26129

-    kontrolę nieformalną - to wszystkie wzory zachowań przekazywane w stosunkach osobistych i wszystkie reakcje i sankcje stosowane spontanicznie i na zasadzie zwyczaju.

-    kontrolę formalną - to wszystko, co zapisane jest w regulaminach poszczególnych organizacji i stowarzyszeń, a przede wszystkim w państwowych kodeksach prawnych. Kontrola formalna jest zawsze zamierzona, podczas gdy kontrola nieformalna może być zarówno zamierzona jak i niezamierzona. Zewnętrzna kontrola społeczna sprawowana za pomocą wyspecjalizowanego aparatu (sądy, policja) jest wprawdzie najbardziej widoczna, ale bynajmniej nie najistotniejsza dla zapewnienia porządku społecznego. Jest ona tym mniej potrzebna, im bardziej jednolita jest zbiorowość i im mniej zróżnicowana jest jej kultura, a tym samym im bardziej harmonijny i jednolity system tworzą wartości i wzory zachowań.

Aby była skuteczna nie wystarczy sama sprawność aparatu ścigania i karania. Ważny jest stopień zgodności przepisów prawnych z normami moralnymi i obyczajowymi.

W zespole środków kontroli społecznej wyróżniamy dwa rodzaje mechanizmów:

-    psychospołeczne - polegają na internalizacji norm i wartości, tak że jednostka odczuwa posłuszeństwo wobec nich jako wewnętrzny, moralny przymus

-    materialno-społeczne - polegają na przymusie zewnętrznym, stosowanym przez instytucje

Na pograniczu między mechanizmami psychospołecznymi a materialno-społecznymi kontroli znajdują się zwyczaje i obyczaje.

Zwyczaje to ustalony sposób zachowania w określonych sytuacjach, który nie budzi sprzeciwu i nie spotyka się z negatywnymi reakcjami otoczenia. Zwyczaje powstają jako nawyki indywidualne, mogą się ustalać drogą tradycji, są najpierw tolerowane, a potem stają się szacowne. Naruszenie zwyczaju przyjętego w grupie nie spotyka się z potępieniem, ale członkowie grup o silnej więzi mają także poczucie obowiązku szanowania ich. Zwyczaje są, więc elementami systemu kontroli społecznej dlatego, że są zinstytucjonalizowanymi wzorami zachowań w sytuacjach nieobojętnych dla grupy jako całości. Zwyczaje jednostkowe, indywidualne, są też ważne dla grupy, ponieważ wpływają na funkcjonowanie jednostki w jej rolach społecznych.

Obyczaj jest to ustalony sposób postępowania, z którym grupa wiąże już pewne oceny moralne i którego naruszenie wywołuje już sankcje negatywne. Obyczaj zakłada już wyraźnie pewien przymus w uznawaniu wartości grupowych. Obyczaje są, więc wzorami zachowań, związanych z wartościami uznawanymi przez grupę, zachowań mających znaczenie dla przebiegu życia grupy. Nierespektowanie obyczajów zagraża spójności wewnętrznej grupy, dlatego spotyka się z negatywnymi sankcjami.

Sankcje to reakcje grupy na zachowania się członków w sytuacjach społecznie ważnych. Dzielimy je na negatywne, czyli kary i pozytywne, czyli nagrody. Zarówno sankcje pozytywne jak i negatywne mogą być formalne - reakcje instytucji sformalizowanych tj. policja, sądy: lub nieformalne - reakcje opinii publicznej, kręgów koleżeńskich. Wyróżniamy sankcje prawne, czyli system kar i nagród przewidzianych przez przepisy prawa. Sankcje etyczne to system kar i nagród za zachowania kwalifikowane jako niemoralne lub moralne. Sankcje satyryczne to system drwin, ośmieszeń, lekceważenia okazywanego człowiekowi, którego zachowania są kwalifikowane jako niepoważne, śmieszne. Sankcje satyryczne są szczególnie dotkliwe, ponieważ poniżają i szczególnie ostro atakują jaźń subiektywną jednostki. Sankcje religijne to nagrody i kary przewidziane przez system dogmatów i wierzeń za przestrzeganie czy naruszenie nakazów i zakazów.

Te sankcje uzupełniają się nawzajem. Działając łącznie mają więcej szans osiągnięcia wysokiego stopnia konformizmu członków zbiorowości.

W społeczeństwach współczesnych możemy wyróżnić następujące układy sankcji:

2