2317

powinny być nakładane za zgodą obywateli". Jeżeli rząd nakłada podatki bez zgody obywateli i nadmiernie ich obciąża mają oni prawo do buntu i powrotu do prawa natury.

U Rousseau zwierzchnikiem po zawarciu umowy społecznej nie jest władza ale sam „lud". Jako najwyższy suweren nie może zmieniać swym aktem umowy społecznej. Lud nie jest tyranem.

Wolność według Locke'a nie polega na tym, że każdy może robić to co mu się podoba, ponieważ prowadziło by to nieuchronnie do anarchii. Wolność jest to stan spokoju społecznego i politycznego, w którym ludzie żyją zgodnie z rozumem, nawet bez jakiejkolwiek władzy. Człowiek wolny jest tylko wtedy, jeśli w swoich zachowaniach i ocenach kieruje się rozumem. Ludzie nie posiadający rozumu, nie posiadają również wolności, są głupi. Ponieważ wolność oparta jest na rozumie to Locke powiada : „Śmierć jednych była by 'memento mori' dla drugich, wtedy nauczyli by szanować się prawo".

Rousseau uważany był za piewcę wolności, toteż często przytaczane były jego słowa, „Umiej rozerwać swoją duszę i serce ale umiej także wypełniać wolność i obowiązki". W społeczeństwie człowiek zdobywa wyższą wolność niż tą, którą posiadał w stanie natury. W umowach społecznych Rousseau pojawił się również element totalitarny. Można powiedzieć, że oprócz bycia zwolennikiem wolności był jednocześnie zwolennikiem dyktatury. „Ktokolwiek odmówiłby posłuszeństwa woli powszechnej ten będzie zmuszony do wolności". Zmuszanie do wolności przestaje być wolnością. Przez umowy społeczne - pisał Rousseau -człowiek traci swoją wolność przyrodzoną ( naturalną ), ale zyskuje natomiast wolność społeczną    ( polityczną - prawa człowieka ).

Trzeba pamiętać, że granicami wolności naturalnej są tylko siły jednostki człowieka, wolność społeczna natomiast ograniczona jest przez wolę powszechną. Ta wolność społeczna kryje w sobie wolność moralną i cywilną a jej granicami są prawa - normy prawne. Natomiast wolność moralna daje człowiekowi posłuszeństwo prawom, które stworzył. Podstawą wolności politycznej - podobnie zresztą jak u Locke'a - jest wolność moralna, etyczna. Bez posiadania wolności etycznej nie można posiadać wolności politycznej. Wolność moralna czyni człowieka panem samego siebie. Jest fundamentem poprawnej wolności politycznej.

W drugim traktacie o rządzie Locke bardzo mocno akcentuje nieprzestrzeganie prawa przez obywateli. Twierdzi, że „Pierwszym założeniem jest istnienie w człowieku zła a konkretnie złych czynów. Przeto karać należy śmiercią tych, którzy naruszają prerogatywy władzy". Władza państwowa powinna ustanawiać mądre prawa dla ludzi ale również prawa zachowujące własność. Władza ma jednak prawo użyć siły społeczeństwa w celu egzekwowania prawa. Powinna postępować tak, żeby jak najlepiej bronić obywateli.

Ponieważ lud w umowach społecznych Locke'a tylko częściowo odstąpił od swoich praw, ma prawo zatem występować przeciwko wszelkim uzurpacjom władzy. Najpierw jednak powinien odwołać się do woli nieba następnie do woli ziemskiej. Jeżeli te odwołania nie poskutkują ma prawo stawić opór władzy. Lud ma prawo do oporu przeciwko wadliwej władzy wykonawczej. Ma prawo obalić taką władzę i powrócić do stanu natury i ustanowić nowe władze. Locke wyznawał cztery zasady rządzenia: