Ludność:
Zaludnienie do początków XX w. Podstawą szacunków zaludnienia Polski do końca XVIII w. są wykazy podatkowe (świętopietrza, łanowego, pogłównego, podymnego); uzyskiwane na tej podstawie liczby mają jedynie wartość orientacyjną. Dla XIX w. dysponuje się wprawdzie spisami powszechnymi (w Królestwie Pol. dopiero z 1897), ale i ta statystyka nie jest dokładna. Liczbę mieszkańców ziem pol. (łącznie z Pomorzem Zach.) ok. 1000 szacowano w wielkim przybliżeniu na ok. 1 1,3 mln, a średnią gęstość na 4,5 5,0 osoby/km 2; 1990 liczby te zostały zakwestionowane przez T. Ładogórskiego, który szacuje ludność całego kraju na ok. 2 2,2 mln mieszkańców (?), a średnią gęstość zaludnienia na ok. 8,0 8,6 osoby/km2. Rozwój gospodarki rolnej i hod., od końca XI w. kolonizacji wewn., a od XIII w. także napływ osadników z Zachodu sprzyjały urbanizacji kraju i powiększaniu się liczby ludności; przyrost ten był hamowany klęskami elementarnymi (nieurodzaje, głody, zarazy), wyniszczającymi wojnami i bardzo wysoką umieralnością niemowląt i dzieci. W 1000 1340 ludność Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza zwiększyła się o ok. 80%, z 0,7 do 1,25 mln. W odróżnieniu od zach. Europy, dotkniętej w XIV w. ogólnym regresem gosp. i wyludnionej przez epidemię dżumy (czarna śmierć), w Polsce nastąpił dalszy rozwój osadnictwa i intensyfikacja procesów urbanizacyjnych, trwająca nieprzerwanie aż do końca XVI w.; liczba ludności powiększyła się również wskutek unii z Litwą 1385 i przyłączenia 1466 Prus Król. wraz z Warmią, co spowodowało spore zróżnicowanie średniej gęstości zaludnienia (na Litwie tylko ok. 5 osób/km2). Na przeł. XV i XVI w. w całym państwie pol.-litew. mieszkało zapewne ok. 7,5 mln ludności. W XVII w. centr. ziemie Korony objęła stagnacja gosp., którą pogłębiły wojny i epidemie 1624 25 i 1629 30, co doprowadziło do spowolnienia rytmu rozwoju zaludnienia (przyrost ok. 0,3% rocznie). W poł. XVII w. Rzeczpospolitą zamieszkiwało ok. 11 mln ludności, ale liczne wojny i następujące po nich masowe epidemie 1651 64 oraz straty terytorialne na wsch. przyniosły blisko 30% ubytku ludności. Stopniowy jej przyrost w ostatnich dziesięcioleciach XVII w. gwałtownie zahamowały działania wojenne 1700 21 i epidemie 1708 09. Po ich ustaniu ludność kraju aż do II rozbioru (1793) powiększała się, szczególnie szybko w 2 poł. XVIII w. W przededniu I rozbioru 1772 państwo zamieszkiwało ok. 14 mln mieszkańców, przy średniej gęstości zaludnienia ok. 19 osób/km 2. W XIX w. nastąpił szybki przyrost ludności, czemu sprzyjał przede wszystkim znaczny wzrost produkcji zbożowej i coraz powszechniejsza uprawa ziemniaka, likwidujące chroniczne niedożywienie. Rozwój medycyny (szczepienie ospy) i postęp w higienie (rozpowszechnienie mydła, inwestycje wodociągowo-kanalizacyjne w większych miastach) wpłynęły na zmniejszenie śmiertelności ogólnej, a zwł. niemowląt, co przy utrzymującej się wysokiej płodności zaowocowało w końcu stulecia rewolucją demograficzną. W 1811 ludność Księstwa Warsz. wynosiła ok. 4330 tys.; 1820 liczbę ludności Królestwa Pol. można szacować na ok. 4150 tys., Galicji na ok. 4500 tys., Wielkiego Księstwa Pozn. na ok. 1070 tysięcy. Zaludnienie poszczególnych dzielnic zmieniało się w XIX w. nierównomiernie: 1846 1911 największy jego przyrost nastąpił w Królestwie Pol., mniejszy w Galicji, najmniejszy w Poznańskiem. Liczba ludności zajmującej się gł. rzemiosłem i handlem w monarchii wczesnopiastowskiej nie przekraczała zapewne kilku procent wszystkich mieszkańców. Blisko 700 lokacji miast XIII XV w. przyspieszyło procesy urbanizacyjne Korony pol. 1500 mieszczanie stanowili już ok. 17%, a 1580 ok. 23 27% ogółu ludności. Późniejszy regres gosp., wojny i zniszczenia wyludniły miasta, których ludność po potopie szwedz. zmniejszyła się 1662 o ok. 18%. U schyłku XVIII w. w 862 miastach (w granicach po I rozbiorze) zamieszkiwało ok. 18% wszystkich mieszkańców Korony. Na Litwie ok. 1500 istniało niewiele ponad 70 miast i dopiero intensywna akcja lokacyjna, zwł. w 2 poł. XVI w., spowodowała, że u schyłku XVIII w. mieszczanie stanowili tam 12,4%. Zniesienie poddaństwa w początkach XIX w. i rozwój przemysłu wpłynęły na coraz liczniejsze migracje ze wsi do miast; szczególne nasilenie procesów urbanizacyjnych nastąpiło 1870 1914; powstawały nowe ośr. przem. oraz górnośląska konurbacja przem., liczba ludności największych zespołów miejskich powiększyła się w tym okresie blisko 3 razy (w Warszawie i Katowicach 5 razy); w Królestwie Pol. ludność miejska 1827 97 wzrosła z 21,5% do 30%, w zaborze prus. 1890 stanowiła ona 29%, w Galicji 1900 tylko 18,1%. Pełna struktura społ. Korony jest znana nieco dokładniej dla 2 poł. XVI w., kiedy to 2/3 społeczeństwa stanowili chłopi, ok. 23 27% mieszczanie, szlachta ok. 10%, co jednak wydaje się szcunkiem zawyżonym, i ok. 0,2% duchowieństwo; stan ten z niewielkimi zmianami przetrwał do końca XVIII w. W XIX w. pojawiły się: burżuazja, inteligencja i robotnicy, którzy w końcu XIX w. stanowili w Wielkim Księstwie Poznańskim i na Pomorzu Gdańskim ponad 21%, w Królestwie Pol. ponad 15%, w Galicji ok. 9%. Od połowy XIV w. Polskę zamieszkiwało ok. 30% ludności rus.; przyłączenie Inflant (1561) i unia lubel. (1569) spowodowały wzrost do ok. 50% ludności niepol., w której 40% stanowili Litwini, Rusini (Białorusini i Ukraińcy), Żydzi, Niemcy i inni; w poł. XVII w. odsetek Polaków w Rzeczypospolitej wynosił tylko ok. 40. W końcu XVIII w. ludność wyznania rzymskokatol. stanowiła ponad 53% ogółu, grekokatol. ok. 30%, mojżeszowego 10,5%, prawosł. 3,5%, protest. (bez Gdańska) 1,5%; sto lat później w 3 dzielnicach zaborowych odpowiednio 62,7%, 16,8%, 11,7%, 3,2%, 5,3% (inne wyznania 0,3%). Zaludnienie w XX w. Polska jest krajem prawie jednolitym narodowościowo (mniejszości nar. ok. 1,5 mln, gł. Ukraińcy, Białorusini, Niemcy, Czesi i Słowacy, Litwini, Żydzi, Cyganie) i religijnie przeważają rzymskokatolicy (ok. 35 mln); ponadto prawosławni (573 tys.), grekokatolicy, ewangelicy, Świadkowie Jehowy i in. Przed wybuchem II wojny świat. Polskę zamieszkiwało 35 mln mieszk. (90 osób na km2); w wyniku wojny nastąpił spadek liczby ludności do 23,6 mln (1946); do 1980 duża dynamika rozwoju ludności była związana gł. z wysokim przyrostem naturalnym (1950 55 powyżej 19), tempo wzrostu liczby ludności należało do najwyższych (po ZSRR) w Europie liczba ludności wzrosła do 35,7 mln, czyli o 43% (osiągnęła stan przedwoj. w poł. lat 70.); po 1980 tempo wzrostu liczby ludności znacznie spadło (niski przyrost naturalny: 9,6 1980, 4,1 1990, 1,1 1996), do 1996 liczba ludności wzrosła tylko o 3,1 mln i wynosiła 38,6 mln (stan 31 XII). Najwięcej ludzi zamieszkiwało województwa: katow. (3,9 mln), warsz. (2,4), gdań. (1,5), pozn. (1,4), było to 23,7% ludności Polski (8,3% pow. kraju), najmniej: chełm. (250 tys.), bialskopodl. (309), łomż. (354); 1996 średnia gęstość zaludnienia wynosiła 124 osoby na km2 (1946 76 osób); do najgęściej zaludnionych 1996 województw należały: łódz. (730 osób na km2), warsz. (638 osób), katow. (589 osoby), najrzadziej zaludnione były: suwal. (46), łomż. (51), słup. (57) i bialskopodl. (58). Po II wojnie świat. w Polsce były 703 miasta (stan w dniu 14 II 1946), ich ludność stanowiła 31,8% ogółu mieszkańców; wyróżniało się 9 aglomeracji. W 1996 były 864 miasta, zamieszkiwane przez 61,9% ludności kraju; w okresie powoj. rozwijały się gł. miasta średnie (20 100 tys. mieszk.) i duże, w których 1996 mieszkało 80,4% ogółu ludności miejskiej (1950 66%); były 42 miasta powyżej 100 tys. mieszk., w tym 5 powyżej 500 tys.; największe pol. miasto Warszawa (1628 tys. mieszk., 1996); inne duże m.: Łódź, Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Katowice; stanowią one centra 9 aglomeracji miejskich w pełni ukształtowanych, skupiających znaczną część ludnościowego potencjału produkcyjnego i usługowego, w tym usług wyższego rzędu (nauki, kultury, zarządzania); ponadto jest 9 aglomeracji kształtujących się: podsudecka, opol., bielsko-bialska, częstoch., staropol., lubel., białost., rzesz., legnicka. Wszystkie aglomeracje zajmują ok. 8% pow. kraju i skupiają ok. 33% ogółu ludności. Najwyższy stopień urbanizacji występował 1996 w woj.: łódz. (92,9%), warsz. (88,4%), katow. (86,6%), szczec. (76,2%) i gdań. (75,4%), najsłabiej były zurbanizowane woj.: zam. (31,5%), siedl. (32,6%), krośn. (35,1%). Ludność Polski charakteryzuje nasilający się proces starzenia; zmniejsza się udział ludności w wieku poniżej 20 lat (39% w 1950, 30,3% 1996), wzrasta natomiast udział ludzi w wieku powyżej 64 lat (odpowiednio 5,3% i 11,5%). Szczególnie niekorzystna jest struktura wieku na wsi do najstarszej grupy wiekowej (powyżej 64 lat) należy 13% mieszkańców. Następstwem przesunięć w strukturze wieku jest malejący (59,4% w 1980, 59,1% 1996) udział ludności w wieku produkcyjnym (kobiety 18 59 lat, mężczyźni 18 64 lata); w XX w. przeciętna długość trwania życia w Polsce wydłużyła się z ok. 50 lat w okresie międzywoj. do 68,1 dla mężczyzn i 76,5 lat dla kobiet w 1996. W Polsce na 100 mężczyzn przypada 105 kobiet, na wsi 100 kobiet; w grupie wiekowej do 40 lat występuje nieznaczna nadwyżka mężczyzn nad kobietami, a w grupie powyżej 64 lat duża przewaga kobiet (166 na 100 mężczyzn). Realizowana w Polsce po II wojnie świat. (do 1990) polityka pełnego zatrudnienia oraz polityka gosp. oparta na dominacji sektora państw., ekstensywnej industrializacji i szybkiej urbanizacji stworzyła szeroki rynek pracy, sprzyjając aktywizacji zaw. ludności. W 1950 80 liczba ludności zawodowo czynnej wzrosła z 12,4 do 18 mln (o 50%), a liczba pracujących z 10,2 mln do 17,3 mln (o 70%). W 1990 96 grupa osób aktywnych zawodowo (pracujący i bezrobotni) osiągnęła 17,1 mln; w okresie tym nastąpiła zmiana polityki gosp. państwa, jej podstawą stała się gospodarka rynkowa i racjonalizacja zatrudnienia; po raz pierwszy po II wojnie świat. wystąpiło w Polsce jawne bezrobocie. Liczba pracujących gwałtownie spadła 1990 o 0,7 mln, 1991 o 1,0 mln, 1992 o 1,3 mln, 1993 o 0,3 mln; 1994 po raz pierwszy w okresie przemian zanotowano wzrost liczby pracujących o ok. 0,3 mln; 1996 pracę miało ok. 15,8 mln osób; 1996 bez oficjalnej pracy pozostawało 2360 tys. osób (stopa bezrobocia 13,2%, w tym w woj. słup. 25,7%, suwal. 24,6%, koszal. 24,7%, olszt. 23,6%, elbl. 23,4%, wałb. 21,7%). W wymienionych województwach (poza wałb.) podstawową przyczyną tak dużego bezrobocia był upadek państw. i spółdz. gospodarstw rolnych zatrudnienie w państw. gospodarstwach rolnych spadło z 938 tys. osób (1980) do 282 tys. (1996). Najmniejsze bezrobocie występowało w woj.: warsz. (4,1%), pozn. i krak. (ok. 6 %), katow., biel. i wrocł. (poniżej 8,5%). W 1996 przemyśle pracowało 24,8% (20,7% w 1950) ogółu zatrudnionych, rolnictwie 26,7% (53,6% w 1950), handlu 12,6% (5,3%), w budownictwie 5,6% (5,0%); wzrastało zatrudnienie w handlu zagr., finansach i ubezpieczeniach, łączności. Najwięcej osób pracujących 1996 w przemyśle skupiały woj.: katow. (15,9% zatrudnionych w przemyśle kraju) i warsz. (7,1%) oraz woj.: łódz., pozn., bydg., gdań., krak., biel., wrocławskie. Do województw, gdzie udział pracujących w rolnictwie przekracza znacznie 50%, należały: zam. (64%), łomż. (59%), siedl. i bialskopodl. (po 56%).
REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE
Zasadniczy trzon ludności Polski stanowi ludność wywodząca swoje pochodzenie od zachodniosłow. plemion, zamieszkujących dorzecza Wisły i Odry w czasach kształtowania się państwa polskiego. Więź państw., wspólnota języka i bliskość kultury tych plemion spowodowały rozciągnięcie na ogół mieszkańców ziem Polski nazwy odnoszącej się początkowo do plemienia, które narzuciło innym swą hegemonię (łac. Poloni od pol. Polanie, później Polacy). W obrębie terytorium Polski przetrwał, z niewielkimi zmianami, co najmniej do końca XVIII w. związany z odrębnościami plemiennymi podział na regiony, które charakteryzują również rozbieżności w rozwoju gosp. i kulturalnym. Są to długo utrzymujące swoistą kulturę (również gwary) następujące dzielnice kraju: 1) Wielkopolska w dorzeczu Warty, pierwotne terytorium Polan; 2) Śląsk w dorzeczu górnej Odry; jako zwarty region ukształtował się dopiero w granicach państwa pol. z terytoriów drobniejszych plemion: Ślężan, Dziadoszan, Bobrzan, Gołęszyców, Opolan; 3) Małopolska w pasie wyżyn dorzecza górnej i częściowo środk. Wisły; dawne terytoria plemienne Wiślan i (hipotetycznych) Lędzian; późniejsze odrębności kulturowe Krakowiaków i Sandomierzan odpowiadają zapewne starszym strukturom etnicznym; 4) Mazowsze w krainie wielkich dolin nad środk. Wisłą i dolnymi biegami jej dopływów: Bzury, Pilicy, Narwi, Wieprza; 5) Pomorze w szerokim pasie pd. wybrzeża M. Bałtyckiego od ujścia Odry po Wisłę, oddzielone od Wielkopolski bagnami nad Notecią. Powiązania tych terytoriów były różne. Silne związki kult. istniały np. pomiędzy Wielkopolską i Śląskiem, Śląskiem i Małopolską. Opóźnione w rozwoju gosp. Mazowsze zachowało jeszcze w XIX w. dużo cech odrębnych kulturowo. Na Pomorzu włączone w organizm państwa pol. grupy ludności zachodniosłow., których język znacznie się różnił od języka ogólnopol., stosunkowo późno zrosły się z pol. terytorium etnicznym (Kaszuby). Powstawały następne regiony, których ludność zachowała często do dziś pewne cechy kultury tradycyjnej. Na pn. kraju wyodrębniła się Warmia w granicach hist. posiadłości biskupów warmińskich i Mazury na pd. terenach dawnych Prus Książęcych (obie te ziemie były zasiedlane od XIV w. przez ludność pol. z Mazowsza i Kujaw); Kujawy, na obszarze między Wisłą a górną Notecią, wyłoniły się jako odrębna dzielnica w okresie rozdrobnienia feud. (przeł. XII i XIII w.); w tym czasie ukształtowały się również specyficzne cechy kulturowe mieszkańców ziem dobrzyńskiej i chełmińskiej. Na pn.-wsch. przez ludność mazow. zostało częściowo zasiedlone Podlasie (od wschodu rozwijało się osadnictwo ludności rus.), którego granice nie pokrywaja się z granicami terenu obecnie tą nazwą określanego. Na pd. wyodrębniły się już w średniowieczu Orawa i Spisz, obecnie podzielone granicą polit. między Polskę i Słowację. Istniejące i nowo powstające jednostki etniczno-kulturowe ziem pol. zmieniały się w ciągu dziejów pod wpływem czynników zewn., a przede wszystkim w związku z rozwojem wewnętrznym. Na wytwarzanie się odrębności wpływały zmiany granic polit. i wewn. struktury wielonar. Rzeczypospolitej. Już w średniowieczu znalazły się na trwałe poza granicami państwa pol. tereny, których mieszkańcy ulegli stopniowo niepol. wpływom kulturowym. Przybysze z Niemiec, Niderlandów, a także ludność wołoska i in., osiedlali się na ziemiach pol., tworząc niekiedy zwarte grupy, które nawet po polonizacji zachowały pewne cechy własnej kultury i języka. Natomiast w XV XVIII w. grupy ludności pol. zasiedlały ziemie litew. i ruskie. Wszystkie te procesy pozostawiły ślady w zróżnicowaniu etnicznym i kulturowym ziem polskich. Istotne znaczenie miały też podziały polit. w okresie rozbiorów. Odmiennie przebiegający w każdym zaborze proces uwłaszczania chłopów, nadania równych praw mieszkańcom miast, różnice stopnia uprzemysłowienia, wpływ rozmaitych systemów prawnych i adm. oraz oświaty w różnych językach itd. wpłynęły na utrzymujące się jeszcze w okresie międzywojennym różnice w obrazie kulturowym Polski. W dawniejszych epokach hist. (a także współcześnie) tworzyły się grupy kulturowe dokoła miast stanowiących w różnych okresach ośrodki adm., gosp. i kult. (np. Opolanie na Górnym Śląsku, Lubliniacy wokół Lublina, Rzeszowianie wokół Rzeszowa). Zasięg oddziaływania wspomnianych ośrodków wyznaczał każdorazowo granice terytoriów związanych z nimi gospodarczo i kulturalnie. W zachowanych formach tradycyjnej kultury wsi (kultura materialna, sztuka, obyczaje) znajdują wyraz powiązania z tymi ośrodkami, sięgające nieraz ubiegłych stuleci. Niektóre grupy kulturowe i regiony zawdzięczają świadomość swej odrębności i jej odbicie w zachowanych elementach tradycyjnej kultury: 1) długotrwałej przynależności niektórych terenów do tych samych posiadłości feud. (np. Księżacy, Kurpie); 2) migracjom zwartych grup ludności w obrębie kraju (np. Mazurzy Wieleńscy) oraz napływowi grup obcych (np. olędrzy, bambrzy), zwł. jeśli sprzyjające izolacji tych grup warunki terenowe utrudniały ich rozkład; 3) opóźnieniu rozwoju gosp. i kult. w stosunku do innych terytoriów kraju (gł. tereny górzyste i leśne). Ślady tych wszystkich procesów hist. można odczytać w układzie regionów etnogr. ziem pol. w obrębie wymienionych na wstępie 5 dzielnic historycznych. W Wielkopolsce wyróżnia się m.in.: grupy Biskupian i Dzierżaków, na terytorium dawnej własności biskupów pozn.; napływowe grupy bambrów (pod Poznaniem) i olędrów, ludności niem. i hol. (spolszczonej) oraz pol., osadzonej na prawie olęderskim, jak również niewielkie napływowe grupy ludności z pogranicznych terenów Śląska (Ślężanie, Polanie, Chwalimiacy); żyjących między Wartą a Notecią Mazurów Wieleńskich; grupy ludności osiedlającej się od przeł. XVII i XVIII w. na terenie pogranicza lasów: Hazaków, Leśniaków, Borowiaków, Puszczan; na pograniczu Pomorza mieszkają Krajniacy, na pograniczu Kujaw Pałuczanie. Odrębną grupę stanowią Kujawiacy. Na wsch. od nich, na pr. brzegu Wisły, żyją Dobrzyniacy. Ludność pol. zamieszkującą terytorium zach. Wielkopolski, która na skutek podziałów polit. dopiero po II wojnie świat. powróciła do Polski, wiąże się z hist. ziemią lubuską. Przyjmując hist. podział Śląska na Śląsk Cieszyński, Górny i Dolny, z większych grup wyróżnia się: Ślązaków Cieszyńskich, Ślązaków właściwych, zw. niekiedy Górzanami, Ślązaków Opolskich, czyli Opolan, oraz górali śląskich. W granicach hist. Małopolski wyraźnie zarysował się podział na Lachów na pn. od Pogórza Karpackiego (w tym wspomnianych już Krakowiaków i Sandomierzan), i górali mieszkańców pn. stoku Karpat. Obecnie skurczył się zasięg góralszczyzny. Północna granica zachowanych odrębności geogr. wsi górskich przebiega m.in. na linii Wadowice Nowy Sącz. Na pd. od tej linii wyróżnia się, od zach.: górali żywieckich, babiogórskich, Orawian, Podhalan w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej pod Tatrami, Kliszczaków w Gorcach, górali szczawnickich, Spiszaków, Zagórzan w Beskidzie Wyspowym k. Mszany Dolnej i górali sądeckich k. Nowego Sącza. Wszystkie grupy góralskie wykazują podobieństwo typu gospodarki (w tym przede wszystkim gospodarki hod. i pasterstwa), kultury materialnej (m.in. charakterystycznego ubioru, podobnego, choć nie identycznego, u górali całego pasma Karpat i Bałkanów), folkloru i sztuki (zwł. muzyki i tańca). Na zróżnicowanie kultury tradycyjnej terenów położonych dalej na wsch. (częściowo już poza zasięgiem hist. Małopolski) okolic Sanoka, Przemyśla, a także Lubelskiego, wpłynęło ich pograniczne położenie i zmieniające się wpływy osadnicze i kulturowe, w tym silna w czasach nowoż. ekspansja żywiołu pol. na pierwotnie rus. (ukr.) tereny. Podobnie wyglądała sytuacja na Podlasiu, stanowiącym teren ekspansji osadnictwa mazow., zwł. drobnej szlachty. W pn. Małopolsce wyodrębnia się obecnie 3 większe regiony etnogr.: sandom., kiel.-świętokrzyski i radomski. Na terenie Mazowsza wyróżniają się swą kulturą tradycyjną strojem, zdobnictwem, folklorem, budownictwem, także gwarą Księżacy k. Łowicza i Kurpie nad Narwią (w tzw. Puszczy Zielonej), w mniejszym stopniu Kurpie Puszczy Białej, między Narwią a Bugiem, w okolicy Pułtuska. Mniejsze enklawy zachowanego i reaktywowanego dla zespołów regionalnych tradycyjnego ubioru i sztuki stanowią okolice Sannik, Garwolina, Kołbieli. Mazowsze płockie słabiej zachowało tradycyjną kulturę ludową. Dalej na pd. wyodrębnia się jeszcze region opoczyński o żywych tradycjach; na pograniczu Mazowsza, Wielkopolski i Śląska sieradzki. U pol. ludności autochtonicznej Mazur i Warmii występują powiązania z kulturą wsi kurpiowskich, jak również wpływy niemieckie. Na terenie Pomorza, oprócz podstawowej grupy autochtonicznej kaszubskiej (k. Kartuz) i Kociewiaków (k. Tczewa), wyróżnia się na pograniczu Kujaw Borowiaków tucholskich, k. Słupska nieliczną grupę Słowińców, a na terenie dawnej kolonizacji olęderskiej w delcie Wisły region Powiśla. Różnice w zakresie kultury, gwary i odpowiadające im poczucie przynależności do poszczególnych grup regionalnych, silne jeszcze przed II wojną świat., w jej wyniku znacznie osłabły. Przesunięcie granic państwa, masowe procesy migracyjne doprowadziły do przemieszczania ludności różnych regionów i do coraz szybszego zaniku dawnych odrębności kulturowych. Proces integracyjny szczególnie silnie zaznaczył się na Ziemiach Zach. i Pn., zasiedlonych w znacznej mierze przez ludność pochodzącą z różnych dzielnic Polski i z terenów na wsch. od Bugu. W niektórych wypadkach zmieszanie się reprezentantów różnych regionów kulturowych prowadzi do wytwarzania się nowych, jeszcze niedokładnie zbadanych regionów o specyficznej kulturze; przeważa jednak oddziaływanie masowej kultury miejskiej, która dzięki radiu, telewizji i prasie niweluje również odrębności kulturowe tych dzielnic, w których nie było tak znacznych przesunięć ludności. W szczególności wielkie ośr. miejskie, przyciągające tysiące ludzi ze wsi, wpływają na ujednolicenie kulturowe coraz większych obszarów.