autor: Łukasz Dykowski

Jak powstała Ukraińska Republika Ludowa

Przełom wieków XIX i XX był czasem kiedy rozbudziła się tożsamość narodowa mieszkańców ziem ukraińskich. W przeciwieństwie do Polaków Ukraińcy nie posiadali wcześniej własnej państwowości i pomijając okresy chwilowej niezależności kozaczyzny, zawsze podlegali jakiemuś zaborcy. Wpierw ziemie ukraińskie wchodziły w skład Rzeczpospolitej, a po jej rozbiorze zgodnie podzieliły się nimi Rosja i Austria. W obu zaborach różnie wyglądał stosunek władz państwowych do ludności ukraińskiej. W Rosji ziemie ukraińskie przeżywały dynamiczne przemiany gospodarcze, ale władze hamowały rozwój ukraińskiej kultury, oświaty i życia politycznego. Przeciwnie rzecz się miała w monarchii austriackiej, która przechodziła proces liberalizacji i decentralizacji, obdarzając zamieszkujące je ludy, w tym i Ukraińców, coraz większą dozą swobód narodowych. Ukraińcy w państwie Habsburgów zasiedlali w sposób zwarty Galicję Wschodnią, Ruś Zakarpacką i Bukowinę. Były to najuboższe obszary monarchii austriackiej, z rozdrobnionym rolnictwem, bez przemysłu zdolnego odciągnąć ludzi z przeludnionej wsi. Najsilniejszą pozycję Ukraińcy zajmowali w Galicji gdzie rywalizowali zaciekle z Polakami w walce o zrównanie w prawach politycznych, natomiast w Bukowinie ziemiaństwo rumuńskie dominując w hierarchii Cerkwi prawosławnej nie pozwoliło jej na odegranie takiej roli jaką spełniła Cerkiew unicka w Galicji. Na Zakarpaciu władze węgierskie prowadziły politykę madziaryzacji, nie wykształciła się tam zresztą świadomość przynależności do narodu ukraińskiego.

Próby wykorzystania nacjonalizmu ukraińskiego przez imperializm niemiecki mają dawny rodowód. Już Bismarck widział szansę wykorzystania ich przeciw carskiej Rosji co podsuwał rządowi austro-węgierskiemu. Znalazło to wyraz w polityce Austrii, która wspierając ruch ukraiński na własnym terenie jak i w Rosji podsycała jednocześnie nastroje antyrosyjskie wśród Ukraińców z Galicji, Bukowiny a nawet z Rosji. Niemieckie zainteresowanie terenami ukraińskimi wiązało się na przełomie XIX i XX wieku także po części z rozwojem kolonizacji niemieckiej. Bezpośrednim powodem zainteresowania się niemieckich kół rządowych Ukrainą był artykuł znanego filozofa Edwarda Hartmana w berlińskim czasopiśmie „Gegenwart”. Publikacja ukazała się na przełomie roku 1887 i 1888 budząc w Niemczech żywe zainteresowanie problematyką ukraińską. W roku 1897 przy ministerstwie spraw zagranicznych Niemiec utworzono specjalny oddział, który zajmował się rozpracowywaniem spraw ukraińskich. Niemieccy specjaliści śledzili stosunki narodowościowe panujące w imperium rosyjskim, zajmowali się nawiązywaniem kontaktów z działaczami ruchu narodowościowego, nawiązywano kontakty międzypartyjne i inne. Rząd niemiecki udzielił subsydium na wydawanie w Wiedniu niemieckojęzycznego czasopisma „Ukraińskije rewju”, które zaczęło wychodzić od 1903 roku, a od 1906 nosiło nazwę „Ukrainisch Rundschau”

Jednakże w momencie wybuchu wojny światowej nie istniały żadne niemieckie, oficjalne, plany wschodnie, w których byłaby mowa o jednoznacznym rozwiązaniu problemu ukraińskiego. Zgodnie z założeniami planu Schlieffena, w pierwszych miesiącach wojny dowództwo niemieckie upatrywało rozstrzygnięcia wojny w szybkim zwycięstwie na froncie zachodnim przy ograniczeniu do minimum działań na froncie wschodnim. W niektórych kołach w Niemczech rozpatrywano nawet zawarcie odrębnego pokoju z Rosją, jednakże uderzenie rosyjskie w sierpniu na Prusy Wschodnie sprawiło, że możliwość układów z Rosją stała się bardzo odległa. Natarcie Rosjan w 1915 roku w Galicji zmusiło państwa centralne do znaczniejszego zaangażowania się w walkę na froncie wschodnim. Powróciła koncepcja wykorzystania do walki przeciw Rosji narodów będących pod władzą caratu, m.in. na Ukraińców. Oprócz osłabienia Rosji Niemcy w wygrywaniu kwestii ukraińskiej widzieli niebagatelny argument - Ukraina mogła stanowić zaplecze żywnościowe państw centralnych. Wśród publicystów padały też propozycje utworzenia „Mitteleuropy” - związku Niemiec i Austrii, do którego z czasem, idąc po linii przedwojennej ekspansji niemieckiej Berlin - Bagdad, zaczęto zaliczać Turcję i Bułgarię, a z biegiem czasu zaczęto wymieniać również Ukrainę.

W tym celu już w połowie 1914 roku przy niemieckim dowództwie wojskowym został utworzony specjalny „Oddział zwolnienia” na czele z B. Hutten-Czapskim, do którego zadań należało przygotowanie sposobów które powinny były sprzyjać podziałowi Rosyjskiego imperium, a od 1915 roku Ministerstwo Spraw Zagranicznych w Berlinie finansowało działalność założonego w 1914 roku Związku Wyzwolenia Ukrainy, który stawiał sobie za cel utworzenie niezależnego państwa ukraińskiego.

Mimo to rząd berliński zmuszony był do zaniechania wykorzystania Ukrainy w celu rozbicia Rosji. Wpływ na stanowisko Niemiec miały zastrzeżenia kół rządzących w Wiedniu, które obawiały się nadmiernej aktywizacji ruchu ukraińskiego może doprowadzić do wzrostu tendencji niepodległościowych na terenach ukraińskich Austro-Węgier. Wstrzemięźliwość wobec sprawy ukraińskiej spowodowana była również tym, że w dalszym ciągu nie tracono nadziei na separatystyczny pokój. Ostatnią przeszkodą na drodze do realizacji dążeń ukraińskich była sprawa polska znaczenie, której w polityce Niemiec w miarę tego, jak ich wojska w wyniku zwycięskich walk zajmowały tereny tzw. Królestwa Polskiego, wyraźnie rosło. Utworzenie na ziemiach polskich odebranych Rosji Królestwa Polskiego aktem 5 listopada oraz nadanie przez cesarza Franciszka Józefa Galicji pełnej autonomii stanowiło polityczną klęskę Ukraińców.

Nie był to jednak kres zainteresowania Niemców Ukrainą. Kolejne zbliżenie Ukraińców z Państwami Centralnymi było następstwem rewolucji lutowej w Rosji. Wtedy to, 17 marca 1917 roku w Kijowie powstała Ukraińska Centralna Rada (Ukrajinśka Centralna Rada), w skład której weszli przedstawiciele głównych stronnictw: Towarzystwa Ukraińskich Postępowców, Ukraińskiej Socjaldemokratyznej Partii Robotniczej, a wkrótce także świeżo utworzonej Ukraińskiej Partii Socjalistów Rewolucjonistów. Przewodniczącym Rady został Mychajło Hruszewśkyj. W kwietniu I Ukraiński Zjazd Narodowy (ok. 900 delegatów wszystkich partii) zreorganizował UCR - jej skład rozszerzono do 800 członków czyniąc z niej parlament Ukrainy. Jednocześnie zachodziła ukrainizacja wojska, m.in. w Kijowie Symon Petlura, przewodniczący Ukraińskiego Komitetu Wojskowego, stworzył dwa pułki, każdy w sile ok. 4000 ludzi. Ukrainizacja objęła różne jednostki na froncie i poza Ukrainą, nie udało się ich jednak zgromadzić na Ukrainie i stworzyć jednolitej armii.

Symon Petlura

W czerwcu 1917 roku UCR powołała Sekretariat Generalny, gremium pełniące funkcję rządu, którego Sekretarzem Generalnym został Wynnyczenko, a tekę spraw wojskowych objął Petlura. Ugoda z Rządem Tymczasowym zawarta 13 lipca przyznawała Ukrainie ograniczoną autonomię, w dodatku bez guberni charkowskiej, jekaterynosławskiej, chersońskiej i taurydzkiej czyli okręgów przemysłowych i dostępu do morza. Wywołało to powszechne oburzenie i próbę odsunięcia przez niepodległościowców UCR od władzy 17-18 lipca 1917 roku. Zamach stanu nie powiódł się, jednakże autorytet UCR uległ osłabieniu.

Tuż po przewrocie bolszewickim (tzw. „rewolucji październikowej”), w trzydniowych walkach 10-13 listopada wojska UCR najpierw wraz z bolszewicką Czerwoną Gwardią wyparły z Kijowa „białe” wojska rosyjskie, potem zaś także Czerwoną Gwardię. Bolszewicy utrzymali się jedynie w Donbasie, części Charkowa i kilku innych ośrodkach przemysłowych.

Ukraińską odpowiedzią, na ogłoszoną przez bolszewicką Radę Komisarzy Ludowych 15 listopada 1917 roku „Deklarację praw narodów Rosji”, był III Uniwersał proklamujący utworzenie Ukraińskiej Republiki Ludowej (Ukrajinśka Narodna Respublika, UNR), niepodległego państwa, które miało jednak zachować związek z Rosją w ramach „federacji wolnych i równych ludów”. Uniwersał zapowiadał przekazanie całej ziemi w ręce chłopów, ustanawiał ośmiogodzinny dzień pracy oraz obiecywał zamieszkującym Ukrainę mniejszościom narodowym autonomię kulturalną.

W końcu 1917 roku sytuacja wewnętrzna na Ukrainie przedstawiała się źle. Przez kraj przelewały się we wszystkich kierunkach masy żołnierzy powracających do domów, nierzadko dochodziło do pogromów. Pogorszyły się stosunki z bolszewikami. 13 grudnia wybuchło w Kijowie powstanie komunistyczne, zostało jednak szybko stłumione przez żołnierzy UNR. 27 grudnia 1917 roku w Charkowie Zjazd Rad Delegatów proklamował Sowiecką Ukraińską Republikę Ludową, która została od razu uznana został przez rosyjskich bolszewików. Nastąpiło natarcie lokalnych wojsk bolszewickich rządu charkowskiego wspieranych oddziałami wysłanymi przez Radę Komisarzy Ludowych. W wyniku tego 8 lutego 1918 roku bolszewicy zajęli Kijów. Wcześniej UCR zdążyła jeszcze ogłosić pełną niepodległość Ukrainy (IV Uniwersał, 22 stycznia 1918 r.) i rozpoczęła finalizowanie rokowań pokojowych z państwami centralnymi.

---