12387

i innych niekorzystnych zjawisk (np. epidemii dżumy) - zwiększyły się koszty produkcji i mieszkańców wsi dotknęła bieda.

Ubożały zarówno grunty pańskie, jak i gospodarstwa chłopskie. Chłopi, licząc na lepsze życie, przenosili się masowo do miast. Właściciele folwarków na Zachodzie Europy zaczęli dzielić swoje domeny na parcele, celem wydzierżawienia ich chłopom za (coraz niższy) czynsz. Jednocześnie zwiększał się ucisk fiskalny ze strony władz państwowych. W Europie Środkowo-Wschodniej kryzys agrarny pociągnął za sobą inne skutki - konsolidowano dobra szlacheckie i kościelne, przez co zacieśniało się poddaństwo osobiste oraz wzrastała pańszczyzna.

Załamanie gospodarki (zwłaszcza rolnictwa) zapoczątkowało w Europie wyodrębnianie dwóch ustrojów rolnych, których granicą była rzeka Łaba.

Na zachód od Łaby gospodarka wiejska opierała się na większych i średnich gospodarstwach, dzierżawionych przez pracujących na nich chłopów, a poddaństwo osobiste zanikło.

Na wschód od Łaby rozwój gospodarczy poszedł w kierunku powstania folwarków pańszczyźnianych i związanej z nimi produkcji na zbyt. Potrzeba zapewnienia folwarkom bezpłatnej siły roboczej powodowała wzrost zależności osobistej chłopów od panów oraz wymiaru pańszczyzny.

W XVI/XVII w. podział Europy na dwie strefy gospodarczo-społeczne utrwalił się. Na Zachodzie powiększano obszar gruntów ornych przez kolonizowanie nowych obszarów, karczowanie lasów i osuszanie bagien. Postępował proces zróżnicowania społecznego wśród samych chłopów. Bezpośredni wpływ na te zjawiska miała rewolucja cen (wzrost cen na żywność).

W celu wykorzystania pomyślnej koniunktury właściciele ziemi przystąpili do reorganizacji swoich majątków, scalania gruntów, a nawet masowego usuwania chłopów z ziemi (tzw. grodzenia).

Wieki XVII i XVIII zapisały się w Europie Zachodniej jako czas przejścia z gospodarki tradycyjnej, ekstensywnej, do bardziej intensywnej. Kolebką nowożytnego rolnictwa były Niderlandy, gdzie rolnicy rozwinęli ogrodnictwo, sadownictwo, uprawę roślin przemysłowych i hodowlę oraz przeszli do płodozmianu.

Nowe metody intensywnego rolnictwa i racjonalnej hodowli przeszły do Anglii, a stamtąd do innych krajów Europy Zachodniej (tam gdzie chłopi byli ludźmi wolnymi).

Wiek XIX przyniósł gruntowne i radykalne reformy na wsi, określane mianem rewolucji agrarnej. Rewolucyjne przemiany zapewniły chłopom (zwłaszcza Europy Środkowo-Wschodniej) wyzwolenie z zależności feudalnej oraz posiadanie ziemi na własność. Stało się tak dzięki likwidacji poddaństwa i pańszczyzny oraz uwłaszczenia chłopów.

Przełomowe znaczenie dla ludności wiejskiej w Europie miały wydarzenia rewolucji burżuazyjnej we Francji (zniesiono „niewolę" chłopów, sądownictwo pańskie, usługi osobiste chłopów i dziesięcinę). W czasie rewolucji większość dóbr szlacheckich uległa konfiskacie, po czym państwo sprzedało ziemię chłopom.

Dzięki rewolucji i Napoleonowi zniknęło również poddaństwo w wielu krajach zachodnioeuropejskich. Właściciele ziemscy zrzekli się świadczeń feudalnych w zamian za odszkodowanie.

Po Wiośnie Ludów (1848/49 r.) w krajach Europy Środkowo-Wschodniej zaczęto znosić poddaństwo i feudalizm na rzecz odszkodowań dla właścicieli ziemi.