Molier, Świętoszek (Tartufe). Komedia w pięciu aktach,

przeł. i oprac. Tadeusz Boy-Żeleński, wyd. 8 przejrzane, BN II 40, 1968.

WSTĘP

1. Jak poczęła się komedia „Świętoszek”?

• kulminacyjny punkt życia i twórczości Moliera.

• dwudziestoletni chłopiec z dobrego mieszczańskiego domu, od dziecka trawiony pasją do teatru, zakochał się w młodej aktorce, Magdalenie Bejart, i założył z nią teatr w Paryżu. Tea-trzyk bankrutuje. Molier puszcza się z młodą trupą, której rychło staje się głową, na prowincję i obiega ją przez kilkanaście lat. Rozgłos wędrownego teatrzyku rośnie; wreszcie otwiera Mo-lierowi drogę do Paryża, i to pod najlepszymi auspicjami: trupa debiutuje z powodzeniem przed samym królem. Molier miał wówczas lat trzydzieści sześć.

• pierwsza nowość, z jaką wystąpi w Paryżu, będą „Pocieszne wykwintnisie”.

2. „Pocieszne wykwintnisie”.

• pierwsza tak ostra satyra, ośmieszenie sztuczności salonów literackich.

• „Natręty” - ośmieszony typ dworskiego panka, złotego młodzieńca.

• coraz większa liczba niechętnych Molierowi.

3. Walka o „Szkołę żon”.

• wielka popularność; wojna literacka, później moralna.

• oskarżenie o niemoralność, żartowanie z wierzeń religijnych, ślub z Armandą Bejart, siostrą Magdaleny (w istocie córką).

• z kampanii o „Szkołę żon” urodził się „Tartufe”, czyli „Świętoszek” - obłuda i nadużywanie rzekomych wartości moralnych do osobistych arcyświeckich celów.

1. Wystawienie „Świętoszka” i walka o niego.

• wystawienie: podczas uroczystości inauguracyjnych pałacu i ogrodów w Wersalu, świeżo stworzonych prze Ludwika XIV, 12 maja 1664 r. (trzy akty); burza pięcioletnia; król, któremu cenzorowie moralności dawali się we znaki, przyjął nowy utwór z zadowoleniem, brak łaski w oczach królowej-matki, Anny Austriackiej, śmiertelnie chorej ( powaga i dewocja).

• na czele zgroszonych stanął Mgr. de Perefix, arcybiskup Paryża. zakaz wystawiania „Świętoszka” publicznie.

2. „Don Juan”.

• 1665 r. pisany naprędce, by zapełnić lukę po zakazie wystawiania „Świętoszka”, romansowy temat zmienił się pod koniec sztuki w gryzący pamflet przeciw obłudzie; nowa odmiana świę-toszka; król milczał, bronić jawnie Moliera nie mógł.

3. „Mizantrop”.

• z goryczy powstał „Mizantrop”.

• 5 sierpnia 1667 r. z pewnymi zmianami wystawienie „Świętoszka” - za pozwoleniem króla.

4. Ostateczne zwycięstwo.

• dopiero w 1669 r. „Świętoszek” zyskuje trwałe prawo do sceny.

1. Podłoże „Świętoszka”. Życie religijne we Francji w XVII wieku.

• olbrzymia ingerencja religii we wszystkie sfery życia w XVII wieku; Port Royal; nowe zakony.

• obłuda religijna i libertynizm, ateizm.

1. Stosunek Moliera do swego tematu.

• „religia natury”; naznaczenie obłudy.

2. Stosunek przeciwników Moliera.

• „Świętoszek” dziełem proroczym - Ludwik XIV stał się z wiekiem Orgonem.

1. Zdobycze komedii Moliera.

• „Świętoszek” szczyt geniuszu Moliera i jedno z najśmielszych czynów artystycznych.

• z dawnej komedii, której celem było tylko bawić, mniej lub więcej wybrednie, Molier uczynił głębokie studium duszy ludzkiej.

2. Głębia.

• zabawa + nauka.

• zacieranie granic pomiędzy komizmem a powagą życia.

3. Komedia charakterów.

• „Szkoła żon” - komedia obyczajowa i komedia charakterów.

• „Świętoszek” - dalej komedia już nie sięgnie, ani u Moliera, ani u nikogo innego.

• wpływy farsy francuskiej.

4. Satyra.

• satyra społeczna o najwyższej doniosłości.

1. Doniosłość społeczna satyry Moliera.

• nowa potęga: zabijać śmiechem brzmiącym ze sceny.

• epoka Moliera - zmaganie się ze sobą dwóch światów: nowoczesna myśl + aparat społeczny i naukowy niemal średniowieczny.

1. Źródła „Świętoszka”.

• wątpliwe źródła (dość dalekie): satyra Regniera, komedia Aretina, nowela Boccaccia, romans Sorela „Peryander”, nowela Scarrona „Obłudnicy”, powiastka Barbadilla.

• znaczenie „Prowincjonałek” Pascala.

2. Jego przeobrażenia.

• nieznana pierwotna postać „Świętoszka”.

3. Akcja.

• w żadnej komedii Moliera nie ma tak późnego zjawienia się głównej osobistości.

1. Artyzm „Świętoszka”.

• genialne rysy komedii; świetna eskpozycja.

• Tartufe jest bohaterem wyłącznie razem z Orgonem - szalbierstwo i zaślepienie.

• szalbierze: Tartufe, pan Zgoda i niewidzialny Wawrzyniec.

• zaślepienie, uczciwość i dobra wiara: Pani Pernelle i Orgon.

• świeccy uczciwi: Elmira, dzieci Orgona, rozsądna Doryna i szlachetny Walery.

• rzetelna pobożność: Kleant.

TEKST

• przedmowa - marzec 1669 r., „komedia, która narobiła wiele hałasu i narażona była na długie prześladowania”, pobożnik a obłudnik.

• pierwsze podanie - 1664 r., po pierwszym zakazie, o poparciu króla.

• drugie podanie - 1667 r, król poza Paryżem.

• trzecie podanie - 1669 r., po powrocie na scenę.

• Osoby:




• pani Pernelle - matka Orgona.

• Orgon - mąż Elmiry.

• Elmira - żona Orgona.

• Damis - syn Orgona.

• Marianna - córka Orgona.

• Walery - zalotnik Marianny.

• Kleant - szwagier Orgona.

• Tartufe - świętoszek.

• Doryna - pokojówka Marianny.

• Ppan Zgoda - woźny.

• oficer gwardii.

• Flipota - służąca pani Pernelle.




• Rzecz dzieje się w Paryżu, w domu Orgona.

1. AKT.

1. scena - pani Pernelle, Elmira, Marianna, Kleant, Damis, Doryna, Flipota.

• irytacja pani Pernelle.

• pani Pernelle jest zachwycona Tartufe'em.

• Damis mówi o jego obłudzie.

• Doryna o jego zainteresowaniu Elmirą.

• pani Pernelle mówi o sąsiadce Oroncie („świeci cnót obrazem”).

• Doryna mówi o jej burzliwej młodości.

• pani Pernelle wyjeżdża, uderza w policzek Flipotę, by ją pospieszyć.

2. scena - Kleant, Doryna.

• Doryna dopełnia obrazu sytuacji, o zachowaniu Orgona (gardzi dziećmi…), nie widzi świata poza Tartufe'em.

3. scena - Elmira, Marianna, Damis, Kleant, Doryna.

• Elmira odchodzi, gdy jej mąż się zbliża (chłodne stosunki).

4. scena - Kleant, Damis, Doryna.

• Damis martwi się o Mariannę i Walerego.

5. scena - Orgon, Kleant, Doryna.

• Orgon wypytuje Dorynę o zdarzenia w domu, interesuje go najbardziej Tartufe, nie przejął się chorobą żony.

• Doryna: Tartufe „Chcąc odzyskać krew, co ją pani utraciła,/ Cztery lampeczki wina wypił na śniadanie”.

• Orgon: „Biedaczek!”.

6. scena - Orgon, Kleant.

• Kleant krytykuje zaniedbywanie rodziny przez Orgona.

• Orgon opisuje ideał - Tartufe'a, „przypadkowe” spotkanie, o zabiciu pchły.

• Kleant jest racjonalistą, pobożnym, uczony, ale nie szarlatan, o dewocji, Kleant dopytuje się, czy Walery nadal jest narzeczonym Marianny.

• Orgon o odwleczonym ślubie.

• Kleant wypytuje o powody.

• Orgon ukrywa się za murem niejasnych i wykrętnych odpowiedzi.

2. AKT.

1. scena - Orgon, Marianna.

• Orgon mówi o powinnościach dzieci i ich uległości.

2. scena - Orgon, Marianna, Doryna, która wchodzi po cichu i staje niepostrzeżona za Orgo-nem.

• Orgon informuje Mariannę o jej zamążpójściu.

• Marianna jest zaskoczona, ale jeszcze nie rozpacza.

• Doryna się wtrąca.

• Orgon ją ucisza, wścieka się, chce ją uderzyć.

3. scena - Marianna, Doryna.

• Doryna pociesza Mariannę.

• Marianna mówi o strachu, który czuje przed ojcem.

• Doryna upewnia się, czy Walery i Marianna się kochają.

• Marianna waha się między ukochanym a ojcem.

• Doryna kpi.

4. scena - Walery, Marianna, Doryna.

• Walery właśnie usłyszał nowinę, jest zły, „radzi” ukochanej wyjść za Tartufe'a.

• Marianna się zgadza.

• Walery wyrzuca jej, że udawała miłość do niego.

• Marianna mu wyrzuca, że zachęca ją do ślubu.

• Walery chce wyjść, kilka razy zawraca.

• Doryna się wtrąca, zatrzymuje Walerego, który udaje, że się jej opiera.

• Mariannie jest przykro i chce wyjść.

• Doryna i ją zatrzymuje.

• Walery sądzi, że jego widok jest przykry Mariannie i idzie do wyjścia.

• Doryna ich godzi, próbuje ich naprowadzić na jakiś plan.

• Marianna ma się pozornie zgodzić na ślub, ma udać chorobę.

• Walery ma się głośno domagać swoich praw.

3. AKT.

1. scena - Damis i Doryna.

• Damis jest zły na Tartufe'a.

• Doryna go uspokaja.

2. scena - Tartufe i Doryna.

• Damis chowa się w przyległym gabinecie.

• pojawia się Tartufe.

• Tartufe chustką zakrywa dekolt Doryny.

• Elmira doprasza się o rozmowę z Tartufe'em.

• Tartufe się zgadza.

3. scena - Elmira i Tartufe.

• Tartufe troskliwie pyta o jej zdrowie, przysuwa się do niej, ściska jej palce, kładzie rękę na ko-lanach.

• Elmira wypytuje go o ślub z Marianną.

• Tartufe mówi, że to pomysł Orgona.

• Damis słucha ich z gabinetu.

• Tartufe mówi, że nie jest z kamienia, o miłości pochodzącej od Boga, wyznaje Elmirze miłość, „Będąc nabożnym, czy być człowiekiem przestałem?”.

4. scena - Elmira, Damis, Tartufe..

• wtrąca się Damis.

• Elmira uspokaja wzburzonego pasierba.

5. scena - Orgon, Elmira, Damis, Tartufe.

• Damis oskarża Tartufe'a o próbę uwiedzenia Elmiry.

6. scena - Orgon, Damis, Tartufe.

• Orgon nie wierzy Damisowi.

• Tartufe się przyznaje do winy, samobiczowanie.

• Orgon oskarża Damisa o zdradę.

• Tartufe korzy się przed Damisem, podsuwa Orgonowi, że jest ofiarą, klęka.

• Orgon też klęka i się ściskają, ślub będzie jeszcze dzisiaj.

• Damis odchodzi.

7. scena - Orgon, Tartufe.

• łaskawy Tarute „przebacza” Damisowi.

• Orgon czyni Tartufe'a swoim spadkobiercą.

4. AKT.

1. scena - Kleant, Tartufe.

• Kleant prosi Tartufe'a, żeby przekonał Orgona, by Damis wrócił do domu.

• Tartufe odmawia.

2. scena - Elmira, Marianna, Kleant, Doryna.

• Doryna zwraca się o pomoc dla Marianny do Kleanta.

3. scena - ciż sami i Orgon.

• Marianna prosi ojca o odwołanie ślubu, odda mu majątek po matce i pójdzie do klasztoru.

• Orgon nie słucha nikogo.

• Elmira oskarża Tartufe'a o molestowanie jej.

• Orgon mówi o „słabości” Elmiry do Damisa.

• Elmira pyta, czy uwierzy jej, jeżeli to zobaczy, wysyła Dorynę po Tartufe'a.

4. scena - Elmira, Orgon.

• Elmira chowa Orgona pod stałoem, przypomina, że to jego wina i nie może być później na nią zły za jej zachowanie.

5. scena - Tartufe, Elmira i Orgon pod stołem.

• Tartufe jest początkowo nieufny, ale po chwili znów wyznaje jej miłość.

• Elmira udaje, że ma skrupuły przed Bogiem.

• Tartufe ją uspokaja, co chyba najbardziej pogrąża go w oczach Orgona.

• Elmira kaszle, by zwrócić na siebie uwagę Orgona, ale ten nie reaguje.

• Elmira podkreśla, że to wina Orgona.

• Tartufe zrzuca maskę.

• Elmira denerwuje się, czy Orgon ich nie zaskoczy.

• Tartufe mówi, że Orgon jest tak zaślepiony, że uwierzy we wszystko, co Tartufe mu powie.

• Elmira mimo to wysyła Tartufe'a, by sprawdził, czy gdzieś się nie czai Orgon.

6. scena - Orgon, Elmira.

• Orgon się wścieka.

• Elmira chce, by znów ukrył się pod stołem i posłuchał dalej.

7. scena - Tartufe, Elmira, Orgon.

• Tartufe nie zauważa Orgona i dalej klaruje Elmirze.

• Orgon się ujawnia i wyrzuca z domu Tartufe'a.

• Tartufe próbuje się bronić, grozi, twierdzi, że należy do niego.

8. scena - Elmira, Orgon.

• Elmira wypytuje Orgona, o co chodzi.

• Orgon uczynił Tartufe'a nie tylko spadkobiercą, ale właścicielem majątku.

5. AKT.

1. scena - Kleant, Orgon.

• Kleant wstrzymuje Orgona.

• Orgon podczas wojny domowej popierał króla, ale przyjął jakiś przedmiot od przyjaciela z przeciwnego obozu, Tartufe mu to ukradł - podejrzenie o zdradę.

• Kleant zdaje sobie sprawę z powagi sytuacji, czyni wyrzuty szwagrowi - budująca tyrada.

2. scena - Orgon, Kleant, Damis.

• Orgon przyznaje sie że zrujnował rodzinę.

• rodzina się jednak od niego nie odwraca, nie czyni mu wyrzutów.

3. scena - pani Pernelle, Orgon, Elmira, Kleant, Marianna, Damis, Doryna.

• pani Pernelle denerwuje Orgona (zachowuje się tak, jak on wcześniej), współczuje Tartu-fe'owi („Biedaczek!”).

• rodzina zastanawia się, jak wybrnąć z tej sytuacji.

4. scena - Orgon, pani Pernelle, Elmira, Marianna, Kleant, Damis, Doryna, pan Zgoda.

• pan Zgoda jest kolejnym świętoszkiem, przysyła go Tartufe, Orgon i cała rodzina ma opuścić dom, bo Tartufe chce tu zamieszkać.

5. scena - Orgon, pani, Pernelle, Elmira, Kleant, Marianna, Damis, Doryna.

• pani Pernelle jest zaskoczona.

6. scena - Walery, Orgon, pani Pernelle, Elmira, Kleant, Marianna, Damis, Doryna.

• Walery przychodzi z pomocą, załatwia ucieczkę Orgona.

7. scena - wchodzą Tartufe i oficer gwardii.

• Tartufe każe zabrać Orgona do więzienia.

• nagle się okazuje, że oficer przyszedł po Tartufe'a.

• wszyscy się cieszą.

8. scena - pani Pernelle, Orgon, Elmira, Marianna, Kleant, Walery, Damis i Doryna.

• Kleant radzi Orgonowi podziękować Bogu za szczęśliwe rozwiązanie sprawy.

• Orgon planuje ślub Marianny ze stałym i wiernym Walerym.

scena najżywsza i najoryginalniejsza, charakteryzacja osób i sytuacji.

scena „zwady miłosnej”.

6