36417

■    ukazywał krzywdę chłopską, eksponując gł. ciemnotę ludu, który nie potrafi uświadomić sobie swojej syniacji i jej przyczyn - stąd bezwyjściowość losu i tragiczny finał

■    za sytuację wsi pouwłaszczeniowych są współodpowiedzialni: dwór. kościół i urząd

■    technika naturalistyczna: dokumentaryzm, werystyczność, biologiczna motywacja

■    kompozycja małej powieści: rozpiętość fabuł)', dygresje, rozbudowany komentarz, szereg epizodów (o schematach miniaturowy di nowel, często zamkniętych pointą) przy typowo nowelistycznej technice: sygnały dramatycznego rozwiązania, paralela, kontrast, narracja pod koniec urwom staje się rzeczową relacją

■    szkicowość zaznaczona jest już w tytule: problematyka ujęta szkicowo i szablonowo, uwypuklono rysy charakterystyczne, tendencja syntetyzująca zastąpiła analizę

■    ironiczno-humorystyczny komentarz, satyryczna konstrukcja postaci i syniacji. heroikomiczna hiperbolika i parodia

(na wzór Lama) obok tragizmu (Szekspirowskie połączenie groteski z tragizmem)_

Ameryka zadecydowała o tym. że autor tradycjonalistyczny przesunął się „na lewo” - zwraca się ku współczesności, gł. ku ludowi polskiemu. Ujawnia wyraźniej swój światopoglądowy sceptycyzm.

W latach 1878/79 Sienkiewicz przebywał we Francji Zachwycił go lud paryski, odkrył w nim siły moralne i socjalne (był blisko socjalizmu, czytywał Lasalla).

Ludowi polskiemu odmawia samodzielności społecznej, skupia się na ciemnocie chłopa, niesamodzielności, półbiologicznych podstawach bytowania.

W Paryżu powstały pierwsze klasyczne nowele. Utwory z lat 1878-82 utworzyły kręgi tematyczne:

1.    ludowy (Janko Muzykant. Jamioł, Za Chlebem)

2.    amerykański (Orso, Przez stepy. Sachem)

3.    patriotyczny (Z pamiętnika..., Latarnik, Niewola tatarska)

Tematy nachodzą na siebie, część jest paraboliczna (Sachem), część łączy postać dziecka-bohatera. Mają ujęcie realistyczne, ale dotyczą uniwersalnych problemów.

Zaczynają dominować nowele krótkie, skondensowane (Jamioł, Latarnik, Sachem). Powstają leż „szkice powieściowe” (Przez stepy. Za chlebem. Niewola..., Bartek Zwycięzca).

Cechy noweli klasycznych Sienkiewicza:

■    metoda realizmu krytycznego: zasada prawdopodobieństwa w sposobach motywowania zdarzeń i postaci

■    świat przedstawiony: los jednostkowy bohatera wyraża się w najistotniejszym zdarzeniu lub serii zdarzeń (często w obliczu śmierci); jednostkowość ta uzyskuje ogólniejszy sens społeczny, patriotyczny, światopoglądowy czy etyczny (minimalny komentarz narracyjny)

■    iluzja prawdy powiązana jest z systemem wartości i ocen

■    przeważnie sytuacja i zdarzenie dominują nad postacią, bohater nie ma prawa wyboru

■    nanator od 1-osobowej narracji wspomnienia po latach (Z pamiętnika...), przez stylizacje na pamiętnik historyczny (Niewola...), po zróżnicowaną narrację 3-osobową

■    czytelnik ma ważnąrolę, np. musi odpowiednio interpretować naiwny punkt widzenia

■    fabuła jest uwiarygodniona, przy ograniczeniu odpowiedzialności narratora osobowego: tekst jest często wielkim cytatem z cudzej opowieści

•    kompozycja: istoma rola ekspozycji (wprowadzenie syniacji). punktu kulminacyjnego (celowe zwalnianie i przyspieszanie tempa zdarzeń, łudzenie czytelnika, zaskoczenie, gradacja, kontrast i paralela) i zakończenia (kontrast, pointa)

■    czas podlega dwóm wymiarom: jednostajny upływ kolejnych dni i czas kulminacji (subiektywny, łączy się z wyrazistością składników przestrzeni)

| Pierwsze nowele klasyczne to Jamiol (1878. Paryż). JANKO MUZYKANT (1879, Paryż) i Orso.

■    brak tu pozytywistycznego programu, punktem ciężkości jest płaszczyzna poznawcza

■    metoda realistyczna połączona z naturalizmem (Jamioł) lub tradycją romantyczną (Janko...)

■    Janko... to mała biografia odmieńca, w której wszystkie wydarzenia są podporządkowane jego wrażliwości na muzykę

■    fabuła koncentruje się wokół 3 wydarzeń: nocna wyprawa do kredensu, sąd. śmierć - wszystkie są mikronowelkami

■    tło opisowe służy liryzacji tekstu i nadaniu mu cecli wzruszeniowych

•    skrzypce są konkretnym elementem sprawczym zdarzenia oraz kiystalizacją zdolności Janka, jego marzeniem -wartość symboliczna

Przełom lat 70. i 80. wysunął na plan pierwszy wątki patriotyczne w nowelistyce Sienkiewicza. Powody: sytuacja w kraju (spotęgowanie działali germanizacyjnycli i rusyfikacyjnych. kryzys pozytywizmu i pojawienie się ideologii ugodowej) i zwrot pisarza ku tradycji lustorycznej.

2