Tartuffe genialnym symbolem świętoszkowatej obłudy
w „Świętoszku” Moliera
Komediopisarski talent Moliera jest przede wszystkim związany z jego typem umysłowości, niepospolicie przenikliwej, za pomocą której, wykorzystując zewnętrzną warstwę pozorów, można dotrzeć do istoty ludzkich zachowań. Jednak obok tej szczególnej właściwości poetyckiego geniuszu, o jego rozwoju zadecydowały warunki zewnętrzne. Czasy, w których tworzył Molier, były doskonałą pożywką dla jego poszukiwań jako człowieka teatru. W obu środowiskach, w których się obracał, zarówno dworskim, jak i w mieszczańskim, wiele było osób będącym trwałym i specyficznym wytworem epoki schyłku kontrreformacji i apogeum rozwoju mieszczaństwa. Wśród tych osób odnaleźć można niemal wszystkie typy, jakie umieścił twórca w swych komediach, jego ambicją bowiem było możliwie wiernie odwzorowanie rzeczywistości, aby przez to tym skuteczniej dotrzeć do rządzących nią mechanizmów i odkryć powiązania między ludźmi, którzy tę rzeczywistość tworzą.
Wiek XVII we Francji był okresem nasilenia się wytworzonej prizes kontrreformację religijnej atmosfery społecznej. Coraz szersze kręgi obejmowała działalność Towarzystwa Jezusowego, także w środowisku samych wiernych samorzutnie powstawały rozmaite ruchy dewocyjne. W ten sposób sprawy religii zaczęły się ściśle łączyć ze sprawami państwa, a także z ówczesną obyczajowością. Ścisłość tych powiązań pozwalała postawić pytanie, na ile wiara zaangażowana w sprawy świeckie jest jeszcze wiarą prawdziwą, głęboką, będącą oznaką osobistego kontaktu z Bogiem. Molierowską odpowiedzią na to pytanie jest Świętoszek.
Jego bohatera, Tartuffe'a, poznajemy najpierw z relacji osób, które go znają. Okazuje się, że każda z nich zauważa w jego charakterze inną cechę, można niemal odnieść wrażenie, że jest tu mowa o kilku najzupełniej różnych postaciach. Oznacza to, że Tartuffe potrafi zmieniać swoją osobowość w zależności od tego, z kim się kontaktuje i jakie cele chciałby w związku z tym kontaktem osiągnąć. O tym jak wielką posiadł on umiejętność manipulowania ludźmi, świadczy wielki wpływ, jaki ma on na Orgona. Gospodarz dostrzega w nim nie tylko swego najbliższego przyjaciela i człowieka godnego najwyższego szacunku, ale uważa go za męża opatrznościowego dla swojej rodziny. Stąd pomysł Orgona wydania Marianny za Tartuffe'a, świadczący z jednej strony o fascynacji jego osobą, a z drugiej o dążeniu do zapewnienia córce jak najlepszego - w mniemaniu Orgona - partnera życiowego.
Przyczyną, dla której Tartuffe cieszy się tak wielką czcią Orgona, jest jego nadzwyczajna pobożność. Religijny podtekst nadaje on wszystkiemu, co czyni i mówi, nawet sprawom najdrobniejszym i najbardziej zdawałoby się od zagadnień wiary odległym. Taki sposób postępowania symbolizuje religijną nadgorliwość niektórych środowisk, uznających, że prymatowi doktryny religijnej podlega każda sfera działalności człowieka, nie tylko duchowa, ale także obyczajowa, gospodarcza, społeczna, a nawet polityczna. Rozumowanie takie musiało prowadzić do uznania prymatu Kościoła nad władzą świecką i jego dominacji nad osobistymi przekonaniami człowieka. Sytuacja taka niosła ze sobą niebezpieczeństwo ograniczenia wolności przekonań jednostki i nietolerancji religijnej. Ponadto wątpliwa stała się prawdziwość i żarliwość wiary, zaprzęgniętej do służby całkiem świeckim dążeniom do utrzymania władzy i wpływu na umysły ludzkie. Groziłoby to odejściem od metafizycznego poszukiwania Absolutu, co w połączeniu z dominacją we wszystkich sferach życia zinstytucjonalizowanego Kościoła musiałoby się skończyć dla zwykłego człowieka utratą zarówno wiary, jak i wolności.
Obie te konsekwencje zostają przedstawione w komedii Moliera. Działalność Tartuffe'a sprawia, że Orgon staje się despotą, pragnącym na siłę uszczęśliwiać członków swojej rodziny, i nie zważającym na krzywdy, jakie im przez to wyrządza. Dlatego Orgon pozostaje głuchy na rozpacz i protesty swej córki, zakochanej w Walerym, która nie może sobie wyobrazić siebie w roli małżonki Tartuffe'a. Ulegając jego wpływowi Orgon chce za jednym zamachem unieszczęśliwić dwoje ludzi.
Drugie niebezpieczeństwo, polegające na odebraniu religii jej wymiaru duchownego i nadprzyrodzonego, ucieleśnia sam Tartuffe. Niegdyś był on może gorliwym chrześcijaninem, dbającym przede wszystkim o zbawienie duszy i przeżywającym swój osobisty związek z Bogiem. Obecnie z tego wszystkiego pozostały tylko moralizatorskie formułki i sprytne wykręty, którymi można usprawiedliwić każdy niegodziwy czyn. To właśnie nadużywanie tej metody doprowadzi Tartuffe'a do klęski i do zdemaskowania jego obłudy.
Z biegiem czasu cała rodzina Orgona, z wyjątkiem jego samego, orientuje się, że Tartuffe nie jest wcale świętym człowiekiem, a jedynie wyrachowanym dewotem, który czyha na majątek Orgona. Aby prawdę tę zrozumiał sam Orgon, musi dojść do dramatu. Tartuffe zaczyna za jego plecami uwodzić żonę gospodarza. Gdy Orgon to odkrywa, pojmuje swoje dotychczasowe zaślepienie i wybucha oburzeniem z powodu podłości człowieka, który udając świętoszka okazał się w rzeczywistości obłudnikiem i niegodziwcem.
W ten właśnie sposób Molier dokonuje krytyki współczesnej sobie rzeczywistości, w której nad zwykłą ludzką uczciwością zaczyna dominować przybrana w maskę świątobliwości przemoc. Słusznie krytykę tę odczytywali współcześni jako atak na ówczesny Kościół, uzurpujący sobie prawo do dominacji nad całą sferą działalności człowieka. Dzisiejsi czytelnicy Świętoszka dostrzegają w tej krytyce przede wszystkim kompromitację świętoszkowatej obłudy, której genialnym symbolem stał się Tartuffe.