42672

na ich motywy. Są to zalążki pojmowania rzeczy w sposób, który później określony zostanie jako „psychologiczny”. Owa skłonność ludzi do obserwowania samych siebie i innych jest jednym z przejawów tego, że cały problem zachowania przybiera teraz inny charakter: ludzie modelują sami siebie i innych bardziej świadomie niż w średniowieczu. Ludzie wywierają na siebie coraz to silniejszy wpływ, coraz natarczywiej domagają się przestrzegania reguł obyczajnego zachowania. Więcej wagi nabiera problematyka sposobu bycia.

Stopniowo w ciągu XVI stulecia, aż po wiek XVII zaczyna się stabilizować nowa hierarchia społeczna, a z elementów różnego pochodzenia społecznego powstaje nowa warstwa wyższa, nowa arystokracja. I w związku z tym rosnącego znaczenia nabiera problem właściwych i jednolitych form zachowania, zwłaszcza, że nowa sytuacja naraża każdego na nieznaną dotąd presję własnego środowiska i na kontrolę społeczną. Ludzie muszą teraz współżyć ze sobą w nowych formach, stają się bardziej wrażliwi na sposób bycia innych. Kodeks zachowań z czasem staje się coraz bardzie surowszy, ludzie oczekują od siebie coraz większego wzajemnego na siebie baczenia. I już u Erazma rzuca się w oczy większa wrażliwość, intensywniejsza obserwacja ludzi i subtelniejsze zrozumienie dla odczuć drugiego człowieka. Autor ponad zasady wysuwa nadrzędny postulat szacunku dla człowieka.

Społeczeństwo, które się teraz kształtuje jest spacyfikowane. Dawny kodeks obyczajowy zmienia się wprawdzie powoli, ale kontrola społeczna staje się surowsza i bardziej wiążąca. Zmienia się sposób i mechanizm modelowania relacji emocjonalnych. W średniowieczu standard obyczajowy, niezależnie od różnic regionalnych i socjalnych, niewątpliwie nie ulegał znaczniejszym zmianom. Na przestrzeni stuleci wymienia się w kompendiach wciąż te same dobre i złe zwyczaje. Teraz, wraz z przebudową społeczeństwa, z ukształtowanie się nowych podstaw stosunków międzyludzkich, potęguje się wewnętrzny nakaz samokontroli, w związku z czym zaczyna się dynamizować zastygły dotąd standard zachowań. Wiek XVI jest jeszcze cały przejściowy. Erazmowi i jego współczesnym wolno jeszcze mówić o rzeczach, czynnościach i zachowaniach, które w sto czy dwieście lat później uznane zostaną za wstydliwe i żenujące. Już samo tylko wspomnienie o nich w towarzystwie będzie niedopuszczalne.

O ZACHOWANIU SIĘ PRZY STOLE.

Liczne dowody świadczą, że zwyczaje, formy zachowania, moda przenikają bezustannie z dworu do górnych klas średnich, że są tam naśladowane i modyfikowane odpowiednio do sytuacji społecznej. Ulegają one pewnej deprecjacji. Skłania to sfery wyższe do dalszego wysubtelnienia form zachowania, do kształtowania nowych modeli. I to właśnie ten mechanizm: wykształcanie się obyczajów dworskich, upowszeclmianie ich w dół, lekka deformacja socjalna, deprecjacja ich w funkcji cechy dystynktywnej- jest jednym z motorów ewolucji form zachowania w warstwie wyższej.

W XVIII w. warstwy mieszczańskie bogacą się, przez co wzrasta ich znaczenie. Do dworskiego towarzystwa należy teraz, obok kół arystokratycznych, więcej niż w poprzednim stuleciu elementów mieszczańskich. Powstaje rozszerzone towarzystwo dworskie składające się z elementów dworsko- arystokratycznych i dworsko- mieszczańskich. Tak ukształtowane stanowi elitę kraju Do popularyzowania obyczajów dworskich przyczynia się w dużej mierze kościół Nakaz panowania nad sobą i powściągania odruchów emocjonalnych wykształcił się pierwotnie w górnej warstwie jako zjawisko towarzyskie i świeckie, zbieżne z pewnymi tradycjami kościelnymi. Wychowanie i nauczanie natomiast znajdowało się we Francji głównie w rękach instytucji kościelnych. Oni pośredniczyli w wydawaniu kompendiów, które spełniały wtedy rolę elementarnych podręczników w nauczaniu dzieci i często rozprowadzane były razem z pierwszymi elementarzami do nauki pisania i czytania.

DYGRESJA NA TEMAT KARIERY I ZMIERZCHU POJĘĆ „COURTOISE” I „CIVILITE”.

Jako „courtoise” określano pierwotnie formy zachowania wykształcone w epoce rycerstwa na dworach wielkich panów feudalnych( związany z „la cour”- dworem). W XVI w. pojęcia „courtoise” i „civilite” współistnieją przez pewien czas w swym charakterze na poły rycersko- dworskich, na poły absolutystyczno-dworskim. W XVII w. słowo „courtoise” zaczyna uchodzić za wyrażenie mieszczańskie, podobnie jak w ciągu XVIII stulecia wychodzi z wolna z obiegu w wyższej warstwie absolutystyczno- dweorskiej termin „civilite”. Warstwa ta przecież sama ulega procesowi „mieszczanienia”.

2