BAROK

Nazwa - od nazwy klejnotu, perły rzadkiej jakości, o dziwnych, oryginalnych kształtach (portug. barocco `dziwny')

Europa - koniec XVI w. do pocz. XVIII w.

Polska:

• prebarok - koniec lat 80. XVI w. do lat 20. XVII w.

• rozkwit baroku - lata 30. XVII w. do 1700 r.

• schyłek epoki - czasy saskie - 1700-1730

Ważne wydarzenia: wojny polityczne i religijne w Europie; 1655 „potop” szwedzki; wojna z Turcją

Rozpad harmonijnego ładu renesansu dramat: jaką postawę zająć wobec świata, który jest tak zmienny?

PRZEROST FORMY NAD TREŚCIĄ - barok to nowa, bogata treść w nowej przebogatej formie, forma ta zdaje się dominować nad treścią (wiele ozdób, zaskakujące pomysły itp.). Czasem obok niewątpliwego artyzmu - sztuczność

Sztuka ma zaskakiwać, wywoływać zdumienie odbiorcy, wstrząsać jego uczuciami, powodować szok; czasem stanowi zagadkę do rozwiązania

MARINIZM - kierunek w poezji barokowej, zapoczątkowany przez Giambattistę Marina; cechy utworów: nagromadzenie różnych chwytów poetyckich ukazujących kunszt poetycki, tematyka „dworska”, np. miłość

KONCEPTYZM - kierunek, którego założeniem jest szokować odbiorcę

ROKOKO - późna faza baroku, styl w sztukach plast., w literaturze, architekturze, dekoracji wnętrz, modzie; nazwa od oryginalnej muszli rocaille; charakteryzowało się lekkością, falistą linią, upodobaniem do egzotycznych motywów; w literaturze - formy ulotne, „lekkie”, z puentą

KONTRREFORMACJA - prąd powstały w Kościele Katolickim w odpowiedzi na zagrożenie reformacją, koniec XVI w. do XVIII w.; początkowo ruch twórczy, z czasem nietolerancyjny; hasła w kulturze: wierność Biblii, tematyka hagiograficzna, prezentacja scen religijnych w sztuce

FILOZOFIA - czas, marność, śmierć jako tematy dociekań

• BENEDYKT SPINOZA (Holender) - dobro najwyższe tkwi w zrozumieniu konieczności, którym podlegamy

• FRANCISZEK BACON (Anglik)

• BŁAŻEJ PASCAL (Francuz) - prymat wiary nad wiedzą, w Boga „opłaca się” wierzyć; filozoficzny mistycyzm

• RENE DESCARTES (KARTEZJUSZ; Francuz) - „myślę, więc jestem”

SŁYNNI TWÓRCY LITERATURY EUROP. - G. Marini, John Milton, Miguel Cervantes, P. Calderon, Lope de Vega, Molier, P. Corneille, J. La Fontaine

MOLIER - twórca obyczajowej klasycznej komedii franc., założyciel teatru (Komedia Francuska)

• znane utwory: Pocieszne wykwintnisie, Szkoła żon, Mizantrop, Skąpiec, Chory z urojenia

• rzeczywistość w krzywym zwierciadle

• Świętoszek - potępienie szalbierstwa, zaślepienia, głupoty; obłudnik Tartuffe wkrada się do rodziny Orgona, ogłupia go pozorem świętości, a także jego matkę; ograbia go, chce mu uwieść żonę i ożenić się z jego córką; sytuację ratuje żona i jej sprytna służąca - obłuda, dewocja zostają wyśmiane i zwyciężone

• 3 postacie komizmu - 1) sytuacji, 2) charakterologiczny (komizm postaci), 3) językowy (k. słowa)

• komedia obyczajowa - ośmiesza obyczajowość danego środowiska społecznego: przywar, przyzwyczajeń, przesądów, sposobu bycia

CYD ALBO RODERYK PIERRE'A CORNEILLE'A - tragikomedia

• szybka akcja, postacie żywe, aktywne, nieschematyczne, bohaterowie przeżywają trudne dylematy

• Roderyk i Chimena byli w sobie zakochani, ale ich ojcowie posprzeczali się; Roderyk zabija ojca Chimeny w obronie honoru, Chimena chce pomścić ojca, w jej imieniu występuje jej drugi wielbiciel - Sankty, zwycięzca pojedynku ma poślubić Chimenę, zwyciężył Cyd-Roderyk, ale darował Sanktemu życie

JEROZOLIMA WYZWOLONA TORQUATO TASSO - epos rycerski z XVI w.

• Godfred - wódz krucjaty rycerstwa chrześcijańskiego

• krzyżowcy przeżywają różne przygody i trudności, jeden z rycerzy zakochuje się tragicznie w pogance

• wydarzenia realistyczne i fantastyczne

• człowiek stawiany przed trudnymi wyborami

SZTUKA

• malarstwo hiszpańskie - Velazquez - i flamandzkie - Rembrandt, Rubens

• architektura i rzeźba: Bernini, Barromini

BAROK POLSKI

GŁÓWNE NURTY LITERACKIE

• DWORSKI - rozwijał się na dworach magnackich i królewskich; Jan Andrzej Morsztyn (poezja salonowa), Daniel Naborowski (poezja bardziej filozoficzna); poezja mająca zaskakiwać odbiorcę, bawić go; nawiązywanie do wzorów zagranicznych

• ZIEMIAŃSKI (sarmacki, swojski, szlachecki) - w szlacheckich dworkach; Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki; przywiązywanie wagi do tradycji, tworzenie szlacheckiej ideologii, niechęć do obcych wzorów

• kult tradycji, wolność jednostki (liberum veto), religia katol. (często dewocja, nietolerancja)

• mit sarmacki - szlachta polska miała się wywodzić od starożytnych Sarmatów - dzielnych wojowników spokrewnionych z Sytami

• ideał szlachcica-sarmaty - postawny, dumny, waleczny, kłótliwy, skłonny do bójek i pijaństwa, przekonany o świetności polskiego ustroju - „złotej szlacheckiej wolności” (przykład: Onufry Zagłoba z Potopu)

• PLEBEJSKI - w miastach; słynny bohater - Sowizdrzał - błazen i wesołek, który pod maską szpetnego prostaka ukrywa wielką życiową mądrość, prześmiewca, osobowość niepokorna, pełna buntu i przekory wobec hierarchii i układów świata, brzydki, zaczepny, krytykuje rzeczywistość

POEZJA BAROKOWA - PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA TREŚĆ:

• METAFIZYCZNA - M. Sęp Szarzyński, Sebastian Grabowiecki - groza, makabra, różnorodność środków wyrazu, powaga tematu, intelektualizm

• P. „ŚWIATOWYCH ROZKOSZY” - Hieronim Morsztyn, Szymon Zimorowic, J.A. Morsztyn - poezja optymistyczna, trzeba korzystać życia, bo szybko minie

• ZIEMIAŃSKA - Wacław Potocki - pochwała natury, umiar, wieś jako miejsce ucieczki od problemów

• MIESZCZAŃSKO-PLEBEJSKA - Jan z Kijan i dużo utworów anonimowych - bohaterem jest człowieka, jego postawa wobec konfliktów i uroków miast, uniwersalne prawa ludzkie

POPULARNE ŚRODKI STYLISTYCZNE

• KONTRAST, antynomie

• PARADOKS - sformułowanie zaskakujące treścią na pozór bezsensowną, lecz po przemyśleniu ujawniające nieoczekiwaną prawdę

• OKSYMORON - prosty paradoks, połączenie 2 sprzecznych wyrazów (gorejący mróz, żywy trup)

• INWERSJA - szyk przestawny

• HIPERBOLA - wyolbrzymienie

• ANAFORA - wielokrotne powtórzenie tego samego zwrotu na początku kolejnych wersów

• BRZYDOTA jako środek ekspresji

J.A. MORSZTYN - marinista, poeta miłości

• zbiory wierszy: Kanikuła albo psia gwiazda; Lutnia

• tematyka: życie dworskie, płocha miłość, flirt, zmysły itp.

• środki stylist.: kontrast, oksymoron, charakterystyczne rekwizyty (bladość twarzy, łomot serca, żal)

• sonet Do trupa - podobieństwo między człowiekiem zakochanym a trupem, ale w lepszej sytuacji jest nieboszczyk, bo zakochany nie może przerwać swych cierpień

• Niestatek - wyższość mężczyzn nad kobietami, które są niestałe (anafora - 15 razy powtórzono prędzej…)

D. NABOROWSKI - poezja kunsztowna, ale o poważnej tematyce

• tematy: człowiek - kim jest, czym jest ciało ludzkie a czym dusza; życie i jego cechy: przemijalność, nietrwałość, kruchość; czas - destrukcyjna, niszcząca siła

• Krótkość żywota - nietrwałość ludzkiego życia, refleksja nad śmiertelnością człowieka

• Cnota grunt wszystkiemu - wartości, do których człowiek przykłada wagę (bogactwo, jedzenie, kobiety itd.), są niczym; trwała jest tylko cnota - prawość w życiu i wierność Bogu

J.A. MORSZTYN I D. NABOROWSKI - PORÓWNANIE

• cechy wspólne: maniera poetycka, epoka, w której tworzyli

• różnice: Morsztyn - poezja rozrywkowa, dworska, miłosna; Naborowski - poezja metafizyczna, intelektualna, refleksyjna, filozoficzna, analityczna

SZTUKA EPISTOLARNA - sztuka pisania listów lub literatura oparta na listach

• listy Jana III Sobieskiego do Marysieńki - wyznania miłosne, ważne spawy polityczne, wydarzenia wojenne; kunsztowna forma

PAMIĘTNIKARSTWO - moda baroku - źródło wiedzy o obyczajowości szlacheckiej, źródło historyczne, informacja o ówczesnym języku

• np. Pamiętniki szlachcica J.C. Paska - opis „wojenny” (prawdopodobnie dużo nazmyślał o swym męstwie), życie na wsi, wzorzec ziemiańskiego gospodarza; cechy artystyczne: barwny, potoczny, czasem dosadny styl epizodów fabularnych, talent gawędziarski, żywe opisy batalistyczne, narracja podobna do powieści, oracje, humor, ironia

• rodzaje pamiętnikarstwa: diariusze (pisane codziennie), zapisy gawędziarskie (gawędy, opowieści), raptularze (kroniki rodzinne)

WACŁAW POTOCKI - morały i pouczenia

• Nierządem Polska stoi - o bałaganie prawnym, ucisku biedniejszej szlachty, niesprawiedliwości

• Pospolite ruszenie - krytyka szlacheckiej wolności

• Zbytki polskie - ubolewanie nad wadami kleru i szlachty (bogactwo, wygody, zabawy - gdy ojczyzna potrzebuje obrony i pieniędzy na wojsko)

• Transakcja wojny chocimskiej - miłość do Boga i Polski; mit Sarmatów; przebieg i przygotowania do bitwy pod Chocimiem 1621; prawda historyczna + dygresje (epizody bitewne i obyczajowe, wtrącenia satyryczne i moralizujące); epos - rozpoczyna się inwokacją, utrzymany w podniosłym tonie, realizm szczegółu, bogata oracja, opis wodza - jak herosa

• Kto mocniejszy, ten lepszy - potępienie nietolerancji religijnej

• zbiór fraszek Ogród, ale nie plewiony… - krytyka współczesnych

TROSKA O LOSY CZŁOWIEKA I PAŃSTWA

• Szarzyński, O wojnie naszej…, O nietrwałej miłości świata tego

• W. Potocki, Transakcja wojny chocimskiej

NAJWAŻNIEJSZE TEMATY PORUSZANE W LITERATURZE BAROKU

• człowiek i jego kondycja we wszechświecie - przemijanie, walka z pokusami, wartości

• miłość - uczucie trwalsze niż przemijanie, miłość do Boga jako jedyna prawdziwa wartość, miłość jako pożar zmysłów i jako gra wojenna

• ojczyzna, troska o jej los

• nierówność społeczna

• nietolerancja wyznaniowa

• wieś, ideał życia ziemiańskiego

NAWIĄZANIA DO BAROKU - Fredro, Mickiewicz, Sienkiewicz - Trylogia

3

---