Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku,
oprac. Stanisław Grzeszczuk, wyd. 2 zm, BN I 186, 1985.
WSTĘP
Rodowód społeczny polskich sowizdrzałów.
nurt staropolskiej literatury plebejskiej.
dwa dialogi o przygodach Szwejka-klechy Albertusa: „Wyprawa plebańska” 1590 r., „Albertus z wojny” 1596 r., anonimowe, dały początek długiej serii tzw. albertusów (bohaterem jest ucieszny klecha), np. „Komedia rybałtowska nowa” 1615 r.
zbiory wierszy Jana z Kijan: „Nowy Sowiźrzał abo raczej Nowyźrzał” 1596 r., „Sowiźrzał nowy abo raczej Nowyźrzał” 1614 r., „Fraszki Sowiźrzała nowego” 1614 r., „Fraszki nowe Sowiź-rzałowe” 1615 r.
„pisma” Jana Dzwonowskiego: „Sejmu domowego [walnego] artykułów sześć” 1608 r., „Nie-pospolite ruszenie abo Gęsia wojna” 1621r.
kalendarze z przepowiedniami, humorystyczne i parodystyczne, np. „Kalendarz wieczny” Ja-na Żabczyca, ok. 1614 r.
nurt opozycyjny wobec literatury warstw panujących.
pierwsza generacja krakowskiej cyganerii artystycznej - fikcyjny cech frantowski, twórcy ukry-wali się pod komicznymi pseudonimami (Jan z Wychylówki, Tymoteusz Moczygębski), środo-wisko małopolskich klechów i rybałtów, negatywny stosunek do świata feudalnego, brak pers-pektyw na zmianę sytuacji życiowej i społecznej, na marginesie stanów, zawiedzione nadzie-je, niespełnione ambicje, plebejska duma i niezależność.
ustawiczna wędrówka w poszukiwaniu chleba i znośnych warunków pracy.
działalność autorów sowizdrzalskich - ostatnie lata XVI w. i pierwsza połowa XVII w. wiąże się z rozkwitem małopolskiego szkolnictwa parafialnego.
filozofia „lekkiego chleba”.
Program literacki. Humorystyka jako światopogląd.
produkt anonimowy, prowokacyjna amoralność, brak przegrody, jaka stoi pomiędzy twórcą-moralizatorem a odbiorcami, wspólna lektura w karczmie - przybytek kultury ludowej.
czynność zarobkowa (jawnie).
Konfrontacje, prowokacje i paradoksy.
tendencja do sprowadzania abstrakcji do wymiarów najprostszych i materialnych, sprzecz-ność między ogólnymi prawami i teoretyczną intencją prawd kościelnych a sensualizmem i konkretnością chłopskiego myślenia.
„Pismo święte” traktowane z poufałością i brakiem dystansu.
skompromitowanie mitu niebiańskiej szczęśliwości (nerwowa pogoń za pieniądzem) i dobrej żony.
zasadniczy element postawy wobec świata - prowokacja wypływa ze sprzeczności między kulturą ludową a oficjalną.
odwrócenie hierarchii i wartości,
Parodie sowizdrzalskie.
pochwała czarownic, cudzołóstwa, żarty z duchownych.
antybohater-Rycerz, Albertus-żołnierz-oferma.
aprobata dla sprytu i tchórzostwa.
Świat na opak.
wszystko kłóci się ze zdrowym rozsądkiem.
absurd urealniony.
Miejsce i znaczenie literatury sowizdrzalskiej w piśmiennictwie polskim.
brak hamulców i rygorów - słabość i siła błazeństwa.
groteska.
TEKST
„Albetusy” i „Komedia rybałtowska”.
„Wyprawa plebańska”, 1590 r., wydana u Łazarza (syna).
osoby: Pleban, Albertus, Wendetarz (tandeciarz) i Rostrucharz (handlarz końmi).
Pleban narzeka na nałożenie na duchowieństwo obowiązku wojskowego (po 1582 r., najazd tatarski i groźba wojny z Turcją), „cnoty kość” żołnierz, znalazł Albertusa (Wojtka), skromny, biedny, Albertusowi sprzykrzyła się szkoła, jadą kupić konia (byle tanio), z Wendetarzem roz-mawiają o potrzebnym rynsztunku, do Rostrucharza po konia (14 lat), Albertus obiecuje Ple-banowi nie ryzykować podczas bitwy, Pleban zaleca mu być dobrym, nikogo nie krzywdzić, z tyłu bitwy się trzymać i nie ryzykować.
„Albertus z wojny”, 1596 r., wydany u Łazarza.
osoby: Ksiądz, Albertus, Wojtas.
Ksiądz się zastanawia, czy Albertus żyje, ten przyjeżdża, pyta, gdzie ma zostawić konia, miał z nim problem - wszedł z koniem w błoto, stracił buty, miał przy sobie list pisany „palcem Bo-żym”, konia zaczął wyciągać z błota za szyję (powróz), koń się dusił, Albertus sprzedał rynsz-tunek (zbroję też, bo ubranie miał od błota tak twarde jak zbroję).
Wojtasowi na wojnie zabrali konia i brodę zgolili, u pasa ma zdobyczne kokosze („tu we wsi, niedaleko”), to kradzież, Ksiądz: „drugiemu nie czyń, coć niemiło”, Albertusowi nie było niemi-ło, ksiądz namawia Albertusa na zostanie księdzem, oferuje mu plebanię po swojej śmierci.
„Komedia rybałtowska nowa”.
osoby: Magister albo Klecha, Kantor, Dzwonnik z maczugą, Albertus, Konfederat (z wojska, grabieżca), Gospodarz, Gospodyni, dziad, Baba, Diabeł, epilog (tu: postać zamykająca przedstawienie).
w Prologu - prośba o datek.
Traktat pierwszy: Gospodyni i Gospodarz o głodzie, spustoszenie po Konfederatach.
Traktaty (3) przedzielone Chorusami (3).
w Traktacie trzecim Baba (= czarownica) i Diabeł, którego ona przegania.
„Fraszki” Jana z Kijan.
„Nowy Sowiźrzał”.
1. Autor tych książek - nie opisuje tu nauk wyzwolonych, starych, lecz dla przyjemności.
2. Do czytelnika - urodził się w czyśćcu, chrzcił w Jordanie po świętym Janie, uczył się w Pa-ryżu (dawno, książki pogubione, zżarte przez mole), szkoła była męką, potem służba na dwo-rze, podczaszy na królewskim dworze (krowom wody żłób) u Henryka Walezego.
12 Przekupstwo - odwrócenie realnej sytuacji, piwo do Przemyśla, sól do Bochni.
14 Rzemieślnicy łgarze - 2 lata łgarstwa, 1 rzemiosła się uczą.
fraszki 28-48 „Medicina”.
30 Łysina na głowie - rada dla łysych, gnój na porost włosów.
50 Nauki potrzebne do rzemiosła - ustawiczne wędrowanie, wprawiaj się w niecnoty, śpij do południa, nie myj się, nie czesz, żadnej pracy nie wykonuj, rozkazów nie słuchaj, szkody czyń, nie czyść butów, kłóć się z żoną i dziećmi pana.
55 Disticha Catonis „przekłady” - „W swe siły nie bardzo dufaj”, „Nie wierz żonie, gdy dobre-go sługę łaje”, nie kłóć się z kobietą („Krótki rozum, długie włosy…”), nie wierz kobiecie (kła-mie), nie miej kochanki, bo żona też ci tym odpłaci, lepsze chowaj dla siebie, nie spiesz się, nie idź pierwszy.
63 Mąż z żoną jedno ciało - jeśli to prawda, dlaczego on nie czuje, że ją „kto inszy (…) kut-neruje?”.
69 Psalm szewcom ku czci, ku chwale, bo łgarze.
75 Zamknienie - dla wszystkich to dzieło, autor mieszka w Bieszczadach.
Jan z Kijan „Fraszki Sowizdrzała nowego” w wyborze.
„Jan z Kijan FRASZKI te wszytkim ofiaruje), 1614 r., Kraków.
2 Co ludzie robią na świecie? - Bóg nierówno rozdał ludziom bogactwa, bogaty - rozum, bie-dny - głupota, gdyby Salomon był biedny, uważano by go za głupca.
18 Własność turecka - kosztowne towary do Polski.
19 Węgrzyn - gospodarny i ma dobre towary, ale zmienny w wierze.
20 Włoch - pięknie buduje, „Każdą rzecz ozdobi”, mdłej natury.
21 Niemiec - boi się Polaka, gwałtowny, skory do bitwy.
22 Hiszpan - dobry żołnierz, lepsze żelazo niż w Polsce.
23 Anglikowie - kupcy.
24 Arabowie - kupiec-pirat.
25 Polacy - przymierają głodem, ale w luksusie, odważny, skory do bójki.
26 Moskwa - zdrajcy.
28 Rusin - złodzieje.
[Jan z Kijan] „Fraszki nowe Sowizdrzałowe” w wyborze.
Kraków 1615 r.
11 O Niemcu - budował organy, sklepienie się zawaliło, zbierał pieniądze, przekręcił słowa.
20 Pożyczana świeca - mąż umiera zbyt wolno, żona martwi się o świecę.
„Minucje sowizdrzalskie”.
„<Minucje sowiźrzałowe - A>” zachowane fragmenty.
1 Miesiące: sierpień - grudzień; sierpień: nie chodź do kochanki, bo ktoś inny do twojej żony, październik: „Chroń się wody”.
2 Części roku: wiosna: praca, lato: polowanie, jesień: dzieci, zima: ksiądz po kolędzie, bożo-narodzeniowa kradzież „na szczęście”.
3 Nauka puszczenia krwie.
„<Minucje sowiźrzałowe - B>”.
1 Do czytelnika - zawsze chodził prostymi drogami, ale Bóg zasiał je cierniem i teraz musi je z daleka omijać.
2 O postanowieniu roku.
3 Pan doroczny - przepowiednie, większa jałmużna dla karczmarzy niż mnichów.
4 Drogi i poselstwa - drogi niebezpieczne z powodu deszczu.
5 Choroby.
7 Urodzaj.
7 Wojny.
8 Ognie i pożogi.
9 Odmiana księżyca.
10 O postanowieniu księżyców.
O powodzeniu szczęśliwym miast niektórych 23-29: Kraków, Lwów, Przemyśl, Sędziszów, Dębica, Pilzno, Biecz.
30 Koniec roku.
31 Kalendarz nowy dla prostaków.
„<<Pisma>> Jana Dzwonowskiego”.
„Statut Jana Dzwonowskiego” (jak sądzić łotry i kuglarze).
„Pisano go przy szynkwasie/ Tak rok jakoś o tym czasie”.
Do czytelnika - w karczmie dla zabawy.
List wolny (paszport) i przywilej (dyplom) frantowskiego cechu, z pana nie błaznuj przy goś-ciach.
20 artykułów zebranych szybko „Konstytucji nowych”.
artykuł XV - nikt nie powinien karać żony za to, że obiła męża, gdy on nie potrafi się sam ob-ronić.
Kryminały, np. „o czary” - jeśli na dobre, to pochwała czarownic.
„Niepospolite ruszenie abo Gęsia wojna”.
Kraków, 1621 r.
osoby: szlachcic i Karczmarz.
Szlachcic z wojny, Karczmarz o stratach podczas wojny.
„Dziwy albo Absurda”.
„[Januarius Swizralus] Peregrynacja Maćkowa”.
proza, język mało zrozumiały, błędy „jazem się zmordowan, juzem tez nie mog dalej uść”…
Maciek zwiedził kawał świata (nonsensy geograficzne), głuchy usłyszał szelest w krzakach, ślepemu coś mignęło, nagi wystraszył się, że ich pozbawią ubrania, chromy chce uciekać…
Napomnienie do sąmsiadów - nie puszczajcie w świat rymów.
Do czytelnika Maciek.
podpis: „Januarius Swizralus pede propria, Anno Domino, 91073526000”.
„Cadasylan Nowohracki na Krempaku”.
„Sakwy” z nowinami, w wyborze.
„Naenia abo wiersz żałosny”.
na śmierć Matysa Odludka, księcia ultajskiego, wielkiego hetmana łotrowskiego.
był tak mądry, że ze świniami siedział.
matka - czarownica, rodzina - złodzieje i przestępcy.
akrostych: wersy 155-167 MACIEJODLUDEK.
„Śpiewnik sowizdrzalski”.
„[Jan z Wychylówki] Kiermasz wieśniacki}, „Rozgwara”.
osoby: Kmoś i Bartosz.
„Taniec albo pieśń o Kaśce” i inne „Pieśni” (6), 8. O krawcach, 9. Mięsopust.
Żarty kiermaszowe w wyborze.
„Szkolna i plebejska mizeria”.
„Synod klechów podgórskich”.
10,01,1607 r.
klechowie mówią o swoich biedach.
„[Januarius Sowizralius] Peregrynacja dziadowska”.
Annus Dominus 831954730, 1612 r.
dziadowska rozprawa, osoby: Chełpa, Lagus, Marek i Bałabasz, Kubrak, Lepiarz, Korman…
o niedoli starszych, Lagus chce iść do „Kalwaryjej nowej”, Oświęcimia, Wiednia i Rzymu, Ma-rek i Bałabasz do Częstochowy, zabiorą też dwie baby - Truchnę i Kromczonkę, Kubrak do zboru albo Lutra (Żydzi urzynają), Lepiarz, Ślepy Dziad też chce gdzieś iść, Zwoniczka Stara może go wynieść w pole, może też pomóc impotentowi, Latawica ma „czartowskie zioła”, mo-że zarazić kogoś chorobą, Stypa.
„Nędza z Biedą z Polski precz idą”.
„Ustąpiły złe czasy, nastąpił rok miły”.
Nędza zabiera Biedę, zostawia za to Mizeryję.
rozmawiają z Chłopem, potem z Babą, oboje chcą je obić, Mnich wymawia Nędzy, że przez nią biedni zabijali dla pieniędzy.
Nędza do włoskiej ziemi, szatan wszędzie po trochu.
Śmierć w Turcji, rozmawia z Żakiem, który namawia ją, by postraszyła bogaczy, ona, że nie może wybierać, on się przeraził, że jej nie umknie, Śmierć nie oszczędzi nikogo, ale Żak uciekł.
umoralniające, do nauki.
miesięcy
nogą własną
5