5348

1.    Zwyczaj - to podstawowe źródło prawa na całym starożytnym Błiskim Wschodzie; prawo tego obszaru to w znakomitej większości prawo zwyczajowe. Odwołania do prawa zwyczajowego znajdujemy często dokumentach praktyki - zdarza się np., że umowy odsyłają, co do nieuregulowanych w nich kwestii, do „zwyczaju miasta”, „zwyczaju dla córek miasta” itp.

2.    Akty normatywne władz, przede wszystkim króla, który z jednej strony stanowił ostatnią instancję sądową, z drugiej był wyrazicielem boskiej sprawiedliwości na ziemi. Król regulował różne dziedziny prawa, gdyż „stanowienie sprawiedliwości” było jedną z jego najważniejszych funkcji. Należy przy tym pamiętać, że nie możemy wprowadzać współczesnego podziału na rozporządzenia, ustawy itp, a nazwa edykt czy dekret ma cliarakter całkowicie umowny. Królewskie akty prawne mogły dotyczyć:

a.    ustroju państwa

b.    funkcjonowania administracji.

c.    gospodarki, a ściślej mówiąc przywrócenia sprawiedliwości społecznej w obrocie gospodarczym. Do tej kategorii należą tzw. dekrety miśaru - „przywracające sprawiedliwość”, tzn. anulujące pożyczki zaciągnięte pod przymusem ekonomicznym i ich konsekwencje, takie jak np. niewola za długi czy wymuszona sprzedaż nieruchomości.

d.    wymiaru sprawiedliwości^{1 2}. Król, rozstrzygając sprawy jako najwyższy sędzia, niekiedy stanowił przy okazji ogólne normy dotyczące budzących wątpliwości kwestii z zakresu prawa sądowego. Być może takie właśnie rozporządzenia były źródłem powstania tzw. kodeksów prawnych - sporządzonych na królewski rozkaz zbiorów praw.

Z obszaru praw klinowych zachowały się następujące zbiory praw: Kodeks Hammurabiego, sporządzony na rozkaz najwybitniejszego z władców epoki starobabilońskiej, prawdopodobnie około 1750 r. p.n.e, dwa wcześniejsze zbiory w języku sumeiyjskim (Ur-Nammu, Ur, 2100; Lipit-Iśtar, Isin, 1900), mniej więcej współczesny Hammurabiemu zbiór praw z Eśnunny (1770), Prawa Srednioasyryjskie z Aszur w płn Mezopotamii z XI w. (prawdopodobnie kopia XIV-wiecznego oryginału) i Prawa Nowobabilońskie, pochodzące z VII stulecia z Sippar w środkowej Mezopotamii. Z Anatolii (Azja Mniejsza) znane są Prawa Hetyckie, spisane pomiędzy XVI i XII w.

Status tych aktów nie jest jasny, więc nie jest pewne, czy możemy o nich mówić jako o ustawach królewskich, tzn. czy stanowiły one źródło powszechnie obowiązujących norm

2

1

Zob. S. Lafont, Les actes legislatifs des rois mesopotamiens, w: Auctoritates. Xenia R. C. Van Canaegem

2

Oblata, Bruxelles 1997. s. 3-27.