Zatrudnienie w instytucjonalnych formach opieki nad dzieckiem
źródło: http://www.literka.pl/article19283.html
Konwencja o prawach dziecka, ratyfikowana przez Polskę w 1991 roku, stanowi, że ,,Dziecko pozbawione czasowo lub na stałe swego środowiska rodzinnego lub, gdy ze względu na swoje dobro nie może pozostawać w tym środowisku, będzie miało prawo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa. Taka opieka może oznaczać adopcję, polegać na umieszczeniu w rodzinie zastępczej lub, gdy jest to niezbędne, w odpowiedniej instytucji”.
Prawo to zapisane jest również w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w art.72 ust.2: ,,Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych”. W polskim systemie opieki nad dzieckiem osieroconym lub pozbawionym opieki rodziców biologicznych, ukształtowanym jeszcze przed 1989 rokiem, dominowały formy instytucjonalnej opieki całkowitej. System opieki zastępczej aż do 1999 miał charakter resortowy. Zadania polityki społecznej realizowały wówczas trzy resorty: edukacji , pracy i polityki socjalnej oraz zdrowia i opieki społecznej. W 1999 roku, w wyniku przeprowadzonej reformy administracyjnej kraju, nałożono na powiaty obowiązek zapewnienia dzieciom i młodzieży pozbawionym opieki rodziców naturalnych - zastępczego środowiska wychowawczego. Obecnie następuje przekształcanie istniejących form opieki instytucjonalnej w mniejsze struktury, zauważalny jest także rozwój rodzinnych form opieki z jednoczesną pracą na rzecz powrotu dziecka do rodziny naturalnej.
,,Umieszczeniem w instytucji”, zgodnie z rekomendacjami Rady Europy, określa się sytuację, kiedy dziecko przebywa poza środowiskiem rodzinnym, pod całodobową opieką instytucji.3
W Polsce organizację i funkcjonowanie, w tym także zatrudnianie, w publicznych instytucjonalnych formach opieki nad dzieckiem pozbawionym całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej, regulują przede wszystkim następujące przepisy :
Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej4,
Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z 14 lutego 2005r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych5,
Ustawa z 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela6,
Ustawa z dnia 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych7,
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 sierpnia 2005 r. w sprawie zasad wynagradzania pracowników samorządowych zatrudnionych w jednostkach organizacyjnych jednostek samorządu terytorialnego8.
Z uwagi na złożony charakter i istotę problemu zatrudnienia w publicznych instytucjonalnych formach opieki nad dzieckiem, w niniejszym artykule ograniczę się do omówienia stosunków pracy występujących, w najbardziej do niedawna popularnych instytucjach opieki całkowitej, domach dziecka, funkcjonujących aktualnie w rozumieniu ustawy jako placówki opiekuńczo-wychowawcze typu socjalizacyjnego.
W następnym artykule, będącym kontynuacją tematu, przedstawię kolejną interesującą pod względem organizacyjnym i prawnym instytucjonalną formę opieki - rodzinne domy dziecka, czyli placówki opiekuńczo-wychowawcze typu rodzinnego. Przybliżę wówczas także, wynikające z niedostosowania obowiązujących przepisów do rzeczywistości prawne problemy zatrudniania pracowników w tych jednostkach.
II. Zatrudnienie w placówkach opiekuńczo-wychowawczych
W myśl przepisów ustawy o pomocy społecznej, instytucjonalną formę opieki sprawują placówki opiekuńczo-wychowawcze.
Placówki opiekuńczo-wychowawcze w zależności od podmiotu prowadzącego, dzielą się na:
1) publiczne - prowadzone przez gminę, powiat lub samorząd województwa;
2) niepubliczne - prowadzone na podstawie umowy o realizacji zadania z zakresu pomocy społecznej, przez:
a)organizacje pozarządowe prowadzące działalność w zakresie pomocy społecznej,
b) osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancji wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności w zakresie pomocy społecznej.
Ze względu na rodzaj prowadzonej działalności, Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z 14 lutego 2005 roku, wyróżnia placówki następującego typu:
1) interwencyjne;
2) rodzinne,
3) socjalizacyjne,
4) wielofunkcyjne.
W Polsce najwięcej, mimo założeń reformy, funkcjonuje placówek opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego (dawnych domów dziecka). Zapewniają one dzieciom pozbawionym całkowicie opieki rodzicielskiej całodobową, ciągłą opiekę i wychowanie oraz zaspokajają ich niezbędne potrzeby bytowe, rozwojowe, w tym emocjonalne, społeczne, religijne. Skierowanie do tego rodzaju instytucji może nastąpić tylko po wyczerpaniu możliwości udzielenia pomocy w rodzinie naturalnej lub umieszczenia w rodzinie zastępczej.
Liczba i kategoria pracowników zatrudnianych w placówkach powinna być uzależniona od wieku, stanu zdrowia, rozwoju dzieci, warunków lokalowych i jej typu. Priorytetem powinno być przede wszystkim zapewnienie dzieciom pełniejszego bezpieczeństwa i opieki. Tymczasem placówki socjalizacyjne, pomimo wytycznych ustawodawcy o zmniejszaniu w nich do końca 2006roku liczby miejsc z 60 do 30, nadal są instytucjami przepełnionymi, niedofinansowanymi i zbytnio zbiurokratyzowanymi. Wciąż problemem jest także brak wyspecjalizowanej kadry i duża fluktuacja pracowników. Niestety sytuacja taka nie sprzyja nie tylko zapewnieniu wychowankom odpowiednich warunków, ale także, co ważniejsze, ogranicza możliwości stworzenia im chociażby namiastki rodzinnego, normalnego domu. W rzeczywistości skutkuje to dużymi trudnościami w nawiązywaniu pozytywnych więzi emocjonalnych pomiędzy wychowawcami a wychowankami, co z kolei powoduje, że dzieci z tych instytucji mają poczucie wyalienowania i braku zrozumienia.
Rozporządzenie w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych szczegółowo określa kwalifikacje i obowiązki zatrudnionych w nich pracowników:
Dyrektor powinien mieć ukończone studia wyższe na kierunku:
a) pedagogika, pedagogika specjalna, psychologia lub
b) w zakresie resocjalizacji, pracy socjalnej, pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej albo
c)na innym kierunku uzupełnione studiami podyplomowymi w zakresie psychologii, pedagogiki lub resocjalizacji;
Dyrektor powinien ponadto posiadać, co najmniej 3-letni staż pracy w pomocy społecznej, specjalizację z zakresu jej organizacji oraz stan zdrowia pozwalający na zatrudnienie na określonym stanowisku.
Obecnie stosunek pracy z dyrektorem placówki nawiązuje się na podstawie umowy o pracę. W myśl przepisów ustawy z dnia 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych, podpisanie umowy o pracę poprzedza procedura związana z ogłoszeniem i przeprowadzeniem naboru kandydatów na wolne stanowiska kierowników jednostek. Zarząd powiatu zatrudnia dyrektora placówki opiekuńczo-wychowawczej po zasięgnięciu opinii kierownika powiatowego centrum pomocy rodzinie lub kierownika ośrodka pomocy społecznej w mieście na prawach powiatu.
Dyrektor: 1)kieruje placówką, 2)powiadamia sąd i powiatowe centrum pomocy rodzinie o przyjęciu dziecka do placówki, 3)wchodzi w skład stałego zespołu dokonującego okresowej oceny sytuacji dziecka i jego zasadności pobytu w placówce, 4)współpracuje z sądem przy podejmowaniu działań zmierzających do powrotu dziecka do rodziny naturalnej lub umieszczeniu go w rodzinie przysposabiającej, zastępczej lub w placówce rodzinnej, 5)współpracuje z rodziną naturalną dziecka, 6)w razie nieusprawiedliwionej nieobecności dziecka przeprowadza postępowanie wyjaśniające i jeżeli zajdzie taka konieczność powiadamia o sytuacji stosowne organy, 7)zawiera porozumienie o wolontariat i nadzoruje pracę wolontariusza, 8)zatrudnia pozostałych pracowników, 9)opracowuje wraz z centrum pomocy regulamin placówki.
Wychowawca, podobnie jak w przypadku kwalifikacji wymaganych na stanowisku dyrektora, powinien mieć ukończone studia wyższe na jednym z ww. kierunków.
Do jego obowiązków należy: 1)organizowanie pracy z grupą dzieci, 2)opracowywanie w porozumieniu z psychologiem, pedagogiem, pracownikiem socjalnym indywidualnego planu pracy z dzieckiem i realizowanie wynikających z niego zadań, 3)kierowanie procesem wychowawczym nie więcej niż 8 dzieci, 4)utrzymywanie stałego kontaktu z rodziną dziecka, 5)branie udziału w dokonywaniu oceny sytuacji dziecka przez stały zespół, 6)składanie wniosku o przeniesienie dziecka do innej placówki tego samego typu.
Liczba dzieci pozostawionych jednocześnie pod opieką jednego wychowawcy uzależniona i dostosowana jest do potrzeb dzieci, rodzaju i miejsca odbywających się zajęć, pory sprawowanej opieki oraz warunków lokalowych placówki.
Należy dodać, że wychowawca oskarżony o popełnienie przestępstwa z użyciem przemocy, w tym przemocy w rodzinie, zostaje z mocy prawa zawieszony w pełnieniu obowiązków służbowych na czas trwania postępowania. W przypadku, gdy zostanie prawomocnie z tego tytułu skazany, dyrektor placówki opiekuńczo-wychowawczej rozwiązuje z nim stosunek pracy.
Pedagog powinien mieć ukończone wyższe studia magisterskie na kierunku pedagogika albo pedagogika specjalna.
Psycholog natomiast powinien mieć ukończone wyższe studia magisterskie na kierunku psychologia.
Do ich obowiązków należy min.: przeprowadzanie indywidualnej diagnozy dziecka, prowadzenie zajęć terapeutycznych i poradnictwo rodzinne. Wchodzą także w skład zespołu oceniającego.
Terapeuta musi posiadać udokumentowane przygotowanie do prowadzenia terapii o profilu potrzebnym w pracy placówki opiekuńczo-wychowawczej.
Pracownik socjalny powinien wykazać się wykształceniem średnim lub wyższym uprawniającym do wykonywania zawodu pracownika socjalnego. Osoby z wykształceniem średnim muszą mieć dodatkowo ukończoną specjalizację zawodową w zawodzie pracownik socjalny.
Pracownik socjalny podejmuje z pracę z rodziną w celu umożliwienia powrotu do niej dziecka.
Opiekun dziecięcy, aby zostać pracownikiem placówki, musi legitymować się dyplomem szkoły medycznej przygotowującej do pracy w zawodzie opiekuna dziecięcego lub studiami pedagogicznymi o specjalności opiekuńczo-wychowawczej. Są oni zatrudniani w przypadku potrzeby świadczenia opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym.
Wolontariuszem, zgodnie z ustawą z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i wolontariacie[i], może zostać osoba: 1)pełnoletnia, 2)niekarana, 3)poinformowana przez dyrektora placówki opiekuńczo-wychowawczej o specyfice pracy wychowawczej i konieczności zachowania tajemnicy w sprawach dotyczących dzieci znajdujących się w tej placówce, 4)ubezpieczona przez dyrektora placówki opiekuńczo-wychowawczej od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe podczas pracy. Z wolontariuszem dyrektor zawiera porozumienie o wolontariat. Świadczenie wolontariusza, które odpowiada świadczeniu pracy, ma na celu w szczególności rozszerzenie zakresu opieki nad dziećmi oraz wsparcie pracy wychowawców. Wykonywane jest pod nadzorem dyrektora placówki opiekuńczo-wychowawczej lub wyznaczonego przez niego wychowawcy.
Zasady wynagradzania pracowników samorządowych zatrudnionych w jednostkach organizacyjnych jednostek samorządu terytorialnego, w tym w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 sierpnia 2005 r. w sprawie zasad wynagradzania pracowników samorządowych zatrudnionych w jednostkach organizacyjnych jednostek samorządu terytorialnego. Załączniki do rozporządzenia zawierają kwoty wynagrodzenia zasadniczego i dodatku funkcyjnego, zaszeregowanie do kategorii wynagrodzenia zasadniczego i stawek dodatku funkcyjnego dla poszczególnych stanowisk pracowniczych.
Obecnie prawa i obowiązki pracowników zatrudnionych w samorządowych jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, czyli również w placówkach opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego, regulują przepisy ustawy o pracownikach samorządowych. W kwestiach w niej nieuregulowanych stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu pracy.
W odniesieniu natomiast do wychowawców i innych pracowników pedagogicznych zatrudnionych na podstawie ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela, stosuje się nadal przepisy ustawy - Karta Nauczyciela. W myśl art.1 ust.1a ww. aktu prawnego ustawie podlegają nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni, przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw10, w publicznych placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz ośrodkach adopcyjno-opiekuńczych działających na podstawie ustawy z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej.
Podporządkowanie tej samej kategorii zawodowej pracowników dwóm różnym ustawom powoduje, iż nierzadko mamy do czynienia z sytuacją kiedy w tej samej placówce opiekuńczo-wychowawczej jeden wychowawca podlega przepisom ustawy o pracownikach samorządowych, a drugi Karcie Nauczyciela.
Od 2003 roku rozpoczęto próbę ujednolicenia zatrudnienia w placówkach. Zaczęto rozwiązywać dotychczasowe stosunki pracy z nauczycielami stażystami, kontraktowymi oraz innymi pracownikami podległymi Karcie i zawierać z nimi nowe umowy o pracę. Z uwagi na to, że stosunek pracy powstały przez mianowanie cieszy się dużą stabilnością, utrudnione okazało się ich rozwiązywanie z nauczycielami mianowanymi. Stabilność ta polega na ograniczeniu przyczyn wypowiedzenia i wygaśnięcia z mocy prawa stosunku do przypadków ściśle określonych w ustawie. Ponadto przepisy regulujące to zagadnienie mają charakter bezwzględnie obowiązujący, czyli niedopuszczalne jest odmienne ukształtowanie przez strony jego treści. Zmian w treści stosunku pracy dokonuje w formie jednostronnej decyzji podmiot zatrudniający, aczkolwiek do ich skuteczności wymagana niekiedy jest zgoda pracownika. Nie bez znaczenia pozostaje także fakt, że w przypadku rozwiązania stosunku pracy z nauczycielem mianowanym należy wypłacić mu wysoką odprawę. Oczywistym wydaje się więc, że pracodawca woli pozostawić takiego pracownika na zajmowanym stanowisku, niż zmieniać podstawę zatrudnienia na umowę o pracę i narażać się na niepotrzebne koszty. Nadto należy dodać, że dla samych nauczycieli ten stan rzeczy wydaje się być również bardziej korzystny. Podlegając przepisom Karty, mają min.: w przeważającej większości krótszy czas pracy, wyższe wynagrodzenie, możliwość wcześniejszego nabycia praw emerytalnych niż pracownicy podlegający przepisom ustawy o pracownikach samorządowych. Specyficzne warunki i rodzaj pracy wykonywanej w publicznych, instytucjonalnych formach opieki przemawiają za tym, aby ustawodawca zmienił istniejący stan prawny i ujednolicił przepisy regulujące zatrudnienie w placówkach.
Nadzór nad opieką i wychowaniem, w publicznych placówkach opiekuńczo-wychowawczych, w tym także socjalizacyjnych, regulują: ustawa o pomocy społecznej oraz rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 19 października 2005 r. w sprawie szczegółowych zasad nadzoru nad przestrzeganiem standardu opieki i wychowania w placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz nadzoru nad działalnością ośrodków adopcyjno-opiekuńczych.
Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej nadzór należy do zadań wojewody i polega min. na kontroli jakości działalności i usług placówek, a także na badaniu zgodności zatrudniania pracowników z wymaganymi kwalifikacjami.
W wyniku dokonanych w 2005 roku zmian ww. ustawy, dodano przepis, który stanowi, że wojewoda sprawuje również nadzór pedagogiczny w odniesieniu do wychowawców i innych pracowników pedagogicznych zatrudnionych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych na podstawie przepisów ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela
III. Wnioski
W Polsce reforma systemu opieki nad dzieckiem nadal przebiega zbyt wolno. Wciąż charakterystyczną cechą publicznych zinstytucjonalizowanych form opieki nad dzieckiem, w szczególności dawnych domów dziecka, jest niedofinansowanie, brak wyspecjalizowanej kadry i zbyt duża biurokracja. Liczba znajdujących się w nich dzieci, wbrew założeniom reformy, nie maleje, wręcz przeciwnie wzrasta.
Dla prawidłowego rozwoju dziecka pozbawionego opieki rodzicielskiej niesłychanie ważne jest zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa, przynależności i zaufania. Nie sprzyja temu ani przepełnienie placówek, ani sytuacja braku ciągłości opieki spowodowana zmianami opiekunów, z którymi dziecko związało się emocjonalnie.
Pracownicy socjalizacyjnych placówek opiekuńczo-wychowawczych, a przede wszystkim wychowawcy, odgrywają niesamowicie ważną rolę w życiu każdego umieszczonego tam dziecka. Śmiało można stwierdzić, że kształtują charakter, osobowość, wpajają wartości i priorytety jakimi dziecko będzie kierować się w dorosłym życiu. Dlatego też uważam, że zatrudnieni w placówkach nie są zwykłymi pracownikami, a ich praca i zawód są wyjątkowe. Niezbędna wiedza i umiejętności pracy z różnymi dziećmi o odmiennym poziomie rozwoju, wykazującymi często znaczny stopień niedostosowania, doświadczenie, zaangażowanie w pracę, profesjonalizm połączony z chęcią niesienia pomocy to tylko niektóre uwarunkowania, obok kwalifikacji, jakimi w powinni wykazywać się wychowawcy. Żeby dać im taką możliwość, należałoby w szczególności ujednolicić i dostosować obowiązujące przepisy, w tym także przepisy prawa pracy, do specyficznych warunków pracy w placówkach. Sądzę, że krokiem w tym kierunku byłoby wyjęcie spod działania ustawy Karta Nauczyciela, pracowników zatrudnionych na jej podstawie i poddanie wszystkich dyrektorów, wychowawców i pracowników pedagogicznych zatrudnionych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych przepisom Ustawy o pracownikach samorządowych oraz Kodeksowi pracy.
Dokonując kolejnych zmian w omawianym zakresie, ustawodawca nie może pozwolić sobie na eksperymenty. Najważniejszym celem przy uchwalaniu kolejnych przepisów powinno być zapewnienie jak najlepszej opieki i wychowania dzieciom pozbawionym opieki rodzicielskiej, a najwyższą wartością musi być dobro dzieci.
Przypisy
1 Konwencja o prawach dziecka z 20 listopada 1989r., ratyfikowana przez Polskę 7 czerwca 1991r., Dz..U. 2000r., nr2, poz.11
2 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku Dz.U. nr78, poz.483
3 Forum pour l Enfance et la Familie: Projet de Recommandation sur les droits des efants vivant en institution.Direction Generale III-Cohesion Sociale Service des Politiques Sociales, Conseil de l Europe, Strasbourg 10 grudzień 2003
4 Dz.U. nr 64, poz.593 ze zm.
5 Dz.U. 2005, nr 37, poz..331
6 Tekst jednolity Dz.U. 2003, nr 118, poz.1112 ze zm.
7 Tekst jednolity Dz.U.2001, nr 142, poz.1593 ze zm.
8 Dz.U. 2005, nr 146, poz.1222
10Dz.U. Nr 137, poz. 1304
Izabela Wolowiec
1