36132

wieku w formie ulotki lub książki rękopiśmiennej, zaobserwować można brak ośrodków kulturalnych, które inicjowałyby nowe tendencje; ogólny zastój umysłowy nie pobudzał do większej aktywności mecenatu magnackiego.

Na tle twórczości literackiej schyłku XVII i początku XVIII wieku, w całości barokowej, należy wyróżnić istnienie wąskiego nurtu świadczącego o wpływie klasycyzmu francuskiego (przekład „Cyda" Corneille'a ; przekład bajek La Fontaine'a). Ton nadawały poezje religijne w stylu ks. Józefa Baki, podręczniki retoryki, czy wreszcie najbardziej typowe dla klimatu epoki „Nowe Aten/' ks. Benedykta Chmielowskiego - encyklopedia wiedzy o świecie przeciętnego szlachcica, spóźniony okaz średniowiecznego polihistoryzmu, w której dziwy, cuda i opowieści bajeczne mieszały się z zasobem nieraz użytecznej erudycji z różnych dziedzin życia.

OŚWIECENIE W EUROPIE I POCZĄTKI FILOZOFII RECENTIORUM W POLSCE

Termin „oświecenie" posiada nieco inny charakter, obejmuje on bowiem swoim zakresem całokształt zjawisk i procesów zachodzących w Europie XVIII wieku. Nazwa upowszechniła się na terenie niemieckim, we Francji natomiast epokę tę określa się jako „wiek filozoficzn/' albo „wiek filozofski". Oddają one wiernie przełomowość epoki burzącej feudalne mity i przywileje, w której awans społeczny i kulturalny nowego mieszczańskiego bohatera łączył się z zakwestionowaniem podstaw istniejącego systemu. Pierwszą fazę oświecenia cechuje kult rozumu wyswobodzonego z więzów scholastycznych dogmatów oraz optymistyczna wiara, że przy jego pomocy można opracować zasady sprawiedliwego systemu społecznego. Nowe tendencje widoczne są przede wszystkim w rozkwicie nauk eksperymentalnych, przyrodniczych, licznych odkryciach w tej dziedzinie. W tym okresie powstają liczne dzieła formułujące świecki charakter etyki, pozbawionej motywacji religijnej. Wystąpili też filozofowie i moraliści z pracami, które zawierały zasadnicze koncepcje kultury oświeceniowej - John Locke, Shaftesbury,

Berkeley, Hume. W państwach europejskich za wzór, punkt dojścia i źródło inspiracji w sprawach kultury uważano Francje - i to zarówno Francję Ludwika XIV, rozkwitu klasycyzmu, jak i Francję osiemnastowiecznych filozofów.

Wiek XVIII wyraził się we Francji wejściem do kultury i literatury nowych, mieszczańskich bohaterów, którzy istnieli w niej dotychczas jako postaci marginesowe, przeważnie komiczne, nie mające prawa do przeżywania wielkich i szlachetnych uczuć. Awans ich dokonywał się w ostrym starciu z wzorcami kultury feudalnej. Pisarze i filozofowie, wychodząc z tego, że wszyscy ludzie są z natury wolni i równi, zakwestionowali cały system wartości pielęgnowanych w okresie poprzednim. Kryterium prawdy stał się „oświecon/' rozum, wyzwolony z więzów teologicznego myślenia -z „przesądów" - przy jego pomocy dokonywano zasadniczej rewizji poglądów, porządku moralnego, norm społecznych, wykazywano szkodliwość i degenerację istniejących instytucji. Rewizjonizm historyczny zaatakował przede wszystkim średniowiecze, określane jako epoka barbarzyństwa i upadku cywilizacji, narodzin feudalizmu wraz z jego mitami i instytucjami. Był to również atak przeciw Kościołowi, który dzięki systemowi kultowemu, szkołom i innym formom oddziaływania sprawował kontrolę nad życiem kulturalnym społeczeństwa. Dezyderatom całkowitej laicyzacji życia - oddzielenia moralności od religii towarzyszyły wygłaszane poglądy deistyczne, odrzucające liturgię i obrzędowość, sugerujące bezpośredni kontakt człowieka z Najwyższą istotą. W późniejszym okresie doszły do głosu manifestacje skrajnie ateistyczne i materialistyczne. Zaczęły się również pojawiać próby wyposażenia awansującego bohatera literackiego w nowy system norm moralnych i w sposób odczuwania opozycyjny wobec dotychczas panujących - tendencje te miały głęboki wyraz w twórczości Jana Jakuba Rousseau (dowodził on, że cywilizacja, istniejące formy życia społecznego, prowadzą do niezgodności istoty człowieka z jej uzewnętrznieniem, wskutek czego ludzie żyjący w świecie pozorów zatracili zdolność porozumiewania się ze sobą w sposób naturalny; na podstawie przesłanek z natury emocjonalnej (głos sumienia) postulował odbudowę moralności; wskazywał dwie drogi do usunięcia owej niezgodności, do ponownego uzyskania harmonii - za pomocą edukacji oraz rewolucji -propozycje te, realizując nowy typ odczuwania, przyczyniły się do powstania sentymentalizmu jako kierunku literackiego - cechuje go tendencja do stałej samokontroli, doskonalenia i analizy uczuć, dochodząca nawet do ekshibicjonizmu). Nowy bohater oświeceniowy, wkraczający do literatury wraz ze swoimi konfliktami i programem pozytywnym, nie mieścił się w dotychczas używanych gatunkach klasycystycznych. Pojawiają się twierdzenia, że poezja (klasycystyczna) nie potrafi wyrazić uczuć i myśli współczesnego człowieka - dlatego następuje wielki awans