35336

które nie należą do sprawdzanych hipotez3. W eksperymencie omawianego typu zachowanie badanych jest więc kształtowane przez badającego, a celem eksperymentu jest stwierdzenie czy dane zmienne — zależne i niezależne, mają istotnie taki wpływ na zachowanie ludzi, jakie się im przypisuje. Tworzenie określonych, sztucznych sytuacji ma na celu wykluczenie wpływu wszystkich innych czynników poza tymi, jakie zamierzamy obserwować w badaniach.

W eksperymencie laboratoryjnym badający ma możliwość kontrolowania każdego kroku w podjętych przez siebie badaniach oraz modyfikowania warunków przeprowadzonego doświadczenia, sposobów jego realizacji, wielkości badanego zbioru, czasu trwania itp. elementów. Dlatego też jeszcze przed podjęciem badań trzeba ustalić możliwie dokładnie warunki eksperymentu i zaplanować jego przebieg, zasady doboru uczestników, systemy kodyfikacji i miar różnych typów i rodzajów zachowań, a więc wszystkie te elementy, jakie ułatwiają modyfikowanie procesu badań.

Dla ilustracji eksperymentu tego rodzaju omówimy pokrótce badania, których celem było ustalenie zależności między frustracją a agresją w przypadku dzieci. Do zamierzonego eksperymentu wybrano 20 dzieci, które badający podzielił na dwie grupy: A — grupę kontrolną i B — grupę eksperymentalną — dbając o to, aby obie były podobne ze względu na cechy społeczno-demograficzne. W tym celu można stosować różne sposoby doboru grup, np. dobór losowy.

Dalsze czynności eksperymentatora były następujące: dzieci z grupy A poproszono do pomieszczenia pełnego zabawek i zachęcano do zabawy według ich upodobań. Podobnie postąpiono z dziećmi z grupy B, z tym jednak, że po paru minutach eksperymentator powrócił do pomieszczenia, w jakim ta grupa przebywała i zaczął krzyczeć na dzieci za to, iż wzięły zabawki. Następnie odebrał im zabawki, pozostawiając jedynie dużego pluszowego niedźwiadka. Wywołując w ten sposób frustrację u dzieci z grupy B, badający udał się do ukrytego pomieszczenia obserwacyjnego, aby prowadzić szczegółową obserwację zachowań badanych i ustalić kierunek ich agresji4.

Przedstawiony przykład ukazuje wyraźnie, że możliwości inicjatyw eksperymentów są w tego rodzaju doświadczeniu duże, a istotnymi czynnikami ograniczającymi sąw zasadzie względy natury etycznej. Trudno bowiem uważać za dopuszczalne bez wszelkich skrupułów takie np. traktowanie przez badającego ludzi, jakie powoduje ich frustracje.

Eksperyment ex—post—facto

Eksperyment ten polega na badaniu określonego zaszłego zdarzenia społecznego, którego uwarunkowania i rozwój analizuje się retrospektywnie, starając się ustalić, czy np. przyjęty przez nas kompleks uwarunkowań potwierdza się rzeczywiście, tzn. czy tłumaczy nam po prostu genezę danego faktu.

Klasycznym poniekąd przykładem eksperymentu omawianego typu są badania Heleny Christiansen nad prawdziwością hipotezy: „im większa ilość lat nauki szkolnej — tym lepsza kariera ekonomiczno-zawodowa, przejawiająca się w awansach i we wzroście uposażenia danego osobnika", które przeprowadzono w 1935 r., czyli w latach wielkiego kryzysu. Do wymienionych badań wytypowano absolwentów z przed dziesięciu lat, jednego rocznika, spośród których wyselekcjonowano pewien zbiór osób, jaki można było poddać badaniom szczegółowym w celu weryfikacji wymienionej hipotezy.

Wyselekcjonowany zbiór podzielono na dwa podzbiory—eksperymentaln y —obejmujący tych, którzy uzyskali maturę oraz kontrolny — obejmujący osoby, które nie uzyskały matury, ponieważ uczęszczały krócej do szkoły. Następnie ustalono pewną ilość zmiennych, które poza badanym czynnikiem, tzn. długością lat nauki, mogą mieć wpływ na sukcesy lub niepowodzenia zawodowe, jak np. płeć, zawód ojca, narodowość rodziców, zdolności umysłowe (ustalone według ocen szkolnych) itp. Poprzez skrupulatną eliminację, opartą m.in. na zestawieniu wyselekcjonowanych osób parami z punktu widzenia przyjętych zmiennych, ze zbioru, który w momencie podjęcia badań obejmował 2127 nazwisk, pozostało tylko 46 osób, czyli po 23 w każdej grupie. Uzyskano w ten sposób zbiorowość choć statystycznie niewielką ale metodologicznie poprawnie ustaloną co pozwoliło na potwierdzenie hipotezy, że wyższa ilość nauki ma pozytywny wpływ na karierę zawodowąS.

Powyższe badania pozwoliły także uchwycić wpływ tzw. „czynnika czasu" i związanego z nim „efektu śmiertelności", który przejawia się w tym, że z upływem czasu w każdym zbiorze ludzi następują pewne naturalne ubytki, tym większe, im większy jest właśnie upływ czasu. Ubytki tego rodzaju