Emigracja, tragizm losu emigracyjnego w literaturze romantyzmu i współczesnoœci
Miłoœć do ojczyzny, tęsknota za krajem lat dziecinnych, obok patriotyzmu i przyjaŸni, to wartoœci opiewane we wszystkich epokach literackich. Poeci i pisarze stawiali swój dom rodzinny na pierwszym miejscu, toteż ukazywali jego piękno, tradycję i kulturę w mistrzowski sposób. Niestety wielu mistrzów pióra musiało wspominać swoją ojczyznę z daleka, lecz pozytywnym skutkiem tej rozłąki są liryki, hymny, będące dowodem miłoœci do ojczystej ziemi polskiej.
R O M A N T Y Z M
Najsilniej potrzeba wznoszenia się na piedestały swojego kraju uwidoczniła się w romantyzmie. W Polsce kierunek ten rozwijał się w szczególnie trudnych warunkach. Kraj znajdował się pod zaborami. Mimo wysiłków czynionych w celu odzyskania niepodległoœci, jego przyszłoœć nie zapowiadała się zbyt optymistycznie. Wielu Polaków przebywało po upadku powstania listopadowego na emigracji, wielu odbywało kary zesłania. Elita polskiej inteligencji - Chopin, Mickiewicz, Słowacki, Norwid i inni - większoœć swojego życia zmuszeni byli spędzić poza granicami Polski. Niektórzy uchodŸcy już nie powrócili na kamienne łono ojczyzny. Okolicznoœci te sprawiły, że temat emigracji był tematem szeroko rozpowszechnionym wœród bezdomnych.
Adam Mickiewicz
Jednym z pierwszych jego utworów w którym pokazał on sylwetkę Polaka-tułacza, są Sonety Krymskie powstałe w wyniku podróży na Krym. Przeżycia wywołane pięknem przyrody są tylko pretekstem do wyznań podmiotu lirycznego, dręczonego przez wspomnienia utraconego kraju. Pielgrzym w utworach Adama Mickiewicza to niemal bohater byronowski: jest samotny, wrażliwy, wyizolowany ze społecznoœci ludzkiej, pełen niepokoju i nostalgii. Dodatkowo jego nastrój jest pogłębiony przez poczucie wielkoœci natury i znikomoœci człowieka.
Kolejny utwór łączy się z następnym etapem podróży wieszcza. Był to Paryż. Wielka Emigracja nawet tysiące kilometrów od polskiej ziemi wiodła spory polityczne między sobą. Adam Mickiewicz chcąc doprowadzić rodaków do kompromisu, napisał Księgi pielgrzymstwa polskiego, gdzie zawarł następującą myœl: pielgrzymowanie Polaków nie jest zwykłą emigracją ani tułaczką po Europie. Polscy uchodŸcy powinni głosić ideę miłoœci do ojczyzny, wolnoœci i gotowoœci poœwięcenia. Poeta aby dobitniej przekazać założenia swego dzieła posługuje się przypowieœcią o chorej matce i lekarzach kłócących się o metodę leczenia. Lecz nie terapia tu pomogła, ale miłoœć jej syna. Mickiewicz twierdził, że tak samo jest z Polską - tylko prawdziwe uczucie powinno ją otaczać, nie waœnie i spory. Przywołanie do pamięci ojczyzny, wymawianie jej imienia wœród emigrantów, mogło być znaczącym bodŸcem do ustabilizowania konfliktów między nimi. Aby nie zatracili oni nadziei, aby nie zgasł w nich płomień wiary w zwycięstwo. Mickiewicz opisał swoje wspomnienia z kraju lat dziecinnych, poruszył sercem i duszą współpielgrzymów.
Głosem emigranta, głosem pełnym nostalgii Mickiewicz w Panu Tadeuszu woła:
Litwo! Ojczyzno moja!
Ty jesteœ jak zdrowie. Ile cię trzeba
cenić, ten tylko się dowie,
Kto cię stracił. Dziœ pięknoœć
twą w całej ozdobie
Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie...
Przywołanie obrazów szlacheckiego dworku, ukazanie staropolskich tradycji i zachwyt nad pięknem przyrody wskazuje na wielką miłoœć do ojczyzny. Adam Mickiewicz piszący o domu rodzinnym to wygnaniec na paryskim bruku, szukający ucieczki przed nękającą go samotnoœcią i wyobcowaniem, jakie niosą mu i jemu podobnym tułaczom ciężkie czasy.
Juliusz Słowacki
Podobnie jak Mickiewicz, i on próbował odnaleŸć ojczyznę poprzez swą twórczoœć. Jego nostalgia w sposób prosty a zarazem wielce wymowny wyrażona została w hymnie Smutno mi Boże. Inspiracją do napisania tego liryku były prawdopodobnie lecące bociany, które wieszcz widział płynąc na Daleki Wschód. Obserwacja piękna przyrody wywołuje smutne refleksje nad własnym nieszczęœliwym losem. Rejs statkiem, a tym samym uzmysłowienie sobie, że statek ten nie płynie do kraju, budzi w Słowackim potrzebę zwierzeń. Otwiera on swą duszę przed Bogiem, ponieważ tylko on jest w stanie zrozumieć cały bezmiar tęsknoty za domem. Poeta oddaje uczucie osamotnienia i żałosnej determinacji w słowach:
Żem był jak pielgrzym, co się
w drodze trudzi
Przy blaskach gromu
Że nie wiem, gdzie się w mogiłę położę
Smutno mi, Boże
Szybujące bociany boleœnie przypominają mu ojczyznę, rodząc nową falę nostalgii, żalu, że to nie on jest ptakiem lecącym do kraju. Wyjątkową atmosferę, wiersz ten zawdzięcza swej prostocie wyznań człowieka liczącego się z niemożnoœcią powrotu do rodzinnego kraju.
Temat ojczyzny Słowacki porusza także w Pamiętniku Zofii Bobrówny:
Niechaj mnie Zoœka o wiersze nie prosi,
Bo kiedy Zoœka do ojczyzny wróci,
To każdy kwiatek powie wiersze Zosi,
Każda jej gwiazdka piosenkę zanuci.
Cyprian Kamil Norwid
W tonacji zupełnie odmiennej napisany jest wiersz Norwida Moja piosnka (II). Jest to również jeden z najbardziej oddziaływujących na naszą wyobraŸnię liryków tułaczy. Utwór mówi o żalu człowieka, który wiele cierpiał i doznał w życiu wielu bolesnych zawodów. W trzech pierwszych strofach dominuje motyw tęsknoty za krajem ojczystym, tęsknoty do prawoœci i prostoty polskiego ludu. Norwid wspomina pełen pokory gest rodaków podnoszących z ziemi najmniejszą okruszynę chleba, otaczanie troską bocianiego gniazda i przyjazne ukłony które są - jak odwieczne Chrystusa wyznanie: BądŸ pochwalony.
W S P Ó Ł C Z E S N O Œ Ć
Ukazywanie się w literaturze pielgrzyma szukającego swej ojczyzny nie zakończyło się nawet wtedy, gdy Polska odzyskała niepodległoœć. Temat ten ze zdwojoną siłą powrócił wraz z nastaniem nowego kataklizmu dziejowego - II wojny œwiatowej. Najazd wroga na Polskę, osamotnienie kraju wœród innych państw europejskich, 6-cio letnia gehenna wojenna sprawiła, że znów znaleŸli się żołnierze walczący na wszystkich frontach (pod Monte Cassino, pod Tobrukiem, w bitwie o Anglię). Cenzura, represje, niemożnoœć swobodnego wyrażania myœli, spowodowały, że wielu poetów i pisarzy opuœciło zniewolony kraj. Na uchodŸstwie znaleŸli się m.in. Julian Tuwim, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński, Witold Gombrowicz. Niektórzy z nich wrócili, dla niektórych ojczyzna została tylko wspomnieniem. Dla większoœci emigrantów oparciem stał się Paryż, lecz nawet ta zastępcza ojczyzna poniosła klęskę.Wtedy poeci tacy jak Lechoń, Tuwim, przebyli szlak wygnańczej wędrówki przez Hiszpanię, Portugalię, Brazylię, aż do Nowego Jorku.
Jan Lechoń
Żył on w Ameryce bez nadziei na powrót do kraju. Jedyną jego ucieczką było pisanie Dzienników, w których dzielił się refleksjami m.in. o sytuacji w kraju, o życiu na emigracji, o swojej samotnoœci, np:
...samotnoœć rozdzierająca - ta głęboka, na którą nie ma rady na tej ziemi wygnania...
Stany Zjednoczone były dla Lechonia w pewnym sensie przymusowym miejscem odosobnienia.Schronił się on tu wskutek następstw wojennych, był on jednak gotowy zawsze służyć ojczyŸnie.
Typowo emigracyjnym lirykiem jest wiersz Przypowieœć. Poeta pisze o żołnierzu, który zostawił œlady swojej stopy na wszystkich nieodstępnych drogach Europy. Z wiersza wywnioskować można, że jest to wypowiedŸ kogoœ, kto zdecydował się pozostać na obczyŸnie, ale także kogoœ, kto próbuje wytłumaczyć swą decyzję i położenie w jakim się znalazł. Podmiot liryczny można w tym przypadku utożsamiać z samym poetą Janem Lechoniem.
Julian Tuwim
W tamtych trudnych dla poetów czasach powstał wiersz Juliana Tuwima Kwiaty polskie. Poeta kieruje w nim swoje krytyczne uwagi szczególnie pod adresem władzy, jednak mówi także o poezji i ojczyŸnie:
Œpiewam dwusłowy hymn prostaczy,
Jakby to był poemat cały:
Że Wisła płynie...Wisła płynie...
Matko i wierszu, i ojczyzno,
Umiłowani trój-jedynie!
Zbigniew Herbert
Pan Cogito - powrót Utwór podejmujący tematykę masowej emigracji Polaków na Zachód w latach 70-tych i 80- tych. Mimo lepszego życia na emigracji, podmiot liryczny decyduje się na powrót do rodzinnego kraju z pełną œwiadomoœcią tego, że zastanie zniszczoną ojczyznę, w której nie będzie mógł prowadzić życia takiego jak na obczyŸnie. Pojawia się pytanie więc po co wraca: - do wody dzieciństwa
- do splątanych korzeni
- do uœcisku pamięci
- do ręki twarzy
spalonych na rusztach czasu
Wartoœci związane z ojczyzną są dla niego cenniejsze niż wygoda w obcym kraju.
Kazimierz Wierzyński
Wierzyński nie pogodzony z nową Polską stanął u progu lat powojennych wobec trudnego wyboru. Zdecydował się jednak pozostać na emigracji, która teraz pełniła już inną funkcję i miała inne uzasadnienie niż w latach wojny. Poezja jego jest dokumentem przemyœleń współczesnego człowieka wywołanych przez nostalgię, przez żal za opuszczoną ojczyzną. Wiele jego utworów o tematyce emigracyjnej zostało napisanych w Paryżu (Korzec maku, Tkanka ziemi, Kufer na plecach czy Sen marca). Były to arcydzieła liryki osobistej, przekazujące ważne treœci przemyœleń i emocji charakterystycznych dla wychodŸstwa polskiego po drugiej wojnie œwiatowej.
Pojawia się utwór Rozmowa z księdzem. W swojej twórczoœci neguje sens wysiłków zmierzających do ulepszenia ludzkiej egzystencji, a także sens samej egzystencji w Rozmowie z księdzem: Życie? Nie mówmy o tym. Wiadomo - opowiadanie idioty.
Genezą takiego stosunku do historii jest gest obronny człowieka, który od niej przyjął najcięższe ciosy. W utworze tym przemawia do nas człowiek który dŸwigał z rozpaczą i mozołem swój kufer na plecach, kufer gorzkiego emigracyjnego losu.
Tragizm tego poety, który wybrał los emigranta, polegał na tym, że nie umiał i nie chciał przestać być poetą Polaków i spraw polskich.
Czesław Miłosz
Pod koniec 1945 roku Miłosz wstąpił do służby dyplomatycznej i pracował w placówkach w Stanach Zjednoczonych i Francji. W roku 1951 odmówił powrotu do kraju. Postanowił zerwać z nim i przyjąć status emigranta. Motywy swego postanowienia wyjaœnia jego tom esejów Zniewolony umysł napisany przez niego w Paryżu. Opisując zjawiska, procesy zachodzące w psychice charakteryzowanych ludzi, opierał się częœciowo na własnych doœwiadczeniach. Miłosz, mimo swego pobytu na emigracji starał się nie być obojętnym na wydarzenia w kraju.
Zainspirowany własnymi doœwiadczeniami z życia jako emigrant oraz utartymi prawdami o œwiecie pisze Dolinę Isy. Jest to powieœć o rodzinnym dworze na Litwie, o tradycjach, o zwyczajach ludowych. Była ona powrotem do lat dziecinnych, do wczesnej młodoœci i do przyrody. Bohaterem powieœci został chłopiec dorastający wœród piękna natury w początkach XX wieku. Apoteozowanie kraju lat dziecinnych wraca tu echem z Pana Tadeusza.
Swoje wewnętrzne doznania związane z losem emigranta ujął w napisanej we Francji Katedrze Sandwiczów przedstawiając awanturnicze przygody polskich marynarzy, którzy zeszli z pokładu i pozostali za granicą.
Na przytoczonych utworach zarówno z epoki romantycznej jak i współczesnoœci, widoczny jest œcisły związek treœci ujętej w tychże utworach a sytuacji panującej w kraju, sytuacji politycznej. Poezja ta tworzona była przez ludzi którzy osobiœcie doznali wszelkich cierpień moralnych związanych z losem emigranta. Możemy więc traktować tą poezję jako wyjątkowo ważny dokument w dziejach literatury polskiej ze względu na œcisły jego związek z dziejami historycznymi naszego kraju zarówno w epoce romantyzmu jak i współczesnoœci. Emigracja polska najcięższe chwile ma już dawno za sobą. Dziœ, jeżeli mówi się o uchodŸcach, to już nie z przyczyn politycznych czy z powodu represji, lecz z własnego, nieprzymuszonego wyboru.