Kapitalizm to system gospodarczy opierający się na zasadach:
wolnego obrotu towarami i usługami
wolnej konkurencji pomiędzy podmiotami
wolnego obrotu kapitałem oraz środkami produkcji
Nazwa kapitalizm jest często używana dla określenia systemu społecznego, gospodarczego i politycznego występującego w krajach zachodnich.
Nigdzie na świecie nie ma systemu w pełni kapitalistycznego. Kapitalizm jest ograniczany m.in. przez:
monopole państwowe - prywatne monopole w kapitalizmie (czyli przy wolnym rynku), według jego zwolenników, praktycznie nie występowałyby
ograniczenia obrotu kapitałowego, np. przez kontrolę państwa nad systemem bankowym
interwencjonizm i protekcjonizm (cła) państwowy
nierówne traktowanie podmiotów przez prawo, w szczególności różne opodatkowanie
różne ograniczenia w wolnym obrocie towarami i usługami
koncesje, zezwolenia
władzę biurokracji
Kapitalizm zależy od rozwiniętego systemu finansowego. Najważniejsze instytucje finansowe w systemie kapitalistycznym to banki i giełdy.
Kapitalizm wymaga stabilnego pieniądza. W krajach z wiarygodną polityką monetarną jest to waluta lokalna, w innych krajach jest to często bardziej wiarygodna waluta obca (np. dolary , Euro) lub w dawniejszych czasach kruszce (złoto lub srebro).
Według teorii liberalnych, gospodarka kapitalistyczna jest w stanie stałego zagrożenia przez interwencję państwową. Neoliberałowie twierdzą, że wielokrotnie już państwa niszczyły dobrze rozwijającą się gospodarkę przez złe ustawy, a także, że ogromne straty może przynieść również spowodowana przez nieodpowiedzialną politykę państwa destabilizacja systemu finansowego lub pieniądza. Wywołuje to ich zdaniem poważne kryzysy gospodarcze, takie jak np. Wielki Kryzys lub ostatnio kryzys w Argentynie.
Stojąca w opozycji do neoliberałów, szkoła badaczy kapitalizmu, keynesiści, upatruje w nieskrępowanym wolnym rynku tendencji naturalnie prowadzących do kryzysów wynikających z nieracjonalnej alokacji zasobów przez rynek i okresowych fluktuacji popytu. Przezwyciężanie takich kryzysów dokonuje się m.in. poprzez stymulowanie inflacji, interwencjonizm państwowy, wprowadzenie masowych robót publicznych, a także rozbudowany system ochrony socjalnej. Działania te finansowane są z wyższych obciążeń podatkowych lub deficytu budżetowego.
Według partii i organizacji lewicowych, kapitalizm prowadzi do niesprawiedliwości społecznej.
Kapitalistyczny system produkcji był także przedmiotem badań Karola Marksa. Sformułował on tzw. teorię wartości dodatkowej, uznając za istotę systemu kapitalistycznego systematycznie odbieranie pracownikowi części wypracowanej przez niego wartości przez kapitalistę. Marks był także autorem tezy o cyklicznym i nieuniknionym charakterze kryzysów gospodarki kapitalistycznej, jak też jej nieuchronnym (wskutek działania - według Marksa - naukowo stwierdzonych praw historycznych) upadku.
Socjalizm (łac.societas - wspólnota) - wieloznaczne pojęcie, odnoszące się do prób zmniejszenia nierówności społecznych i upowszechnienia świadczeń socjalnych, lub poddania gospodarki kontroli społecznej (poprzez instytucje państwowe, samorządowe, korporacyjne lub spółdzielcze). Częścią wspólną wszystkich odmian socjalizmu jest (częściowe lub całkowite) odrzucenie idei kapitalistycznego wolnego rynku, ograniczenie własności prywatnej oraz promowanie idei sprawiedliwości społecznej.
Rodzaj ideologii politycznej, wywodzącej się z utopijnej filozofii politycznej rozwijanej w latach 30. i 40. XIX wieku we Francji (np. Henri de Saint-Simon, Pierre Leroux, Charles Fourier) i Anglii (Robert Owen). Celem socjalistów było zbudowanie społeczeństwa bez ubóstwa, gdzie siły rynkowe nie są głównym mechanizmem podziału bogactwa oraz w którym funkcjonowanie społeczeństwa opiera się na wspólnej własności, wzajemnej współpracy i altruizmie. Teoretykami socjalizmu połowy XIX w. byli: Karol Marks, Fryderyk Engels, Pierre Proudhon i Michał Bakunin twórcy marksizmu, anarchizmu i anarchosyndykalizmu. Wkrótce na gruncie marksistowskiej wersji socjalizmu powstała ideologia komunistyczna oraz ideologia socjaldemokratyczna. Elementy ideologii socjalistycznej były także łączone z nacjonalizmem (nazizm), chrześcijaństwem , islamem etc.
Ruchy społeczne inspirowane ideologiami socjalistycznymi i partie polityczne określające się jako socjalistyczne. Partie te zostały zjednoczone w 1864 roku w ramach I Międzynarodówki (Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotniczego). Później ruch socjalistyczny podlegał podziałom z powodu sporów ideologicznych, stosunku do ZSRR, taktyki działania. Główne siły w ruchu socjalistycznym XX wieku to:
socjaldemokracja - partie socjaldemokratyczne realizowały interwencjonizm państwowy w ramach gospodarki rynkowej; dużą wagę przywiązywały do demokracji, oraz polityki laickiej, upowszechnienia oświaty, pokojowej polityki międzynarodowej. Obecnie dużą rolę odgrywają w krajach europejskich, także w Kanadzie, Australii, Nowej Zelandii, Ameryce Łacińskiej, m.in SPD w Niemczech, Partia Pracy w Wielkiej Brytanii, Partia Pracy w Holandii. W Polsce do koncepcji socjaldemokratycznej odwołują się partie RACJA Polskiej Lewicy, Polska Partia Pracy i Partia Socjaldemokratyczna.
demokratyczny socjalizm - partie na lewo od socjaldemokracji, krytykujące zarówno przesuwanie się w stronę centrum sceny politycznej głównych partii socjaldemokratycznych, jak i odcinające się od antydemokratycznego leninizmu. Najsilniejsze w Europie i Ameryce Południowej, m.in. Partia Lewicy w Szwecji, Socjalistyczna Partia Ludowa w Danii, Partia Lewicy w Niemczech, Blok Lewicy w Portugalii. W Polsce do koncepcji demokratycznego socjalizmu odwołuje się organizacja Młodzi Socjaliści oraz Polska Partia Socjalistyczna.
komunizm - partie komunistyczne wyznawały ideologię określaną jako marksizm-leninizm; ich program przewidywał budowę państwa o gospodarce planowej. Ruch komunistyczny uległ dalszym podziałom (trockizm, maoizm, eurokomunizm). Pod koniec XX wieku i na początku XXI wieku w obliczu fiaska komunizmu sowieckiego wiele partii komunistycznych przyjęło program socjaldemokratyczny. W Polsce do koncepcji komunizmu odwołuje się Komunistyczna Partia Polski.
Socjalizm w marksizmie to typ państwa i społeczeństwa, w który przekształca się kapitalizm i który poprzedza komunizm: jego cechą konstytutywną jest zasada "od każdego według jego zdolności, każdemu według jego pracy". Państwa rządzone przez partie komunistyczne oficjalnie określały się jako "socjalistyczne", chociaż socjaldemokraci uważali to określenie za nieadekwatne.
Narodowy socjalizm - twórcami i głównymi ideologami byli Adolf Hitler i Alfred Rosenberg. Oprócz centralnego planowania, zamiast walki klasowej propagowali walkę ras. Wzbogacona o elementy rasistowskie ideologia socjalistyczna doprowadziła do śmierci milionów ludzi głównie pochodzenia żydowskiego, romskiego i słowiańskiego. Za głównego wroga uważała komunizm.
Realny socjalizm - określenie używane na rzeczywistą formę rządów w krajach rządzonych przez partie komunistyczne z okresu zimnej wojny, cechującą się wieloma odstępstwami od idei socjalizmu.
Jako "socjalistyczną" określano także gospodarkę planową, a także politykę gospodarczą zwiększającą równość ekonomiczną kosztem wolności gospodarczej. Narzędziami takiej polityki były:
redystrybucja dochodu narodowego (progresywne podatki, dotacje do towarów i usług);
reglamentacja towarów i usług;
nacjonalizacja (najczęściej upaństwowienie) środków produkcji, także wspieranie spółdzielczości.
Ideologie czerpiące inspirację z socjalizmu:
socjalizm dhammiczny - system nauk społecznych będących wynikiem buddyjskiej analizy obecnego społeczeństwa. Stworzony w Tajlandii przez mnicha buddyjskiego Buddhadasa Bhikkhu
socjalizm agrarny - połączenie agraryzmu z socjalizmem
socjalizm chrześcijański - utopijny nurt, oparty o naukę chrześcijańską, powstały w XIX wieku
socjalizm rynkowy - system oparty o mieszankę planowania, samorządności pracowniczej i rynku, oparty na własności mieszanej z dużym udziałem sektora spółdzielczego i własności pracowniczej. W Polsce o tę koncepcję oparty był program gospodarczy I Zjazdu "NSZZ Solidarność", przyjęty w 1981 roku.
Komunizm (łac. communis - wspólny, powszechny) - ustrój państwowy negujący własność prywatną. System ideologiczny, będący modyfikacją socjalizmu, zmierzający do stworzenia społeczeństwa pozbawionego wewnętrznych podziałów ekonomicznych (bezklasowego) i etnicznych (bezpaństwowego), w którym wszystkie środki produkcji znajdą się w posiadaniu wspólnoty.
Komunizm obecnie
Ustrój komunistyczny - uważany jest za ustrój bezklasowy, uwolniony od instytucji państwa - najwyższe stadium rozwoju społeczeństwa socjalistycznego. Nigdzie nie został zrealizowany. Był natomiast uznawany za cel, do którego miały dążyć społeczeństwa socjalistyczne.
W praktyce państw rządzonych przez partie komunistyczne i robotnicze występował (i w niektórych krajach nadal trwa) ustrój nazywany realnym socjalizmem (który zastąpił wcześniej stosowane określenie dyktatura proletariatu).
Ustrój realnego socjalizmu ukształtował się wyłącznie w państwach, w których partie komunistyczne zdobyły władzę. Charakteryzował się dominacją partii we wszystkich sferach życia publicznego, które zawładnęły ustawodawstwem, prawem, a nawet życiem prywatnym obywateli; sprawowały monopol w zakresie ideologii i upaństwowionej gospodarki.
Rządy partii komunistycznych lub robotniczych realizowano metodami przymusu i terroru o różnej dynamice i stopniu nasilenia, przy równoczesnym odcięciu kontaktów i swobody wymiany ze światem zewnętrznym. Ustrój komunistyczny oraz tzw. realnego socjalizmu, zarówno w fazie rozwoju oraz apogeum funkcjonowania, charakteryzowały:
Ogromna produkcja w wybranych przez państwo dziedzinach gospodarki, przy jednoczesnym niedoborze większości innych towarów (konsekwencja centralnego planowania gospodarczego)
Mobilizacja ludności metodami przymusu politycznego i policyjnego do osiągania celów polityczno-gospodarczych komunizmu, m. in. kolektywizacja, industrializacja (ZSRR), Wielki Skok, rewolucja kulturalna (Chiny)
Masowe przemiany społeczne (uprzywilejowanie niektórych grup społecznych - np. chłopi, robotnicy, zwolennicy ustroju, kosztem reszty społeczeństwa np. poprzez wywłaszczenia, mordy czy dyskryminację (działania łamiące prawo tłumaczone były zasadą tzw. dyktatury proletariatu); niszczenie norm społecznych, tradycji i religii, narzucanie kierunków w sztuce np. socrealizm
Ateizacja, realizowana w sposób zinstytucjonalizowany, np. Związek Wojujących Bezbożników (ZSRR)
Cykliczne usuwanie rzeczywistych lub domniemanych przeciwników komunizmu (np. wróg klasowy, wróg ludu, kułak itp.), poprzez czystki, wymierzone we własne struktury władzy komunistycznej (m. in. organizowano procesy pokazowe), oraz inne formy represji (m. in. wykorzytanie psychiatrii do represji politycznych, np. psychiatria represyjna w ZSRR), czy system obozów pracy przymusowej np. Gułag (podporządkowany także celom ekonomicznym)
Zmiana sposobu życia związana z planami społecznymi i ekonomicznymi władz - np. uprzemysławianie, zasiedlanie miast przez ludność wiejską, wdrażanie pseudonaukowych teorii i poglądów np. łysenkizm
Kult przywódców państwowych, zgodnie z tzw. kultem jednostki, realizowany pośrednio poprzez promocję grup i kreowanie pożądanych postaw społecznych (np. stachanowiec, przodownik pracy, pionier, itp.)
Blokada informacyjna społeczeństwa, realizowana głównie poprzez cenzurę, indoktrynację ideologiczną, propagandę - w szczególności zawłaszczającą sferę języka publicznego poprzez tzw. nowomowę
Te cechy rozwoju decydowały o poparciu realnego socjalizmu przez niektóre grupy społeczne, które odnosiły korzyści ze zmian, i na nie powoływały się aprobujące komunizm środowiska poza granicami krajów komunistycznych.
Rządy partii określanych jako komunistyczne były jedną z przyczyn zacofania gospodarczego wielu państw świata. Po wyczerpaniu łatwo dostępnych zasobów i wskutek narastania zjawisk biernego oporu oraz korupcji, nastąpiła faza utraty atrakcyjności ideologicznej i praktycznej. Pojawiły się zorganizowane ruchy emancypacyjne ("Solidarność"). Gospodarka przeżywała coraz poważniejsze trudności. Było to przyczyną znalezienia się ustroju realnego socjalizmu w fazie stagnacji i przewlekłego kryzysu, a w konsekwencji upadku w latach 1989-1992 w większości państw. Po upadku komunizmu w początkach lat 90. XX wieku, część ugrupowań komunistycznych przekształciła się w ruchy lub partie o charakterze socjaldemokratycznym.
Obecnie istniejące partie komunistyczne jednoznacznie odrzucają radziecki system sprawowania władzy (oprócz Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej), i, głosząc powrót do leninizmu, nawołują do zwiększenia demokracji (większego udziału obywateli w życiu państwa - tzw. Rady Robotnicze) i swobód społecznych. Jednocześnie chwalą niektóre z praktyk realnego socjalizmu. W Polsce partia komunistyczna ma znikome znaczenie, jednak na zachodzie Europy rola partii komunistycznych stopniowo wzrasta (Hiszpania, Francja, Włochy).
System poglądów głoszący program całkowitego zniesienia ucisku i wyzysku społecznego, postulujący powszechność, równość i sprawiedliwość społeczna oraz zbudowanie społeczeństwa bezklasowego opartego na społecznej własności środków produkcji i sprawiedliwym podziale dóbr. Były to przesłanki realizacji zasad równości we wszystkich dziedzinach życia społecznego.
Można zauważyć pewne analogie między ideami komunizmu a filozofią Platona. Idee równości i wspólnoty zyskały na znaczeniu w okresie rewolucji francuskiej 1789-1799 (zwłaszcza w działalności: Henri de Saint-Simon, Charles Fourier). Duży wpływ na rozwój ideologii komunistycznej miał wzrost uprzemysłowienia i przemiany społeczne z tym związane. Odrębnego znaczenia nabrały one w ideologii marksistowskiej.
Twórców koncepcji komunistycznych można podzielić na dwa nurty:
socjalistyczny - który wywodzić należy z myśli wspomnianych wyżej Henriego de Saint-Simona i Charlesa Fouriera a który przekształcili potem z utopijnego ideału (socjalizm utopijny) w rewolucyjną teorię społeczno-polityczną (socjalizm naukowy) Karol Marks i Fryderyk Engels. Posługiwali się przy tym metodologią naukowego dyskursu, zaś ich ambicje sięgały stworzenia "naukowej teorii dynamiki społeczeństw". Tak zwany materializm dialektyczny, określając kierowniczą rolę i zadania klasy robotniczej w walce z kapitalistycznym ustrojem, stał się ideologią rewolucyjną ruchu robotniczego od lat '80 XIXw. oraz teoretycznym narzędziem i celem przebudowy stosunków społecznych.
anarchistyczny - mający swoje podłoże u innego myśliciela socjalizmu utopijnego, a mianowicie Pierre'a Proudhona. Następnie koncepcja ta została zmodyfikowana przez Michała Bakunina (anarchokolektywizm) oraz Piotra Kropotkina (anarchokomunizm).
W XX wieku komunizm został zmodyfikowany przez Włodzimierza Lenina (Bolszewizm) i w zastosowaniu do warunków panujących po rewolucji rosyjskiej stał się ideologiczną podstawą partii bolszewickiej.
Teoria kosztów komparatywnych - teoria ekonomiczna wyjaśniająca mechanizm obustronnie korzystnej międzynarodowej wymiany handlowej w sytuacji znacząco niższych kosztów produkcji dóbr po stronie jednego z partnerów wymiany. Zgodnie z tą teorią decydujące znaczenie dla korzyści czerpanych przez obydwu partnerów handlowych z wymiany ma względny stosunek kosztów produkcji dóbr, będących przedmiotem wymiany w krajach partnerów, a nie bezwzględny poziom nakładów jakie w poszczególnych krajach należy ponieść na wytworzenie tych dóbr. Wystarczającą przesłanką rozwoju specjalizacji i handlu międzynarodowego jest występowanie względnych różnic kosztów wytwarzania, mierzonych nakładami pracy.
Teoria kosztów komparatywnych jest rozszerzeniem i jednocześnie uogólnieniem teorii kosztów absolutnych Adama Smitha, zgodnie z którą w wymianie handlowej decyduje poziom bezwzględnych kosztów produkcji, a większe korzyści z wymiany będzie odnosił partner, który potrafi wytworzyć dobra mniejszym nakładem.
Zgodnie z teorią kosztów komparatywnych o podjęciu i odnoszeniu korzyści z międzynarodowej wymiany handlowej decyduje względny poziom kosztów produkcji wymienianych dóbr. W najogólniejszym ujęciu teoria wykazuje, że dany uczestnik wymiany może odnosić korzyści, gdy sprzedaje dobra wymagające mniejszych nakładów na produkcję, w zamian za dobra, które wymagają w jego kraju większych nakładów. Oznacza to, że bezwględny poziom kosztów wytworzenia danego dobra nie jest istotny, ponieważ o wartości danego dobra w wymianie będzie decydować wartość nakładów, jakie kraj może zaoszczędzić, powstrzymując się od produkcji tego dobra.
Oddając jednostkę dobra wymagającą mniejszych nakładów w zamian za jednostkę dobra wymagającą większych nakładów, kraj odnosi korzyści w postaci zaoszczędzenia części kosztów, które musiałby ponieść na wytworzenie droższego dobra. Zaoszczędzona część będzie równa różnicy nakładów na produkcję obu dóbr.
W ten sposób kraj będzie odnosił korzyści zawsze wówczas, gdy oddaje dobro wyprodukowane niskim nakładem w zamian za dobro, które musiałby produkować wysokim nakładem. Jednocześnie w kraju jego partnera handlowego relacja kosztowa tych samych dóbr może być odwrotna, np. ze względu na międzynarodową specjalizację produkcji - warunki wytwarzania dóbr (a więc i niezbędne nakłady) mogą się różnić. Jeżeli te same dobra w drugim kraju mają odwrotne relacje kosztów niż w pierwszym kraju wówczas oba kraje wymieniają dobra tańsze za dobra droższe i tym samym oba odnoszą korzyści.
Nawet jeżeli bezwzględny poziom koniecznych nakładów na produkcję obydwu wymienianych dóbr w danym kraju jest znacząco wyższy, niż u partnera handlowego, to wciąż partner odnosi korzyści z wymiany (opłaca mu się sprowadzać dobra), ponieważ w zamian za tanio wytworzony produkt otrzymuje produkt, który wymagałby w jego kraju większych nakładów. Nie jest dla niego istotne jakim nakładem wyprodukował dane dobro drugi kraj, lecz istotne jest dla niego jaką ilość nakładów może zaoszczędzić powstrzymując się od konieczności wyprodukowania tego dobra samemu.
Teoria opiera się na kilku założeniach, które w większości mają za zadanie uproszczenie rozumowania.
Rozpatruje się dwa kraje i dwa towary
Jedynym czynnikiem produkcji jest praca
Doskonała przenośność czynników produkcji z gałęzi do gałęzi
Pełne zatrudnienie
Niezmienność warunków produkcji wpływających na różnice w kosztach wytwarzania
Pełna równorzędność krajów
Pełna swoboda decydowania o strukturach wymiany
4