Lingua latina

terminus technicus

ius commune

Imperium Romanum

lex duodecim Tabularum

maiusculis - caput

kalendae, kalendarium, Karthago, Kaeso

Nota bene: maiore ad minus, a minore ad maius.

D. 50, 17, 54, Ulpianus libro quadragensimo sexto ad edictum: Nemo plus iuris in alium transferre potest, quam ipse haberet. Etiam Paulus, D. 50,17,120.

Reg. 79 in VI°: Nemo potest plus iuris transferre in alium, quam sibi competere dinoscatur.

in bona fides - posessio civilis - rem sibi habendi - res mobiles

c = c niezależnie od pierwotnej wymowy c= k, z zachowaniem wyjątków, gdy c poprzedza a - o - u oraz na końcu wyrazu, np. hinc et nunc, credo, capella, cultura etc.

h = h jak z ,,przydechem'' po polsku

ngu = ngw, np. lingua

qu = kw, np. quadratus

su = sw jeśli potem występuje samogłoska należąca do tej samej sylaby, np. suasus - rada, namowa; w przeciwnym przypadku jako su, np. suus

i = j gdy występuje na początku wyrazu, np. iudex - sędzia, raz w środku wyrazu pomiędzy dwoma samogłoskami, np. maior - główny, większy

ti = zi jeśli potem następuje samogłoska i nie jest akcentowane, np. gratia - łaska, patiens - cierpliwy;

ti = ti jeśli jest poprzedzone literami: t - x - s, np. mixtio - mieszany, vestio - ubranie, Attius;

ti = tì z akcentem, np. totìus (totìus vitae consortium constituunt)

th = t z przydechem, jak grecka Θ, np. teatrum;

ph = f , np. philosophus; pph = ff, np. Sappho;

v = w, np. vinum, villa;

x = ks (chodzi najczęściej o sytuacje, kiedy x powstało z gs lub cs), np. rex, lux, felix;

dyftongi: au - eu - ei - ui wymawia się zgodnie z ich pisownią;

dyftong ae = e dłużej wymawiane, np. aetas;

dyftong oe = o dłużej wymawiane, np. poena; wyjątek stanowią niektóre tematy pochodzenia greckiego, np. adelphoe - dwaj bracia;

dyftongi ae oraz oe w znaczącej grupie słów wymawia się oddzielnie, ale wówczas w pisowni pojawiają się dwie kropki, tj. aë, oë, np. aër, poëta

W większości akcent kładzie się na przedostatnią sylabę, a jeśli wyraz ma dwie sylaby, to akcentuje się pierwszą z nich.

Wyrazy składające się z trzech lub więcej sylab akcentuje się: na przedostatniej sylabie jeśli jest długa (np. natura) lub na trzeciej od końca, jeśli przedostatnia sylaba jest krótka (np. dominus).

Krótka sylaba (z natury lub z umowy): po samogłosce idzie samogłoska lub litera h, np. mihi, tabellarius;

Długa sylaba (z natury lub z umowy): dyftongi oraz gdy po samogłosce idą dwie spółgłoski, tzw. spółgłoska podwójna x - z lub samogłoska i, np. lingua, maximus, maior.

Enklityki (wyrazy, które nie mają własnego akcentu): que - ne - ve przesuwają akcent na ostatnią sylabę wyrazu, do którego są dołączone, np. lunauqe.

Rzeczowniki odmieniają się przez: przypadki (casus - nominativus, genetivus, dativus, accusativus, ablativus, vocativus), liczby (numerus - singularis, pluralis) i rodzaje (genus - maskulinum, feminum, neutrum).

Przymiotniki odmieniają się jak rzeczowniki I, II i III deklinacji, a przynależność do deklinacji poznaje się po końcówce nominativus singularis.

Czasowniki łacińskie odmieniają się przez osoby (personae); liczby (numerus - singularis, pluralis); czasy (tempus - praesens, imperfectum, perfectum plusquamperfectum, futurum primum, futurum exactum); strony (genus - activum, passivum); tryby (modus - indicativus, vocativus, coniunctivus). Czasowniki łacińskie poza formami osobowymi mają formy bezosobowe: bezokolicznik (infinitivus), imiesłów (participium), rzeczownik odsłowny (gerundium), przymiotnik odsłowny (gerundivum).

W łacinie są cztery koniugacje, a przynależność czasownika poznaje się po zakończeniu tematu praesentis, ,,odcinając” końcówkę - re (w odniesieniu do I., II i IV. koniugacji, czyli: - ā, - ē, - ī, np. amāre, sedēre, audīre) lub - ĕre w odniesieniu do III. koniugacji (np. legĕre, statuĕre, capĕre).

Koniugacja I. indicativus praesenti activi: - o, - s, - t, - mus, - tis, - nt.

Koniugacja II. indicativus praesenti activi:: - o, - s, - t, - mus, - tis, - nt.

Koniugacja III indicativus praesenti activi:: analogicznie do tego, że infitiv. występuje - ĕ między tematem a końcówką, to w odmianie występuje samogłoska łącząca: - i, - u, tj: - o (- io), - is, - it, - imus, -itis, - unt.

Koniugacja IV indicativus praesenti activi: - o, - s, - t, - mus, - tis, - unt.

Czasownik essse odmienia się nieregularnie:

sum - es - est - sumus - estis - sunt (praesens)

eram - eras - erat - erāmus - erātis - erant (imperfectum)

Czasownik habĕo, - ēre należy do II. Koniugacji i odmienia się: habĕo - habes - habet - habēmus - habētis - habent.

Stan posiadania w języku łacińskim wyraża się zarówno przy użyciu czasownika habĕo, - ēre, jak też celownikiem dzierżawczym (dativus possessivus): forma osobowa czasownika posiłkowego esse + osoba lub rzecz posiadająca w dativie + rzecz posiadana w nominativie, np. angelis alae sunt.

Deklinacja I. - a, plur.- ae (rzeczowniki i przymiotniki rodzaju żeńskiego): sing.: - a - ae, - ae, - am, - ā, - a!; plur.: - ae, - ārum, - is, - ās, - is, - ae!

Deklinacja II. - us, - er/ - um, plur. - ì/ -a (rzeczowniki i przymiotniki rodzaju męskiego i nijakiego): sing.: - us, - er/ - um, - i, - o, - um, - o, - e! (- er!, - um!), wyj.: rzeczowniki na - us vacat. sing. - e, zaś rzeczowniki na - ius vacat. sing. - i; plur.: - ì/ -a, - ōrum, - is, - os/ - a, -is, - i!/ - a!

Deklinacja III. (rzeczowniki i przymiotniki wszystkich rodzajów) o końcówce genetiv. sing. - is.

W zależności od tematu rzeczownika dzieli się je na trzy grupy: samogłoskowa z rzeczownikami rodzaju nijakiego w nomin. sing. - e, - al, - ar (np. animal, exemplar, rete); spółgłoskowa z rzeczownikami nierównozgłoskowymi (np. homo, homĭnis) oraz równozgłoskowymi (np. pater, patris) oraz mieszana z rzeczownikami rodzaju męskiego i nijakiego tak równozgłoskowe w nomin. sing. na - is, - es (np. civis, nubes), jak nierównozgłoskowe w genetiv. sing. na - is, które przed tą końcówką mają dwie lub więcej spółgłosek, np. ars, artis.

Nom. (samogł. - e, - al, - ar/ - ia) (spółgł. ?/ - es, - a ) (miesz. - is / - es )

Gen. - is / - ĭum - is / - um - is / - ĭum

Dat. - i / - ĭbus - i / - ĭbus - i / - ĭbus

Acc. - e / - ia - em, - s / - es, - a - em/ es

Abl. - i / - ĭbus - e / - ĭbus - e /- ĭbus

V. - e!/ - ia! - o, - s / - es,- a - s/ - es

Przymiotniki III. deklinacji dzielą się na trzy grupy, w zależności od liczby zakończeń w nominativ. sing. dla poszczególnych rodzajów rzeczowników. Przymiotniki z jednym zakończeniem na : - x, - ns (np. felix mater, felix nomen). Przymiotniki z dwoma zakończeniami: - is dla rodzaju męskiego i żeńskiego (np. nobilis dominus) oraz - e dla rodzaju nijakiego (np. nobile verbum). Przymiotniki z trzema zakończeniami: - er dla rodzaju męskiego (np. celeber orator), - is dla rodzaju żeńskiego (np. celebris oratio), - e dla rodzaju nijakiego (np. celebre verbum). Odmieniają się stosownie do przynależności do grupy (tutaj pominięte).

Zaimki wskazujące is - ea - id (ten - ta - to, on - ona - ono) odmieniają się w następujący sposób:

Nom. is - ea - id / ei (ii) - eae - ea

Gen. eius / eōrum - eārum - eōrum

Dat. ei / eis (iis, is)

Acc. eum, eam, id / eos - eas - ea

Abl. eo - ea - eo / eis (iis, is)

W podobny sposób odmieniają się inne zaimki wskazujące: ipse - ipsa - ipsum (sam, sama, samo); ille - illa - illud (tamten, tamta, tamto, ów); iste - ista - istud (ten wasz - twój, ta wasza - twoja, to wasze - twoje).

Deklinacja IV. (rzeczowniki rodzaju męskiego w nomin. sing. na - us: us - us - ui - um - ū - us / us - ŭum - ĭbus - us - ĭbus - us, jak też obejmuje rzeczowniki rodzaju nijakiego w nom. sing. na - u ): u - us - u - u - ū - u/ ua - ŭum - ĭbus - ua -- ĭbus - ua.

Poza tym wyjątkowo do IV. deklinacji należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego: manus, tribus, domus.

Deklinacja V. (rzeczowniki rodzaju żeńskiego, które w nom. sing. mają końcówkę - es, natomiast w gen. sing. mają końcówkę - ei, np. species, speciēi - obraz). Odmieniają się następująco: es - ēi - ei - em - e - es!/ es - ērum - ēbus - es - ēbus - es!

Liczebniki główne (numeralia cardinalia) - quot?

I - unus, - a, - um

II - duo, duae, duo

III - tres, tres, tria

IV - quattuor

V - quinque

VI - sex

VII - septem

VIII - octo

IX - novem

X - decem

XI - undecim

XII - duodecim

XIII - tredecim

XIV - quattuordecim

XV - quinecim

XVI - sedecim

XVII - septedecim

XVIII - duodeviginti

XIX - undeviginti

XX - viginti

Ulpian (D.1,1,1 pr.): Iuri operam daturum prius nosse oportet, unde nomen iuris descendat. Est autem a iustitia appellatum: nam, ut eleganter Celsus definit, ius est ars boni et aequi. Zamierzając studiować prawo należy najpierw wiedzieć, skąd pochodzi słowo prawo. Jest bowiem ono nazwane tak od sprawiedliwości (...).

iustitia, iustum

ς - prawo boskie

ς - prawo ludzkie

Omnis definitio in iure civili periculosa est: perum est enim, ut non subverti potest (D. 50,17,202 ).

Według Ulpiana nakazem prawa jest: (...) honeste vivere,alterum non laedere suum cuique tribuere (D. 1,1,10,1 ).

ius obiectivum - ius subiectivum

facultas possidendi, utendi, fruendi, disponendi, abutendi

ius Divinum - ius humanum

ius scriptum - ius non scriptum, consuetudo

ius privatum - ius publicum

Publicum ius est quod ad status rei Romanae spectat, privatum quod ad singulorem utilitatem pertinet (…).

ius perfectum

ius plus quamperfectum

ius minus quam perfectum

ius imperfectum

ius cogens - ius dispositivum

prior tempore potior iure

Lex dicitur a ligando quia obligat ad promulgatio

Lex instituitur cum promulgatur - vacatio legis

Ignorantia iuris nocet, facti non nocet

lex posterior derogat legi anteriori

lex specialis derogat legi generali

lex superior derogat legi inferiori

consuetudo - mos

contra legem - praeter legem - iuxta legem

Latine loqueris?

Nondum latine loquor: haec mihi prima lectio est! Lingua latina difficilis non est!

Minime. Cito latine loqueris.

Recte dicis, sed Roma non uno die aedificata est!

(NB loqueris - teraźn., loqueris - przyszły).

NB Dabo mihi factum dabo tibi ius !

Zaimki dzierżawcze : meus - mea - meum ; noster - nostra - nostrum ; tuus - tua - tuum ; vester - vestra - vestrum ; suus - sua - suum odmieniają się jak przymiotniki I. i II. deklinacji.

Odmiana zaimków osobowych jest następująca: ego - mei - mihi - me - me (mecum - ze mną); tu - tui - tibi - te - te (tecum - z tobą); nos - nostri /nostrum (z nas) - nobis - nos - nobis (nobiscum - z nami); vos - vestri /vestrum (z was) - vobis - vos - vobis (vobiscum - z wami).

Odmiana zaimków zwrotnych jest następująca: sui - sibi - se - se (secum - z tobą)

essentialia negotii - naturalia negotii - accidentalia negotii

conditio - dies - modus

dies a quo - ex die

dies ad quem - in diem

Dies interpellant pro homine mora debitoris.

Diei adiectionem pro reo esse, non pro stipulatore.

Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum quique tribuere (Ulpianus libro primo regularum, D. 1,1,10 pr.)

Iustitia est fundamentum regnorum (porzymska).

Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia (Ulpianus libro primo regularum).

---