„Nie-Boska komedia”
Zawiera wizje abstrakcyjnej rewolucji - walki klasowej. Wzorce tej rewolucji wywodzą się z rzeczywistości: przewrót Cromwela w Anglii, powstanie listopadowe w Polsce i Wielka Rewolucja Francuska. Również w bohaterach możemy zauważyć wzorce rzeczywistych rewolucjonistów np. w Pankracym możemy zauwazyć cechy Cromwella, Dantona czy Robespierre'a, natomiast Hrabia Henryk reprezentuje poglądy Krasickiego.
Racje rewolucjonistów
Do buntu przeciw panom pchnął ich głód , nędza oraz ucisk w sytuacji gdy szlachta żyła w przepychu, niemoralności, a popełniane zbrodnie uchodziły im bezkarnie. Jednak mimo tylu upokorzeń jakie doświadczyli ze strony szlachty głoszą teraz równość, wolność oraz powszechną własność i ateizm.
Racje arystokratów
Uważają się za odwiecznych obrońców i nauczycieli prostego ludu, budowniczych tradycji i historii wielu pokoleń. Teraz głoszą hasło honoru, obrony własności rodów i wiary chrześcijańskiej.
Autor przedstawia racje obu stron, lecz wyraźnie nobilituje arystokrację. Rewolucjonistów, przedstawia jako zdemoralizowanych, głoszących apoteozę zbrodni, bluźnierstwa i grabieży przedstawicieli motłochu. Ale arystokratom też przypiął etykietki: pozornie pobożni, dumni, lecz w chwili klęski tchórzliwi, podli i nie brzydzący się zdradą - Hrabia Henryk - unikalny wyjątek. potwierdzający regułę.
Rewolucja?
sytuacja w której zło walczy ze złem - zwycięzyć może tylko zło - elemnt nie-boski, czysto ludzki
jest fałszem; głoszone ideały są pretekstem, prawdę zawierają słowa „umarł król niech żyje król”, czyli motłoch zajmie miejsce pokonanych, a i tak dalej będzie robić to samo.
idea zła, rewolucji, jest skazana na zagładę. Jedyną racją, która może zwyciężyć jest dobro. Pankracy już czuł się zwycięzcą, lecz Chrystus - uosobienie dobra - oślepił go swym blaskiem. Zwycięzcą nie została żadna ze stron konfliktu lecz dobro.
Pomocne konteksty :
prowidencjalizm
„Szewcy”
Rewolucja jest nieuchronna. Jednak nie potrafi ona stworzyć dobra (filozofia racji cząstkowych). Dzieło utworzone przez człowieka nie może być lepsze od dzieła Boga. Według filozofi prowidencjalizmu jedynym kreatorem historii jest bóg. Człowiek nie może ingerować w tok historii. Z jego działania może wyniknąć tylko zło,
masy społeczne zmierzają ku demokratyzacji życia, co zagraża indywidualności. Witkacy zgadza się z poglądami Nitzschego - neguje demokracje i religię. Rozwój cywilazacji zmierza do unicestwienia indywidualizmu. Uratować morze tylko awangardyzm artystyczny (przezycie metafizyczne).
Trzy kręgi rewolucji w Szewcach.
Przewrót Scurviego przy pomocy Dziarskich Chłopców - faszyzm
„Arystokracja się przeżyła: to nie ludzie - to widma! Za długo nosiła na sobie ludzkosć te widmowe los. Kapitalizm to złośliwy nowotwór, który zaczął gnić, zjadać i gangrenować organizm, który go wydał - oto dzisiejsza społeczna kultura. Trzeba zreformować kapitalizm, ni niszczyć inicjatywy prywatnej”
„Jak będziecie tacy, każą was wszystkich powywieszać bez sądu! Od czego mamy władzę?”
Szewska rewolucja - socjalizm
„Ale jak tu porównac dwa mózgi? Nie porównać - choć i to trudno - ale zrównać. Otóż pracować będą tak samo -chodzi o tę nieprzyjemność”
Pragną ,aby każdy za tą samą pracę otrzymał tę samą płacę.
„Więc czemu pan tego nie zacznie? Czy wy myślicie, że my musimy robić rewolucje od dołu, nawet wtedy gdy ona od góry bez kompromisów zrobiona być mogła? Każdy zostanie na swoim miejscu. Kto nie chce pracować w nowym ustroju - kula w łeb, a opornym wytrąca się od razu broń z ręki, pozbawiając ich podwładnych im ludzi. Czymże jest dowódca batalionu bez batalionu - kukłą w mundurze”
Pragną znieść granice między narodami, cofnąć kulturę, ale bez tracenia jej wartości duchowych
Towarzysz X i Towarzysz Abramowski - ustrój technokratyczny
Dążą do unifikacji człowieka
„Szkoda tylko, że my sami nie możemy być automatami”
Przywódcy są anonimowi, wskutek mechanizacji ludzie zostają pozbawieni życia wewnętrznego. Wszyscy działają tak samo. W podobny sposób myślą. Ostatnia wizja rewolucji jest niczym innym jak odzwierciedleniem obaw samego autora.
Witkacy a rewolucja
obala mit o możliwym szczęściu lud płynącym z rewolucji.
„jak przejdziecie tę linijkę, będziecie tacy sami jak my”
rewolucja obraca się przeciwko samym twórcom.
rewolucja prowadzi do dyktatury
„Przedwiośnie”
Piekło
mordowanie kobiet i dzieci w biały dzień
rozstrzeliwanie
znęcanie się nad nie dobitymi
tortury przebiegle skomplikowane, aby się nasycić i ubawić widokiem cierpienia
Rewolucja wyzwala w człowieku zarówno te najgorsze jak i te najlepsze instynkty. Jednak Żeromski ukazał tylko te pierwsze.
krew płynie ulicami
rzeki pełne krwi
stosy trupów stają się wyżerka dla ryb
odnawiają się zadawnione zatargi - zemsta
panuje ulica, anarchia, policja jest bezsilna wobec przemocy
brak towarów, pozamykane sklepy, banki nie wydają kapitałów, nie wypłaca się pensji
rugowano z mieszkań
Ocena rewolucji przez matkę Cezarego:
„Jeśli to (...) pospolita grabież.” Nowi ludzie powinni sami wytworzyć przedmioty muzealne, a nie zabierać je innym - tak każdy potrafi gdy ma siłę”
Inaczej uważał Cezary:
„Rewolucja (...) to konieczność, wyższa ponad wszystko. Jest to prawo moralne”
Do postępowania w taki sposób rewolucjonistów upoważnia cierpienie, wyzysk, krzywda, katusze przymusowego ubóstwa, jarzmo służby, wieloletni niewola. Cezary poznał rewolucję z definicji, brał udział w wiecach i zebraniach. Czasem nawet w tłumie pędził do więzień, gdy wywłóczono z lochów różnych białogwardzistów, reakcyjnych, generałów, wsławionych okrucieństwem, i gdy ich mordowano. Sam długo czekał na samowolne egzekucje przypatrywał się ludzkim szaleństwom, gdy zabijano powoli, wśród błagań skazańców o rychlejszą śmierć. Cezary widział śmierć, cierpienie, które niesie za sobą rewolucja. Jednak nie zauważył, że rewolucja niszczy jego matkę, która nie jadła, chudła z dnia na dzień i wcale nie spała. Wyjeżdżała na wieś i tam żebrała o jedzenie. Później pracowała w porcie. Pchnięta przez dozorcę upadła na drogę i tak zakończyła życie.
Czyściec
Cezary wstąpił do wojska jak wszyscy jego koledzy. ”Nie pałał ci on entuzjazmem do wojaczki, ani myślowo i przekonaniowo, pragnął wojować z Sowietami, ale musiał iść w obawie niesławy”. Nie chciał być biernym obserwatorem. Zadziwiał go entuzjazm polaków: usłyszał „mowy robotników i przywódców robotniczych - lecz z tym najeźdźcą który kraj nachodzi, łani i zamienia w inny, niosąc czerwone sztandary”
Baryka widział jak najeźdźca niszczy wszystko na swej drodze, nie widział tu ideałów, które rzekomo on głosi. Tam gdzie wcześniej były żelazne mosty - poprzetrącana gnaty; drewniane mosty - niedopalone kikuty.
Udział Cezarego w wojnie po stronie polskiej jest formą kataharis. natomiast Seweryn Baryka zrehabilitował się w Legionach.
Raj - rewolucja techniczna
Opowieść Seweryna Baryki o szklanych domach rozpoczyna się w stylu biblijnym, co nadaje podniosły i uroczysty nastrój. Mit szklanych domów jest kontynuacją programu wszechogarniającej higieny ukazanego w „Ludziach bezdomnych”
Szklane domy
czyste; zimą ciepłe, latem chłodne
kolorowe, zależne od natury okolicy, natchnienia artysty i upodobań mieszkańców
tanie, bo przy ich budowie nie ma malarzy, cieśli, stolarzy, dom buduje się w 3-4 dni
fabryka jest kooperatywną własnością pracowników, techników, artystów
nie palą się
ekologiczne - nie wycina się lasów, nie zabija zwierząt
„Folwark zwierzęcy”
Tutaj też wyróżnić możemy ten sam schemat. Najpierw piękne ideały:
„Każdy, kto chodzi na dwóch nogach jest nieprzyjacielem.
Każdy kto chodzi na czterech nogach lub posiada skrzydła jest przyjacielem.
Żadne zwierzę nie będzie nosiło odzieży.
Żadne zwierzę nie będzie spało w łóżku.
Żadne zwierzę nie będzie piło alkoholu.
Żadne zwierzę nie zamorduje innego zwierzęcia.
Wszystkie zwierzęta są sobie równe”
Póżniej zwierzęta po pokonaniu tyrana Jonesa otumanione demagogią świń były zadowolone, choć pracowały kilkakrotnie ciężej niż dla rzekomego tyrana. (Można to doszukiwać się parodii Rewolucji Październikowej w Rosji, a pod postaciami zwierząt ważniejszych jej przywódców.) Śmierć Majora i walka o władzę między Napoleonem, a Chyżym. Zwycięża Napoleon, wysuwa fałszywe oskarżenia przeciwko konkurentowi i wypędza go szczując psami (gwardią przyboczną). Powstaje nowa elita władców - świnie.
Degeneracja elit rewolucji
świnie nie pracują - rozkazują
tylko one w całości mają mleko, owoce i spożywają litr piwa dziennie
sypiają w łóżkach Jonesa i ubierają się w ciuchy jego żony
są nieomylne
Napoleon - despotyczny władca, wymagający bezwzględnego posłuszeństwa
przyboczna gwardia (dziewięć psów ) - terror i groza
wprowadzono reżim bardziej okrutny niż przed powstaniem; praca ponad siły i śleope wykonywanie rozkazów
zamiast sprawiedliwości - kłamstwo i szpiegujące psy.
wycofują się i zmieniają hasła rewolucyhjna na takie jak „Żadne zwierzę nie zamorduje innego” - „bez powodu” itp.
zaprzyjaźniają się i upodobniają do ludzi
Rewolucja to obraz rewolucji Październikowej w Rosji, a rządy Napoleona to dyktatura Stalina. Major to Lenin, a Chyży to Trocki. Oczywiście w rodzinie Jonesa widzimy rodzinę carską. Wizja przewrotu jest wizją rewolucji bolszewickiej wytykającą jej wszystkie ujemne cechy i piętnującą ją. Mamy tutaj ten sam morał dotyczący rewolucji - jest zła, a „punkt widzenia, zależy od punktu siedzenia”.
„Romantyczna wizja rewolucji” Romantyzm
4/4 © Marcin Sokołowski 1997