27646

Rozdział 1. Oo socjolog* wsi oo socjologii obszarów wiejskich

I cza się do nich spotkania sąsiedzkie, okazjonalne obrzędy itp. Twórcy poszczególnych elementów składających się na kulturę pozostają anonimowi, a one same stanowią niejako własność całej społeczności. Dogłębna znajomość tradycji; kultury staje się podstawą autorytetu i znaczenia w społeczności chłopskiej. Nić więc dziwnego, źe to ludzie starzy, najełużej przecież obcujący z kąlturą. znający rozmaito niuanse i kulisy, jakie kryją się za poszczególnymi wartościami i normami, są przede wszystkim autorytetami dla pozostałych członków. W katurze tej silną ro'ę odgrywają elementy magiczne i religijne Znajduje w niej też istotne odbicie społeczne i ekonomiczne zróżnicowanie społeczności wiejskich. Obecni tam są i wiejscy bogacze, I wiejski proletariat. Ustny przekaz tradycji - wspominany już - sprzyja ponadto wykształceniu się innej ważnej cechy chłopskiej kultury - ubóstwa historycznej perspektywy, swoistego „spłaszczenia" pamięci, braku wyraźnego zróżnicowania na czasy dawniejsze i jeszcze” dawniejsza. Wszystko wydaje się istnieć -.od zawsze". Nie znaczy to, źe kultura ta nie posiada swoistej wewnętrznej dynamiki.. Otwarta była na kultury klas wyższych (np. w Polsce na kulturę szlachecką), a elementy owych kultur adaptowane do kultury chłopskiej poddane były swoistemu procesowi „opadania” i przyswajania, jak np. kontusz szlachecki, który przeobraził się w chłopską sukmanę. Ten proces świadczy jednak o nie do końca zamkniętym, charakterze kultury chłopskiej i jest istotnym czynnikiem jaj wewnętrzne] dynamiki.

Opracowano na podstawi®: Dobrowolski 1958:19-56.

Pojęcie „obszar wiejski" (a nie .wieś') narzuca nam już inną perspektywę, kreuje inny obraz rzeczywistości społecznej. Nie rozwijając w tym momencie szerzej koncepcji różnorodności obszarów wiejskich, należy jednak zwrócić uwagę na jeden szczególny aspekt, różniący je od tego typu rzeczywistości społecznej, który po prostu określamy mianem wsi. Otóż pojęcie obszaru wiejskiego przestaje operować całościową, niektórzy mogliby powiedzieć - systemową wizją rzeczywistości społecznej. Koncetruje się natomiast na pewnym wybranym elemencie z całej, prezentowanej wyżej, bogatej i kompleksowej charakterystyki wsi. Tym elementem jest pewien obszar, pewna przestrzeń, która zostaje wyodrębniona z uwagi na jakąś szczególną cechę.

Co zatem jest taką właśnie cechą? Co jest tym czynnikiem, który decyduje o kwalifikacji jakiegoś obszaru jako „obszaru wiejskiego*? Współcześnie bardzo często posługujemy się w tej sytuacji elementem demograficznym, wskazującym na zagęszczenie ludności zamieszkujące] określone terytorium. Jak zatem widać. jest to kryterium o niezwykle silnej komponencie konwencjonalności. Jaka bowiem gęstość zaludnienia powoduje, że dany obszar mamy prawo określić mianem .wiejskiego"?

W krajach Unii Europejskiej za obszary wiejskie uznaje się te tereny, gdzie gęstość zaludnienia me przekracza 100 osób na 1 km kwadratowy. Kraje OECD są tutaj - jeśli można to tak określić - bardzie) liberalne, przyjmując jako granicę dzielącą obszar wiejski od miejskiego 150 mieszkańców na 1 km kwadratowy. Efekty takiej konwencji są aż nadto widoczne. Weźmy dla przykładu Polskę. Wedle pierw-16 szego ze wskazanych wyżej kryteriów 83% powierzchni naszego kraju {gęstość

zaludnienia liczona na poziomie gmin) lo obszary wiejskie, które zamieszkuje 1/3 ludności Polski Wedle kryterium drugiego obszary wiejskie zajmują jeszcze więoej powierzchni, bo niemal 92% Liczba ludności określanej jako .wiejska" jesl w lym wypadku nieco większa i wynosi 35% (Rozwój... 2000: 3). Dodajmy, że tak naprawdę w naszym kraju stosuje się jeszcze inne kryterium - po prostu administracyjny status danej miejscowości, określonej jako miasto lub wieś przez naczelne organy państwowe. W tym przypadku powierzchnia obszarów wiejskich stanowi nieco ponad 93% terytorium Polski, zamieszkująca je zaś ludność - wedle ostatniego spisu powszechnego - 38.2% mieszkańców naszego kraju.

$

i

I

Najbardziej istotne jest jednak to, źe używanie pojęcia obszary wiejskie nie implikuje bynajmniej konieczności uzwględniania innych charakterystyk, w szczególności zaś tych, które kryją się pod pojęciem wieś. Z tego właśnie względu jest ono coraz szerzej używane we współczesnej socjologii w analizach i debatach dotyczących współczesnej wsi. Pojęcie .obszar wiejski' uwzględnia bowiem zmiany. jakie w ciągu ostatnich 150 lat - a więc mniej więcej odkąd istnieje socjologia jako wyodrębniona dyscyplina naukowa - zaszły w obrębie tzw. wsi. Zmiany te polegają na znacznej redukcji odsetka mieszkańców wsi zajmujących się rolnictwem (w krajach wysoko rozwiniętych jest to z reguły zaledwie kilka procent zatrudnionych). pojawieniu się wielu innych grup zawodowych na wsi oraz zaniku tradycyjnych form więzi społecznej i kultury wiejskiej (urbanizacja wsi). W tym więc sensie tradycyjna wieś - przynajmniej w krajach wysoko rozwiniętych - przestaje już istnieć. Czy zatem przestaje też istnieć socjologiczna subdyscyplina zajmująca się nią? O tym wtaśnie traktuje ten rozdział naszego opracowania.

1.2. Wizje wsi i rolnic iwa w pracach klasyków socjologii

Trzeba powiedzieć, że socjologia Jako samodzielna dyscyplina akademicka narodziła się niejako na przekór refleksji o wsi. Narodziła się - można powiedzieć

-    w momencie początku końca wsi tradycyjnej, stanowiącej podstawową formę organizacji życia społecznego. Narodziła się w momencie, gdy procesy przechodzenia od gospodarki agrarnej i społeczeństwa zdominowanego w sensie społecznym i kulturowym przez ludność wiejską lub choćby tylko związaną z wsią i gospodarką rolną były już w krajach Zachodu - a więc tam gdzie narodziła się socjologia - na tyłe zaawansowane, że prowokowały do stawiania pytań nie tylko o naturę dokonujących się przemian, ale też. a może nawet przede wszystkim. o przyszły kształt społeczeństwa.

Socjologia powstała zatem z potrzeby odpowiedzi na te pytania. W tym więc sensie rzeczywistość społeczna wsi pełniła rolę swoistego negatywnego punktu odniesienia dla analizy procesów i nowo powstających form społecznych. Wielcy myśliciele socjologii klasycznej skupiają s.ę na wsi jedynie o tyle. o ile przeciwstawiają charakterystyczne jej formy organizacji społecznej, typy aktywności, wierzenia, nawyki i zachowania ludzkie lym. które powstają w wyniku procesu przechodzenia do - jak mówi August Cornle. uważany za ojca naszej dysc

-    cywilizacji industrialnej. Powstające właśnie w socjologii klasycznej końce) analityczne i propozycje teoretyczne są w gruncie rzeczy wariacjami na ti przeciwstawienia społeczeństwa wiejskiego/agrarnego/tradycyjnego społeczeńi