rzeczowy (senior nadawał ziemię swoim wasalom - beneficjum). Początkowo były to podporządkowania czasowe (śmierć którejś ze stron zrywała „współpracę"), jednak z czasem stało się ono dziedziczne (z ojca na syna).

W ten sposób, obok dawnych dóbr dziedzicznych, zwanych alodialnymi, pojawiły się dobra z nadań -lenne. Pojawił się zwyczaj dzielenia lenna pomiędzy wszystkich synów wasala, a nawet dziedziczenia przez kobiety.

Bardzo często zdarzało się tak, że wasal oddawał swoją ziemię w podlenno, stając się seniorem dla niższego od siebie („porządek tarcz", czyli drabina lenna).

Kontrakt lenny wytworzył sobie zwyczajową formę (hołd składany publicznie, podczas którego wasal otrzymywał włócznię lub chorągiew - symbol nadania lenna (inwestytura)) oraz ustalił wzajemne prawa i obowiązki seniora i wasala.

Obowiązki seniora wobec wasala polegały przede wszystkim na zapewnieniu mu nienaruszalnego posiadania lenna, na opiece i obronie, gdyby wasal został zaatakowany, na zorganizowaniu mu obrony sądowej. Gdyby senior nie wypełniał swych obowiązków, wasal mógł mu wypowiedzieć posłuszeństwo (diffidatio).

Obowiązki wasala wobec seniora były bardziej rozbudowane - dzieliły się na 2 grupy: pomoc (wojskową lub finansową) i radę (wasal winien był stawać na dworze seniora, brać udział w wykonywanym wymiarze sprawiedliwości i dopomagać mu w podejmowaniu decyzji politycznych). Złamanie obowiązków wasala wobec seniora traktowane było jako przestępstwo (felonia).

Rozwój systemu lennego wpływał na osłabienie centralnej władzy monarchy i destabilizował społeczeństwo (mogło być tak, że jeden wasal brał kilka lenn od różnych seniorów - nawet obcokrajowców). Szeroko rozpowszechniona zasada, że „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem" powodowała, że lenno ulegało wewnętrznemu rozbiciu.

Na kraje Europy Środkowej i Wschodniej system lenny oddziaływał słabiej, choć i tutaj można spotkać się z procesem osłabienia centralnej władzy monarszej. W państwach tej części Europy pojawiło się