35326

osobnicy zaliczani do tzw. „cwaniaków życiowych", „niebieskich ptaków" itp. Postawa cyniczna może być zatem

zarówno przejawem szaleństwa rozsądnych, jak też przejawem amoralnych skłonności.

Postawa religijna wobec problemów społecznych — podobnie jak fatalistyczna — opiera się na wierze

w istnienie sił nadprzyrodzonych, sprawujących władzę nad całą rzeczywistością, a w tej mierze I zjawiskami społecznymi. Sądzę, że jest to jednak postawa nie tyle deistycznie, co teistycz-nie zorientowana, czyli taka, która opiera się na założeniu, iż owe siły nadprzyrodzone mogą ustalony przez siebie porządek świata, a tym samym i bieg wszelkich procesów społecznych, zmieniać d o r a ź n i e, np. karząc lub nagradzając ludzi za ich uczynki czy też czyniąc zadość ich prośbom. Postawa ta — w przeciwieństwie do fatalistycznej — łączy się wszakże z pewną aktywnością, zarówno jednostek jak i grup, przejawiająca się w apelowaniu do owych sił, np. przez modlitwę, w celu przeciwdziałania danym problemom społecznym.

Postawa sentymentalna w odniesieniu do problemów społecznych wyraża się w żarliwym i pełnym współczucia zaangażowaniu, charakterystycznym dla przeróżnych utopistów, moralizatorów itp. Ludzie prezentujący taką postawę są niekiedy nawet skłonni do stawiania trafnych diagnoz występujących niedomagań społecznych, ale równocześnie ograniczają się zazwyczaj do zwalczania ich objawów a nie przyczyn. Tytułem przykładu wymieńmy propozycje tzw. „socjalistów utopijnych", które miały zaradzić negatywnym następstwom społecznym pierwszej rewolucji przemysłowej.

O postawie konformistycznej wobec problemów społecznych mówimy zazwyczaj wtedy, gdy dany człowiek prezentuje tylko taki punkt widzenia na te problemy, który jest zgodny bądź to ze stanowiskiem większości, bądź też mniejszości, jeżeli oczywiście stanowiącą ludzie., .sprawujący władzę. Konformista lęka się zazwyczaj przejawiania własnego zdania, czyli ujawnienia swojego autentycznego stosunku do danych problemów społecznych. Problemy te widzi po prostu tak, jak trzeba je widzieć z punktu widzenia ludzi, z których opinią się liczy — a nie tak, jak rzeczywiście wyglądaj ą — biorąc pod uwagę ich rozmiary, stopień nasilenia, konsekwencje społeczne itp. fakty. Jeszcze bardziej etycznie wątpliwą jest postawa oportunistyczna. Człowiek o takiej postawie przejawia

nie tylko bierność wobec wszelkich problemów społecznych, ale co więcej, jest skłonny wyzyskać powstałą w związku z danym problemem sytuację, aby uzyskać możliwe korzyści.

Skrajnym przeciwieństwem postaw konformistycznej i oportunistycznej jest postawa, którą określamy

mianem heroiczna. Wyraża się ona w gotowości podejmowanych problemów społecznych nie tylko bez względu na to, czy jest to opłacalne w danym momencie, ale wówczas, gdy jest to niebezpieczne. Łączy się ona z silnym zaangażowaniem emocjonalnym oraz intelektualnym po stronie tych wartości, jakie zostały zagrożone w związku z pojawieniem się danego problemu społecznego.

Zaprezentowane postawy zasługuj a nie tylko na ocenę m o r a 1 n ą, ale również na ocenę ze względu na przydatność poznawczą. Najogólniej biorąc moralna wartość każdej z nich jest oczywiście różna.

Nie będziemy tu wszakże rozpatrywać owych różnic, ponieważ wychodziłoby to poza zakres tematu. Natomiast oceniając postawy z punktu widzenia ich przydatności badawczej — sądzę, że żadna z nich nie może być zalecana badaczom zjawisk społecznych, ponieważ żadna nie służy obiektywizmowi, czyli takiemu nastawieniu psychicznemu, które jest wolne od uprzedzeń i namiętności.

Badania problemów społecznych wymagają zatem postawy zwanej naukową, czyli postawy sine ira et studio.