obraz2

26 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

których jakaś ceremonia, jak np. prezydenckie przemówienie inauguracyjne, zostaje oddzielona od zwykłych spraw - w rozumieniu czasu, przestrzeni oraz rodzajów działania społecznego. Drobne zmiany w takich kwestiach, jak dobór słów, ton głosu, ubiór, sposób zachowania, to klucze do wkraczania oraz wychodzenia poza ramy społeczne. Owe klucze są symbolami zwrotnymi, które wyznaczają granice działania społecznego oraz podają informację o innym działaniu w ramach tych granic.

Jeżeli uznamy, że podstawowym zagadnieniem pozostaje kompetencja wykonania, może dojść do pomieszania kategorii wykonania rytualnego i wykonania artystycznego. Tak kantora, jak i tenora operowego można oceniać ze względu na piękno ich śpiewu, niezależnie od odmiennej natury ich tekstów, różnych miejsc wykonania i publiczności. Może to być ważne dla badań sztuki wykonania, jednak badacze rytuału dążą do odróżnienia rytuału od sztuki i zabawy. Pokaz kompetencji, jakkolwiek element ważny, nie może więc być potraktowany jako kwestia główna wykonania rytualnego. Nie wolno jednak przy tym zapominać, że rytuał i sztuka pozostawały w historii człowieka we wzajemnej zależności (Harrison, 1913), i chociaż rytuał można uznać za szczególny rodzaj wykonania, którego nie da się porównać do jakichkolwiek manifestacji kompetencji, to jednak kompetencja wykonania będzie mieć istotne znaczenie dla skuteczności rytuału.

2.1.3 Świadomy, dobrowolny

W rytuale istnieje zawsze element świadomości, a zatem dobrowolności. W przypadku rytuałów związanych z wyjątkowymi wydarzeniami ludzie są świadomi, że w nich uczestniczą, że są wykonawcami lub świadkami oraz że zwykle rytuał nie wynika z potrzeby w sensie naturalnym czy fizycznym, lecz z ludzkiej inwencji. W przypadku pomniejszych, mniej wyróżniających się rytuałów, jak w manifestacjach interpersonalnych, ludzie nie zawsze zdają sobie sprawę ze swego zachowania ani też nie podejmują jakiegoś istotnego wysiłku. Uściśnięcia rąk należą do zachowań łatwych i niebudzących refleksji, nawet jeśli są nieszczere. Niemniej ludzie mają zawsze możliwość rozpoznania wyborów, jakie podsuwają formy interakcji rytualnej; często też mają ich świadomość. W zależności od rytuału, rzecz jasna, mogą oni wybrać uczestnictwo lub je odrzucić, mogą zdecydować o rodzaju uczestnictwa (np. wykonujący lub świadek), wybrać wierność wykonaniu, wybrać styl uczestnictwa, stopień zaangażowani w nim itd.

Kwestia wyboru oraz konieczność włożenia przez aktorów energii w rytuał w celu jego wykonania oznacza, że wykonanie rytuału, a co

i l ym idzie - wszelkie jego skutki - zależą od aktorów. Jest to właści-ivi charakterystyczna nie tylko dla rytuału, lecz również wszelkich

innych rodzajów ludzkiej aktywności. J.C. Alexander (1978, 1982) i wiordza przekonująco, że ta formalna dobrowolność jest cechą wszyst-I w h ludzkich działań, tymczasem kwestia rzeczywistej dobrowolności • ów pewnych okolicznościach moglibyśmy nazwać wolnością - stanu w i odrębne zagadnienie. W szczególnym przypadku działania rytu-ilnogo formalna dobrowolność ma wszakże rzeczywiste implikacje.

Prawie zawsze rytuałom towarzyszy pewien rodzaj społecznego przymusu. Ceną, jaką przyjdzie zapłacić, gdy podejmujemy decyzję o zaniechaniu uczestnictwa, może być doświadczanie pewnych rytuałów jako niedobrowolnych. Drogo może kosztować odmowa złożenia przy-\ lęgi wierności królowi, jakkolwiek przysięga wierności wiąże tylko tych, którzy wypowiedzieli jej słowa i tylko wtedy, gdy mieli możliwość odmowy jej złożenia. W takich okolicznościach dobrowolność jest niezbędny składową działania; stąd też działanie ma - formalnie rzecz biorąc charakter dobrowolny. W takich przypadkach dobrowolność formal-n.i rodzi rzeczywiste konsekwencje ze względu na znaczenie rytuału, i ic/.ostnik rytuału raczej przyjmuje społeczny przymus, niż go odrzuca; .ikceptację tę wyraża w rytuale (zob. Rappaport, 1979, s. 173-221).

2.1.4 Nieinstrumentalny lub irracjonalny

Wielu autorów problem instrumentalności, racjonalności lub istoty za-Ir/.ności środki - cele rozwiązuje w swych definicjach rytuału poprzez uznanie go za działanie nieinstrumentalne, aracjonalne lub irracjonalne (np. Gluckman, 1962; J. Goody, 1961; Parsons, 1944/1972). Ta •„ima myśl pojawia się w analizie uprzejmości jako odchylenia od „ra-rjonalnej i skutecznej istoty mowy” (Brown i Levinson, 1987, s. 4) oraz w przydawaniu etykietki rytuału oglądaniu telewizji, niemającemu motywacji instrumentalnej związanej z potrzebą uzyskania informacji (np. Rubin, 1984).

Rytuał określa się mianem aracjonalnego lub nieracjonalnego w zakresie, w jakim nie jest on użyteczny do realizacji konkretnych celów technicznych. Nie stosują się do niego standardy racjonalności naukowej lub technicznej, ponieważ zależności środków-celów nie są - z naukowego punktu widzenia - cechami wewnętrznymi (zob. Parsons, 1037/1968). Stąd rytuały, służące osiąganiu celów technicznych lub leż t raktowane w jakiś inny sposób jako instrumentalne, określa się mianem magii, albo też mówi się, że rytuał i jego wykorzystanie ma charakter irracjonalny. Jest to kontynuacja słynnej XIX-wiecznej definicji magii Frazera jako „bękarciej siostry nauki”, gdyż wykorzystuje ona