16734

hermetyczne, ich członkowie nieufnie nastawieni do osób spoza własnego grona, a niektóre, jak np. grupy terrorystyczne, działają nielegalnie. Większość analiz psychologicznych obejmuje zatem tzw. ekstremistów iatentnych (utajonych), nazywanych też potencjalnymi; ludzie ci nie należą do partii politycznych, często nie potrafią nawet określić własnej orientacji politycznej lub czynią to błędnie (np. Adorno i in., 1950; Elms, 1976; Ro-keach. 1973). Cechuje Ich wszak psychologiczna gotowość do przyjęcia ekstremistycznych postaw politycznych. W pewnych warunkach ich ekstrem izm polityczny może zostać zaktywizowany, co prowadzi do otwartego opowiadania się za programami i działalnością ruchów ekstremistycznych, a nawet do podjęcia takiej aktywności, np. wstąpienia do odpowiedniej partii. Wówczas mamy do czynienia z ekstremizmem deklarowanym; ocenia się go na podstawie informacji osób badanych o własnej identyfikacji politycznej. Ekstremizm latentny jest zaś diagnozowany na podstawie specjalnych skal, mierzących ustosunkowanie osób badanych do rozmaitych kwestii społecznych, ekonomicznych i politycznych. Badania, w których uczestniczyli członkowie niektórych organizacji ekstremistycznych i/lub ekstremiści potencjalni, doprowadziły do wyodrębnienia czynników psychologicznych opisywanych w kategoriach predyspozycji do podjęcia ekstremistycznej aktywności politycznej. Wnioski wypływające z tych badań pozwalają na opis swoistych dla ekstremistów politycznych:

•    właściwości osobowościowych i warunków, w jakich się kształtują.

•    cech intelektualnych oraz rozwoju moralnego,

•    rysów patologicznych.

•    warunków społecznych, które skłaniają człowieka do przyjmowania poglądów i/lub podejmowania działań ekstremistycznych.

Charakterystyki osobowościowe

Najpełniejsza analiza struktury osobowości ekstremistów politycznych dotyczyła faszystów (zdeklarowanych i potencjalnych). Prace na ten temat rozpoczęli już w latach trzydziestych badacze z tzw. szkoły frankfurckiej, a podjęte idee znalazły rozwinięcie w teorii charakteru autorytarnego autorstwa E. Fromma (1993) - oraz teorii osobowości autorytarnej, sformiiowanej przez T.W. Adorna, E. Frenkel-Brunswik. D.J. Levinsona i R.N. Sanforda (1950)3. Zarówno rozważania Fromma, jak i Adorna ze współautorami mieszczą się w konwencji psychodynamicznej. Istnieje wiele teorii wywodzących się z klasycznej psychoanalizy, określanych wspólnym mianem psychodynamicznych. Niezależnie od różnorodności zawartych w nich twierdzeń, opierają się bowiem na dwóch wspólnych podstawowych założeniach dotyczących człowieka. Po pierwsze przyjmuje się, iż mechanizmy regulujące wszelkie zachowania człowieka mają charakter nieświadomy. Założenie drugie dotyczy znaczenia wczesnodziecięcych doświadczeń w kształtowaniu określonej struktury popędowej, pragnień lub potrzeb, które, chociaż nie uświadamiane, determinują wybory i zachowania człowieka w rozmaitych sferach życia, także w sprawach polityki. Zgodnie z tymi założeniami moc sprawczą w skłonności do przejawiania postaw faszystowskich przypisuje się specyficznie ukierunkowanej — w rezultacie doświadczeń rodzinnych — popędowości.

W opisie szczególnej formy popędowości, determinującej całokształt aktywności człowieka -jego myślenie, odczuwanie, zachowania - Fromm posługiwał się pojęciem charakteru. Według autora charakter autorytarny oparty jest na dwóch konfliktowych dążeniach, pozostających w związku symbiotycznym. Jedna z tych tendencji wyraża się w masochistycznym przeżywaniu uczucia niższości, pomniejszaniu własnej wartości, pragnieniu stopienia się z osobami, instytucjami, ideami postrzeganymi w kategoriach, siły, władzy, autorytetu. Autorytet ten z reguły jest idealizowany, a utożsamianie się z nim podnosi poczucie własnej wartości. Drugim, przeciwstawnym w stosunku do masochizmu motywem jest sadyzm. Wyraża się on w silnej potrzebie panowania nad kimś. zadawania cierpienia (np. przez powodowanie społecznej izolacji, wyrządzanie krzywdy fizycznej) i czerpania z tego satysfakcji. Rozwinięty masochistyczny rys charakteru sprawia, iż osoby autorytarne pozwalają się eksploatować przez wyidealizowane ośrodki władzy, wobec których przejawiają bezkrytyczną uległość. Sadyzm zaś skłania ich do siania wokół destrukcji, przyjmowania postaw dyskryminujących osoby inne od siebie (różniące się np. pochodzeniem etnicznym). Charakter autorytarny, oparty na silnie wykształconych dążeniach sadomasochistycznych. stanowi -według Fromma - o psychologicznej gotowości ludzi do przyjmowania ideologii nazistowskiej. Jej hasła, takie jak np. antysemityzm, wyższość rasy nordyckiej, kult wodza harmonizowały bowiem z konfliktową strukturą charakteru autorytarnego, umożliwiając symboliczne zaspokojenie potrzeb wynikających z rozwiniętych skłonności masochistycznych i sadystycznych.

Charakter autorytarny, traktowany jako psychologiczna dyspozycja do przyjmowania ideologii totalitarnej, kształtuje się. zdaniem Fromma, w szczególnych okolicznościach, będących splotem z jednej strony wpływów państwa na rodzinę, w której wychowuje się jednostka, z drugiej — wpływów poszczególnych jednostek tworzących grupy społeczne na życie państwa. Jak dowodzi autor, polityka społeczno-ekonomiczna wyznacza styl życia i aspiracje ludzi zajmujących w strukturze społecznej określone miejsce. Kryzys gospodarczy w Niemczech okresu międzywojennego, który szczególnie dotkliwie doświadczył niemiecką klasę średnią (drobnych kupców i przedsiębiorców) sprawił, iż ludzie ci. zagrożeni bankructwem i deklasacją przeżywali silny lęk o swą przyszłość, zawiść i zazdrość wobec wszystkich, którym wiodło się lepiej. Równocześnie -w przeciwieństwie do robotników — mieli zbyt dużo do stracenia, by zbuntować się przeciwko legalnej władzy. Bezsilność