Struktura organizacyjna Poczty Polskiej w latach 1944-1989
Pierwsze lata powojenne to okres odbudowy kraju nie tylko w znaczeniu gospodarczym, ale również w dziedzinie reaktywowania różnych struktur organizacyjnych państwa. Odbywało się to jednak w zupełnie innych warunkach politycznych, niż te ukształtowane w okresie międzywojennym. Dla tworzenia podstaw nowej władzy jedną z najistotniejszych czynności było wznowienie tych dziedzin życia publicznego, które stanowiły podstawowe elementy aparatu państwowego bądź umożliwiały jego prawidłowe funkcjonowanie. Dziedzinami tymi były przede wszystkim łączność i komunikacja.
Ze względu na szczupłość wyzwolonego w 1944 r. terytorium kraju oraz prawie nie istniejącą na nim sieć pocztową i komunikacyjną, sprawy poczty i telekomunikacji włączono do wspólnego resortu komunikacji, poczt i telegrafów. W ramach ogólnych przesunięć reorganizacyjnych, na podstawie dekretu PKWN z 1 grudnia 1944 r. resort ten został podzielony i utworzono dwa oddzielne resorty: komunikacji oraz poczt i telegrafów. Na podstawie ustawy z 31 grudnia 1944 r. O utworzeniu Rządu Tymczasowego został powołany urząd Ministra Poczt i Telegrafów. Organizacja wewnętrzna oraz zakres zadań i kompetencji tego urzędu zostały oparte na Statucie Ministerstwa Poczt i Telegrafów z 1939 r., z tym, że wprowadzano stopniowo szereg zmian w celu dostosowania organizacji ministerstwa do zmienionych warunków społeczno-politycznych. W skład resortu, oprócz ministerstwa, wchodziło państwowe przedsiębiorstwo „Poczta Polska, Telegraf i Telefon”, kierowane bezpośrednio przez samego ministra. Jako jednostki centralne reaktywowano te same instytucje, które funkcjonowały przed wrześniem 1939 r., a więc: Państwowy Instytut Telekomunikacyjny, Izbę Kontroli Rachunkowej Poczty i Telekomunikacji, Państwowe Zakłady Tele- i Radiotechniczne, Muzeum Poczty i Telekomunikacji oraz Główną Składnicę Materiałów Pocztowych i Teletechnicznych. Ponadto w 1945 r. utworzono Zakład Techniki Pocztowej oraz Ośrodek Szkolnictwa Pocztowo-Telekomunikacyjnego.
Opierając się na przedwojennej strukturze PPTiT podzielono dla celów administracyjnych na dyrekcje okręgów, które pełniły funkcje jednostek kierowniczych.
Jako pierwszą powołano do życia z dniem 28 lipca 1944 r. Dyrekcję Okręgu Poczt i Telegrafów (dalej: DOPiT) w Lublinie. Organizacyjnie DOPiT w Lublinie podlegała sieć pocztowa wyzwolonego w 1944 r. województwa lubelskiego, wraz z częścią białostocczyzny i rzeszowskiego. Działalność następnych dyrekcji i poddyrekcji uregulowało rozporządzenie kierownika resortu komunikacji, poczt i telegrafów z 16 sierpnia 1944 r. dotyczące organizacji Poddyrekcji Poczt i Telegrafów w Rzeszowie i Białymstoku oraz dyrekcji Poczt i Telegrafów w Lublinie, Krakowie i Warszawie.
Z początkiem 1945 r., z chwilą rozpoczęcia ofensywy styczniowej, przed Rządem Tymczasowym stanęło zadanie jak najszybszej odbudowy i zagospodarowania kraju. Poszczególne resorty otrzymały nakaz włączenia się w nurt odbudowy życia państwowego. Kierownictwo resortu poczt i telegrafów w pierwszej fazie organizacyjnej, w 1945 r. miało za zadanie stworzyć aparat administracyjny i wykonawczy oraz nawiązać łączność pocztową i telekomunikacyjną na wyzwolonych terenach. Dla stworzenia prawidłowej organizacji sieci pocztowo-telekomunikacyjnej stało się konieczne utworzenie kolejnych jednostek kierowniczych koordynujących sprawy związane z funkcjonowaniem tej dziedziny gospodarki narodowej. Istotną sprawą stało się powołanie DOPiT-ów w Krakowie, Łodzi, Poznaniu i Bydgoszczy. One to bowiem zadecydowały o pokryciu siecią placówek pocztowo-telekomunikacyjnych, odzyskanych po wiekach ziem zachodnio-północnych. Pracownicy wysłaniu przez DOPiT w Poznaniu działali na Pomorzu Zachodnim, ziemi lubuskiej i nielicznych powiatach Dolnego Śląska. Natomiast grupy dyrekcji bydgoskiej pracowały na Pomorzu Gdańskim, Warmii i Mazurach. Nieco mniejszy zasięg działania wyznaczono pocztowcom z dyrekcji krakowskiej, których oddelegowano na obszar Dolnego i Górnego Śląska, gdzie kierowano także ludzi z dyrekcji warszawskiej i łódzkiej.
Tworzenie dyrekcji okręgów na Ziemiach Odzyskanych przebiegało z pewnym opóźnieniem. Dopiero w dwa miesiące po wyzwoleniu Olsztyna powstały warunki sprzyjające do zorganizowania polskiej poczty i telekomunikacji na Warmii i Mazurach. DOPiT w Olsztynie została utworzona w marcu 1945 r. przez delegatów dyrekcji bydgoskiej.
Przedsięwzięcia Ministerstwa Poczt i Telegrafów, które miały na celu zorganizowanie polskiej poczty na Dolnym Śląsku, z przyczyn obiektywnych uległy także pewnemu opóźnieniu. Na terenach tych trwały bowiem do kwietnia 1945 r. działania wojenne, a sam Wrocław zajęty był przez broniący się garnizon niemiecki. Grupa operacyjna skierowana na te tereny przez ministerstwo obrała sobie za tymczasową siedzibę Legnicę. Po wyzwoleniu Wrocławia w maju 1945 r. utworzono tam DOPiT dla Dolnego Śląska.
Ostatnią dyrekcją utworzoną na Ziemiach Odzyskanych była dyrekcja szczecińska. W skutek skomplikowanej sytuacji politycznej, powstałą ona dopiero 27 sierpnia 1945 r. na obszarze ówczesnego województwa szczecińskiego. Wcześniej, mimo że Szczecin wyzwolono 26 kwietnia 1945 r., wszystkie polskie instytucje, oprócz wojskowych i kolejowych, trzykrotnie zmuszone były do opuszczenia miasta. Działo się tak ze względu na interwencje państw zachodnich, protestujących przeciwko tworzeniu organów władzy polskiej na tych terenach przed końcowymi ustaleniami konferencji poczdamskiej.
Ostatecznie utworzono dziesięć dyrekcji okręgów z siedzibami w Warszawie, Lublinie, Krakowie, Katowicach, Olsztynie, Poznaniu, Łodzi, Gdańsku, Szczecinie, w we Wrocławiu. Ich granice administracyjne ustalono w rozporządzeniu Ministra Poczt i Telegrafów z dnia 28 marca 1946 r. Dyrekcjom tym podlegało 271 obwodowych urzędów pocztowo-telekomunikacyjnych oraz 57 rejonowych urzędów telegraficzno-telefonicznych.
Obwodowe urzędy pocztowo-telekomunikacyjne zasięgiem swojego działania obejmowały obszar jednego lub kilku powiatów albo wydzielonych dzielnic miast. Pełniły one podwójną funkcję, a mianowicie funkcję jednostki zarządzającej, nadzorującej i kontrolującej działalność podległych jednostek organizacyjnych, znajdujących się na obszarze ich działania oraz funkcję jednostki eksploatacyjnej.
Rejonowe urzędy telegraficzno-telefoniczne były natomiast jednostkami nadzoru terenowego nad eksploatacją techniczną obiektów i urządzeń telegraficzno-telefonicznych znajdujących się na obszarze jego działania. Zajmowały się budową i konserwacją sieci teletechnicznej oraz urządzeń stacyjnych. Obszar działania rejonowych urzędów telegraficzno-telefoniczych obejmował swym zasięgiem jeden lub więcej obwodowych urzędów pocztowo-telekomunikacyjnych.
Proces tworzenia okręgów poczt i telegrafów na obszarze odrodzonego państwa polskiego zakończono w 1945 r., w innych jednakże granicach, aniżeli w okresie międzywojennym. Przybyły okręgi na tzw. wówczas Ziemiach Odzyskanych, utracono je natomiast na kresach wschodnich.
Odbudowa sieci pocztowo-telekomunikacyjnej w Polsce Ludowej
W pierwszym okresie istnienia Polski Ludowej, w latach 1944-1945, tworzenie sieci pocztowo-telekomunikacyjnej odbywało się w sposób żywiołowy. Wynikało to z konieczności uruchomienia jak największej liczby urzędów i agencji. Chociaż inicjatywa otwierania placówek przysługiwała wyłącznie dyrektorom okręgów, to jednak ze względu na trudności telekomunikacyjne i kadrowe, a także konieczność szybkiej odbudowy sieci resortowej, uprawnienia te przekazano naczelnikom obwodowych urzędów, będących jednostkami kierowniczymi średniego szczebla. Naczelnicy ci zostali zobowiązani do reaktywowania jednostek organizacyjnych na swoim terenie. Niezależnie od wytycznych i instrukcji kierownictwa PPTiT, inicjatywę tworzenia placówek pocztowych przejmowali sami pracownicy. W wielu przypadkach odbywało się to na podstawie zarządzeń rządu Rzeczypospolitej Polskiej na emigracji, który już wcześniej ustalił zasady i sposoby tworzenia centralnych i lokalnych struktur pocztowych w momencie wyzwalania ziem polskich.
Jedną z podstawowych spraw, o znaczeniu politycznym, było dla władz państwowych stworzenie, w możliwie jak najkrótszym czasie, sprawnie funkcjonującej sieci pocztowo-telekomunikacyjnej na Ziemiach Odzyskanych. Ze względu na nie wyjaśnioną do lipca 1945 r. sprawę zachodnich granic Polski, uruchamianie placówek pocztowych nie mogło wyprzedzać działalności oficjalnych urzędów i instytucji władz polskich. Organizacja placówek pocztowo-telekomunikacyjnych na Ziemiach Odzyskanych wyglądała podobnie jak na pozostałym obszarze kraju. Każdy funkcjonujący już urząd obwodowy był zobowiązywany do tworzenia następnych urzędów i agencji w sąsiednich powiatach. Zjawisko to nosiło miano „patronatu” i zaznaczyło się szczególnie na ziemiach północno-zachodnich.
Po II Wojnie Światowej sieć pocztowo-telekomunikacyjną resortu łączności tworzyły jednostki eksploatacyjne. Działały one na podstawie rozporządzenia kierownika resortu komunikacji, poczt i telegrafów z dnia 1 sierpnia 1944 r. O uruchomieniu poczty, telegrafu i telefonu na wyzwolonych terenach centralnej Polski. Jednostki eksploatacyjne dzieliły się na placówki pocztowo-telekomunikacyjne oraz jednostki techniczne.
Placówki pocztowo-telekomunikacyjne były jednostkami organizacyjnymi przedsiębiorstwa PPTiT, wykonującymi bezpośrednią obsługę klientów w zakresie usług pocztowych i telekomunikacyjnych. Ze względu na zakres wykonywanych usług palcówki te podzielono na:
urzędy i oddziały urzędów;
agencje;
pośrednictwa;
kioski.
Urzędy wykonywały pełen zakres usług przewidzianych dla jednostek eksploatacyjnych PPTiT. Do wykonywania stałej lub czasowej obsługi w zakresie nadawczej służby pocztowo-telekomunikacyjnej domów towarowych, targów, zjazdów itp., mogły być tworzone odziały urzędów. Wykonywały one te same usługi co urzędy pocztowe, z tym, że nie prowadziły odrębnej rachunkowości. Placówkami eksploatacyjnymi były także urzędy dworcowe. Podstawowym zadaniem urzędów dworcowych były czynności związane z segregacją, ekspedycją oraz przewozem przesyłek pocztowych. Prócz tych zadań urząd dworcowy mógł wykonywać także eksploatacyjną służbę pocztowo-telekomunikacyjną przewidziana dla urzędów.
Agencje pocztowo-telekomunikacyjne były jednostkami organizacyjnymi, przewidzianymi wyłącznie do obsługi osiedli typu wiejskiego. Agencje wykonywały te same zadania co każdy oddawczy urząd pocztowo-telekomunikacyjny w ruchu krajowym, nie prowadziły jedynie ewidencji radioabonentów oraz nie sporządzały protestów wekslowych.
Pośrednictwa pocztowo-telekomunikacyjne były placówkami o ograniczonym zakresie działania. Wykonywały one służbę nadawczą w zakresie zwykłych i poleconych przesyłek listowych, przyjmowały prenumeratę czasopism oraz zajmowały się sprzedażą znaczków pocztowych, kartek i druków płatnych.
Kioski pocztowo-telekomunikacyjne przewidziane były wyłącznie do obsługi różnego rodzaju imprez, jak targi, zjazdy, wystawy itp., a więc tworzone były na czas określony.
Jednostki techniczne były jednostkami nadzoru technicznego. Brały one udział w świadczeniu usług przez utrzymanie urządzeń technicznych w sprawności eksploatacyjnej przez ich obsługę techniczną. Do jednostek technicznych zaliczano:
nadzory techniczne;
urzędy kabli międzymiastowych.
W 1944 r. największą liczbą placówek pocztowo-telekomunikacyjnych dysponował okręg lubelski, który reaktywował 14 urzędów obwodowych. Łącznie do końca grudnia 1944 r. liczba wszystkich placówek pocztowo-telekomunikacyjnych wynosiła 614, w tym 382 agencje i 232 urzędy.
Wznowienie działalności usługowej przez PPTiT po II Wojnie Światowej
Reaktywowanie placówek pocztowo-telekomunikacyjnych w 1944 r. oznaczało zarazem wznowienie działalności usługowej PPTiT. Formalnie nastąpiło to z dniem 1 sierpnia 1944 r., na podstawie rozporządzenia kierownika resortu komunikacji, poczt i telegrafów, w którym ustalono pierwsze stawki taryfowe dotyczące przesyłek listowych, listów wartościowych, czasopism, paczek do 5 kg i przekazów pocztowych. Pierwsza taryfa zawierała zaledwie 7 pozycji usługowych.
Z biegiem czasu, w miarę postępującej normalizacji życia i usprawniania środków łączności, poczta wznowiła dalsze usługi i świadczenia. Z dniem 1 września 1945 r. rozszerzono zakres usług do poziomu sprzed września 1939 r. Wprowadzono listy o wadze 2 kg, miejscowe wezwania płatnicze, druki bezadresowe i druki-ulotki. Wagę paczek podniesiono do 20 kg oraz wprowadzono dodatkową usługę „ekspres”. W zakresie obrotu pieniężnego, duże znaczenie miało przejęcie na nowo obrotu czekowego i oszczędnościowego Pocztowej Kasy Oszczędności. Poczta stała się także instytucją o charakterze bankowym, odbierającą gotówkę z wielu instytucji i urzędów. Za pomocą przekazów czekowych poczta wypłacała renty i emerytury. W 1946 r. Poczta Polska nawiązała współpracę z państwowym przedsiębiorstwem „Polskie Radio”. Urzędy i agencje rozpoczęły rejestrację abonentów radiofonicznych, wydawanie zezwoleń na zakup, posiadanie i używanie urządzeń odbiorczych oraz inkasowanie opłat radioabonamentowych.
W pierwszych dwóch latach powojennych w zasadzie żadna placówka pocztowa nie dysponowała właściwymi rekwizytami w postaci datowników, plombownic czy stempli. Używano na ogół przedwrześniowych pieczęci urzędowych z orłem w koronie, kasowników poniemieckich, stempli gumowych z nazwą urzędu i odręcznie dopisaną datą nadania przesyłki. Nie mniej dokuczliwym mankamentem, zarówno dla personelu urzędów jak i klientów, był powszechny brak znaczków. Co prawda we wrześniu 1944 r. ukazały się pierwsze znaczki wydrukowane w kraju, ale ich nakład szybko się wyczerpał. Opłacanie gotówką usług pocztowych było więc zjawiskiem częstym.
Prawidłowe funkcjonowanie placówek pocztowych utrudniała także cenzura wojenna. Została ona wprowadzona zarządzeniem kierownika resortu bezpieczeństwa publicznego z 8 października 1944 r. na podstawie przepisów obowiązujących jeszcze we wrześniu 1939 r. W pierwszym sprawozdaniu z działalności punktów cenzury za listopad 1944 r. podano, iż przejrzano 710 tys. listów i telegramów. Zakrojona na tak szeroką skalę cenzura rzutowała na szybkość i sprawność wykonywania czynności przez urzędy pocztowo-telekomunikacyjne. Ostatecznie cenzurę zniesiono dopiero dekretem z 13 września 1945 r.
Działalność placówek pocztowo-telekomunikacyjnych w pierwszych latach po wojnie pozostawiała wiele do życzenia. Podstawowym warunkiem sprawnego funkcjonowania poczty była i jest terminowość przewozu i doręczania przesyłek na odcinku urząd nadawczy - urząd odbiorczy - adresat. Na wyzwolonych w 1944 r. ziemiach Rzeczypospolitej, ze względu na zniszczone drogi i mosty, jak również linie kolejowe, najszybszym i najskuteczniejszym środkiem łączności, za pośrednictwem którego przewożono przesyłki pocztowe, były samoloty lotnictwa cywilnego. Utrzymywały one jednak tylko połączenia pomiędzy większymi miastami. Na krótszych trasach do obsługi sąsiadujących ze sobą obwodów pocztowych wykorzystywano samochody i motocykle. W miarę oddawania do użytku publicznego, zwłaszcza na potrzeby wojska, naprawionych linii kolejowych, sukcesywnie wprowadzano połączenia ambulansowe i konwoje pocztowo-kolejowe. Pierwsze tego rodzaju kursy istniały od 16 sierpnia 1944 r. na szlaku Lublin-Rozwadów.
W wielu okręgach w 1945 r. wymiana ładunku pocztowego była dokonywana systemem sztafetowym, poprzez posłańców wędrujących od urzędu do urzędu, agencji lub placówki posiadającej połączenia samochodowe lub kolejowe. Działo się tak m.in. w okręgu warszawskim, wrocławskim, katowickim i zielonogórskim, gdzie na traktach bocznych przewóz poczty odbywał się raz lub dwa razy w tygodniu rowerem lub pieszo. Dla ujęcia w ramy organizacyjne systemu połączeń pomiędzy urzędami obwodowymi a placówkami terenowymi, kierownictwo resortu wydało wiele zarządzeń i instrukcji, w których określano i ustalono podstawy funkcjonowania łączności. Rady narodowe zobowiązano do udzielania PPTiT pomocy w zakresie przesyłek pocztowych. Spoczywał na nich obowiązek dostarczania podwód szarwarkowych oraz posłańców pieszych, rowerowych i konnych. Na terenach nie objętych miejscową służbą doręczeń, starostwa zobligowano do wyznaczania terminu i miejscowości, z której miano delegować gońca do terenowej placówki pocztowo-telekomunikacyjnej. Obowiązek wysyłania posłańców po przesyłki pocztowe, dla jednej lub kilku gmin, leżał bezpośrednio w kompetencjach władz gminnych i gromadzkich. Ustalały one opłaty za pobierane i doręczane przez gońców, listy i paczki.
Od 1946 r. wcielono w życie zasadę zależności rodzaju transportu przesyłek od kategorii placówek pocztowych. Pomiędzy urzędami utrzymywano połączenia głównie za pośrednictwem samochodów, pomiędzy urzędami a agencjami i pośrednictwami zaś poprzez szarwarki lub posłańców rowerowych bądź pieszych.
Podstawowym założeniem Poczty Polskiej w latach 1944-1945 było odbudowanie w jak najkrótszym czasie sieci pocztowo-telekomunikacyjnych oraz osiągnięcie rozmiarów usług realizowanych przez urzędy i agencje pocztowe sprzed 1939 r. W latach następnych rozpoczął się więc proces rozszerzania asortymentu usług, w zależności od aktualnych potrzeb społeczno-gospodarczych oraz polityki prowadzonej przez władze państwowe. Poprzez sieć pocztowo-telekomunikacyjną rząd dążył do sprawowania kontroli nad całokształtem spraw krajowych. Placówki pocztowe tworzyły nie tylko system szybkiej informacji dla administracji państwowej, ale stanowiły również bazę, za pośrednictwem której realizowano plany i przedsięwzięcia rządu.
Koncepcje strukturalno-organizacyjne PPTiT i ich realizacja w latach 1950-1989
Organizacja poczty Polskiej w latach pięćdziesiątych
Na początku lat pięćdziesiątych przekształcenia organizacyjne w PPTiT były związane z koniecznością dostosowania struktury administracyjnej przedsiębiorstwa do nowego podziału terytorialnego kraju. Na podstawie ustawy z 28 czerwca 1950 r. utworzono nowe województwa: koszalińskie, opolskie i zielonogórskie. Zmieniano też granice niektórych województw oraz nazwy województw: pomorskiego (bydgoskie) i śląskiego (katowickie). W ten sposób ukształtował się, istniejący do 1975 r., podział terytorium państwa na 17 województw i 5 miast wydzielonych z województw (Warszawa, Kraków, Poznań, Wrocław i Łódź). Nowy podział administracyjny kraju przyczynił się do utworzenia nowych dyrekcji poczt i telegrafów w Koszalinie, Opolu i Zielonej Górze. Każdy z istniejących odtąd okręgów (17) obejmował jedno województwo, zaś obwody pocztowo-telekomunikacyjne równały się granicom powiatów. Władzom resortowym udało się więc dostosować strukturę administracyjną PPTiT do podziału zasadniczego kraju.
W latach pięćdziesiątych zrodziły się pierwsze próby oddzielenia poczty od telekomunikacji, mające swój wyraz w utworzeniu w 1950 r. w Warszawie, w miejsce DOPiT, dwóch oddzielnych dyrekcji: Poczty i Telekomunikacji. Konieczność podwójnego uzgadniania spraw i współpraca z władzami terenowymi nie wpłynęły pozytywnie na dalszy rozwój poczty i telekomunikacji w okręgu warszawskim. Dyrekcja poczty, odpowiedzialna za pracę placówek pocztowo-telekomunikacyjnych, nie miała żadnej władzy nad personelem technicznym, nadzorującym i konserwującym urządzenia w urzędach i agencjach pocztowo-telekomunikacyjnych. Dlatego też, po dwóch latach, województwu warszawskiemu przywrócono DOPiT.
W latach 1954-1955 doszło do kolejnej reorganizacji PPTiT. Tym razem zlikwidowano dyrekcje okręgów oraz zarządy radiofonizacji kraju, tworząc w zamian wojewódzkie zarządy łączności. W każdym natomiast powiecie połączono ze sobą obwodowe urzędy pocztowo-telekomunikacyjne i rejonowe urzędy telegraficzno-telefoniczne, z których powstały powiatowe zarządy łączności. W następstwie połączenia służb spodziewano się oszczędności etatowych, poprawy jakości wykonywanych usług, możliwości przesunięcia części personelu administracyjnego do eksploatacji. W praktyce okazało się, że wskutek takich posunięć rozproszone zostały kadry techniczne, a jednostki organizacyjne były zbyt słabe, ażeby mogły zagwarantować odpowiednią specjalizację personelu technicznego. To w znacznym stopniu zaważyło na ponownym reaktywowaniu w latach 1957-1958 dyrekcji okręgów poczt i telegrafów (tym razem w liczbie dziesięciu) oraz obwodowych urzędów pocztowo-telekomunikacyjnych i rejonowych urzędów telegraficzno-telefonicznych. Akcja przekształcenia dwóch ostatnich jednostek organizacyjnych polegała właściwie na wyodrębnieniu służby teletechnicznej i ruchu telekomunikacyjnego od spraw pocztowych.
Przez pierwsze dziesięciolecie Polski Ludowej funkcjonowanie PPTiT opierało się na przedwojennych podstawach prawnych. Najważniejsze normy jak: ustawa O poczcie telegrafie i telefonie (1924 r.), Ordynacja pocztowa (1939 r.), rozporządzenie Prezydenta RP O odpowiedzialności za zaginięcie, ubytek lub uszkodzenie przesyłek pocztowych (1927 r.) i rozporządzenie Prezydenta RP O utworzeniu przedsiębiorstwa państwowego „Polska Poczta, Telegraf i Telefon” (1928 r.) nie uległy istotnym zmianom. Normy te interpretowano i stosowano uzupełniając je doraźnie pod kątem zabezpieczenia interesów nowego państwa.
Za pierwszą poważniejszą próbę uporządkowania przepisów pocztowo-telekomunikacyjnych można uznać dekret O łączności z 11 marca 1955 r. Za jego pośrednictwem Rada Ministrów mogła, ze względu na interes państwa, wstrzymać lub ograniczyć ruch łączności na całym obszarze kraju bądź jego części. Czyniło to z Ministerstwa Łączności absolutnego monopolistę w dziedzinie ogólnopolskich środków łączności. I tak np. w zakresie usług pocztowych państwo miało wyłączne prawo przyjmowania, przesyłania i doręczania korespondencji pisemnej w obrocie krajowym i zagranicznym. Nie obejmowało natomiast rozprowadzania urzędowych przesyłek listowych. Państwo zachowało dla siebie kolportaż wszystkich czasopism w obrębie całego kraju, oprócz Dziennika Ustaw, Monitora Polskiego i dzienników urzędowych. Jeszcze bardziej rygorystycznie przestrzegano zasady wyłączności państwa w dziedzinie łączności telekomunikacyjnej. W okresie realnego socjalizmu kierownictwo partyjno-rządowe uważało łączność za jeden z głównych czynników utrzymania ustroju socjalistycznego i kontroli społeczeństwa.
Organizacja Poczty Polskiej w latach siedemdziesiątych
Zmiany w życiu społeczno-gospodarczym kraju miały wpływ na aktualizację przepisów pocztowo-telekomunikacyjnych. Sporo z nich wymagało korekty i unowocześnienia. W tej sytuacji uznano, że najwłaściwszym rozwiązaniem byłaby unifikacja najważniejszych aktów prawnych funkcjonujących dotychczas w resorcie łączności. 31 stycznia 1961 r. Sejm uchwalił nową ustawę O łączności, która monopol państwa w dziedzinie poczty ograniczyła do zarobkowego przewozu i doręczania korespondencji pisemnej zamkniętej i otwartej. Jednakże Rada Ministrów miała możliwość, poprzez wydanie rozporządzenia, rozszerzenia prawa wyłączności na niezarobkowy przewóz i doręczanie korespondencji pisemnej określonego rodzaju. Ustawa z 1961 r. określała także nowe zasady działania państwowego przedsiębiorstwa PPTiT. Wprowadzono decentralizację zarządzania, związaną z przyznaniem większej samodzielności obwodowym urzędom pocztowo-telekomunikacyjnym i rejonowym urzędom telegraficzno-telefonicznym. Do tej pory sprawowały one nadzór kierowniczy, ograniczony do przeprowadzania terenowych inspekcji i opiniowania niektórych decyzji DOPiT. Według nowych zadań, stały się one odrębnymi placówkami eksploatacyjnymi, organizacyjnymi i administracyjnymi, o rozszerzonym zakresie działania i uprawnień.
W konsekwencji powołania w 1972 r. gmin w miejsce gromad oraz przeprowadzenia 1975 r. podziału administracyjnego kraju polegającego na zwiększeniu ilości województw z 17 do 49 i likwidacji powiatów (ustawa „O dwustopniowym podziale administracyjnym państwa”), PPTiT musiało przystosować swe struktury organizacyjne do zaistniałych wówczas zmian. Utrzymano w niezmienionej formie działające dotychczas dyrekcje okręgów poczty i telekomunikacji, z tym że posiadały one obecnie charakter ponad wojewódzki. Każda z nich kierowała siecią placówek pocztowo-telekomunikacyjnych w trzech do siedmiu, sąsiadujących ze sobą województwach, co zwiększyło ich władzę administracyjną. W terenie natomiast, z uwagi na ścisłe powiązanie jednostek organizacyjnych PPTiT z jednostkami administracji państwowej, wykorzystano obszary nowych województw do stworzenia w ich siedzibach dwóch jednostek zarządzania, a mianowicie: Wojewódzkich urzędów poczty i wojewódzkich urzędów telekomunikacji. Każdy z nich zakresem swojego działania objął jedno województwo, zarządzając na tym terenie eksploatacją pocztową i telekomunikacyjną. Tym samym obwodowe urzędy pocztowo-telekomunikacyjne i rejonowe telegraficzno-telefoniczne stały się zwykłymi placówkami wykonawczymi. Istota dokonanych zmian tkwiła w powiązaniu dotychczasowego podstawowego szczebla zarządzania z eksploatacją pocztową i telekomunikacyjną. Utworzenie dużych obszarów wojewódzkich urzędów poczty przyczyniło się do zwiększenia samodzielności dyrektorów i naczelników podległych im urzędów.
Organizacja Poczty Polskiej w latach osiemdziesiątych
Na początku lat osiemdziesiątych zaczęto wprowadzać w życie pierwszy etap reformy gospodarczej, która stanowiła jedną z poważniejszych prób przebudowy systemu zarządzania i kierowania gospodarką narodową. Istota tej reformy polegała na wykorzystaniu mechanizmów gospodarki rynkowej przez samodzielne podmioty gospodarcze, wyzwalaniu aktywności społecznej i gospodarczej oraz na pośrednim sterowaniu procesami gospodarczymi przez centralny szczebel administracji państwowej. Cechą charakterystyczną reformy gospodarczej lat osiemdziesiątych było ścisłe jej sprzężenie z reformą prawa. Zmiany te objęły także resort łączności. Pewien postęp w regulacjach pocztowych i telekomunikacyjnych został dokonany przez ustawę z dnia 15 listopada 1984 r. O łączności. Ustawa ta utrzymała dotychczasowy zakres monopolu państwowego w dziedzinie poczty ale nieco ograniczyła prawo wyłączności państwa w dziedzinie telekomunikacji, przewidując możliwość wydawania zezwoleń na zakładanie i używanie przewodowych sieci telekomunikacyjnych oraz urządzeń radiowych i sieci radiokomunikacyjnych.
Momentem zwrotnym w całokształcie działalności PPTiT był rok 1987, kiedy Sejm podjął uchwałę w sprawie programu realizacyjnego drugiego etapu reformy gospodarczej. Program ten zmierzał do dalszej zasadniczej przebudowy systemu gospodarczego państwa, w szczególności do zmiany struktury i funkcji centrum. W okresie tym zlikwidowano szesnaście ministerstw i urzędów centralnych. Łączność znalazła się w nowo utworzonym resorcie Transportu, Żeglugi i Łączności. Równocześnie nastąpił ostateczny rozdział i wydzielenie PPTiT jako samodzielnej jednostki o zasięgu ogólnokrajowym, kierowanej przez dyrektora generalnego. Zmieniono przy tym nazwę przedsiębiorstwa na: państwowa jednostka organizacyjna „Poczta Polska, Telefon i Telegraf”. Zgodnie z założeniami drugiego etapu reformy gospodarczej przedsiębiorstwa i jednostki organizacyjne łączności uzyskały pełną samodzielność, a współdziałanie z Dyrekcją Generalną miało opierać się na przepisach prawa cywilnego oraz działaniu właściwych mechanizmów ekonomicznych.
PPTiT miała odtąd funkcjonować na zasadach zbliżonych do zasad działania przedsiębiorstwa wielozakładowego, a Dyrekcja Generalna PPTiT, odciążona od funkcji i zadań właściwych dla naczelnych organów administracji państwowej, stała się zarządem technicznym i operatywnym państwowej jednostki organizacyjnej PPTiT.
29 grudnia 1988 r. Minister Transportu, Żeglugi i Łączności zatwierdził statut p.j.o. PPTiT, w którym uregulował działalność tego przedsiębiorstwa w nowej strukturze organizacyjnej. Zgodnie ze statutem p.j.o. PPTiT kierował Dyrektor Generalny, reprezentujący przedsiębiorstwo na zewnątrz, powoływany oraz odwoływany przez Ministra Transportu, Żeglugi i Łączności. Dyrektor Generalny PPTiT ustalał strukturę wewnętrzną oraz zadania PPTiT. W strukturze organizacyjnej PPTiT działały następujące jednostki organizacyjne:
1. Dyrekcja Generalna.
2. Jednostki organizacyjne o centralnym zasięgu działania podległe bezpośrednio Dyrektorowi Generalnemu PPTiT, do których zaliczano:
Centralę Zaopatrzenia,
Centralny Ośrodek Rozliczeniowy,
Centrum Badawczo-Rozwojowe,
Centrum Doskonalenia Kadr,
Centrum Dyspozycyjne,
Centrum Łączności Satelitarnej,
Centrum Radiokomunikacji i Telekomunikacji,
Ośrodek Techniki Optoelekomunikacyjnej,
Zakład Projektowania i Nadzoru Inwestycyjnego,
Zakład Wymiany Poczty z Zagranicą.
3. Jednostki organizacyjne o terenowym zasięgu działania podległe bezpośrednio Dyrektorowi Generalnemu:
Dyrekcje Wojewódzkie,
Zakłady Radiokomunikacji i Teletransmisji,
Zakłady Techniczne,
Zakłady Transportu Samochodowego,
Zakład Usług Socjalnych.
4. Jednostki organizacyjne o terenowym zasięgu działania podległe Dyrekcji Wojewódzkiej:
urzędy pocztowe,
urzędy pocztowo-telekomunikacyjne,
urzędy telekomunikacyjne.
5. Inne jednostki organizacyjne o charakterze usługowym, eksploatacyjnym i produkcyjnym.
W ten sposób od 1 stycznia 1989 r., po dokonaniu kolejnej restrukturyzacji, w PPTiT znalazło się 11 instytucji o zasięgu centralnym, 49 dyrekcji wojewódzkich, 10 zakładów transportu samochodowego, 9 zakładów radiokomunikacji i teletransmisji oraz 11 zakładów technicznych.