Stefan Zeromski „Ludzie bezdomni”
„Ludzie bezdomni” to piata ksiazka Stefana Zeromskiego. Pisal ja w latach 1898-1899, ale wykorzystal w niej doswiadczenia i obserwacje calego dotychczasowego zycia.
Budulec zyciorysu Joasi stanowily wspomnienia Zeromskiego z: — dziecinstwa w zbiednialej rodzinie szlacheckiej ze wsi Strawczyn, — nauki w kieleckim gimnazjum, — okresu tulaczki po cudzych domach, kiedy po smierci rodzic體 musial zarobic na zycie korepetycjami.
Atmosfere konspiracji w watkach Wiktora Judyma i Korzeckiego pozwolily mu tak dobrze odmalowac doswiadczenia wyniesione z nauki w Szkole Weterynaryjnej w Warszawie (1886r.), kiedy to wsp髄tworzyl intensywne zycie ideowe 體czesnej mlodziezy i dziesiec lat p髗niej uczestnictwo w konspiracyjnych wieczorach organizowanych przez PPS (m.in. ukrywal w swoim mieszkaniu Pilsudzkiego, byl sledzony i aresztowany).
Cisy sa wiernym portretem Naleczowa roku 1890, kiedy to pracowal tam jako guwerner.
Doktor Judym ma sw骿 pierwowz髍 w Wiktorze Tomaszu Janiszewskim, lekarzu stacji klimatycznej w Zakopanem.
,„Starcy” (dyrektor, administrator, kasjer i plenipotent sanatorium w Cisowie) to czesciowo osoby z kierownictwa zakladu w Naleczowie, a czesciowo ludzie z zarzadu Muzeum Polskiego w Rapperswilu, gdzie pisarz pracowal w latach 1894 - 1896.
Inne postacie powiesci tez maja swoje pierwowzory: — Korzecki to Edward Abramowski (ideolog sp髄dzielczosci w Polsce), — Joasia to Oktawia Rodkiewiczowa (od 1892 r. zona Zeromskiego).
Materialu do cytowanego w pamietniku Joasi listu Waclawa dostarczyl list przeslany z zeslania przez przyjaciela pisarza, Waclawa Machajskiego.
Fabryka cygar to zaklad Br黨na przy ulicy Krochmalnej w Warszawie.
Zeromski odwiedzal Dabrowe G髍nicza, by m骳 opisac warunki zycia i pracy robotnik體 Zaglebia, prosil tez paryskich znajomych o dokladne informacje na temat domu noclegowego Chateau Rogue.
Pisarz bardzo dokladnie przygotowywal sie do pisania utworu, kt髍y w efekcie stanowi efekt pasji poznawczej i pozytywistycznych przekonan, ze praca pisarska musi laczyc sie z rzetelna, naukowa nieomal penetracja spolecznej rzeczywistosci i wlasnych przekonan.
Wydana w grudniu 1899 r. powiesc przyczynila sie do powrotu problematyki spolecznej i narodowej w polskiej literaturze.
„Ludzie bezdomni” przyniesli Zeromskiemu pozycje „duchowego wodza pokolenia”. Stal sie wielkim autorytetem moralnym dla wsp髄czesnych. Wywarl bezposredni wplyw na spos骲 myslenia i zycia mlodych ludzi z poczatk體 XX w.
Swiat przedstawiony powiesci
Akcja rozgrywa sie w wielu miejscach: Paryzu, Szwajcarii, Wiedniu, Warszawie, Cisach oraz Zaglebiu. Poprzez wspomnienia Joasi Podborskiej przenosimy sie do Kielc, Glogowa, Krawczyska i Mekarzyc („Zwierzenia”). Poprzez list Waclawa do siostry - az na Syberie.
Bohaterem zbiorowym sa mieszkancy dzielnic nedzy w Warszawie i Zaglebiu oraz wiesniacy z Cis體.
Na tym tle umiejscowil Zeromski inteligencje:
— Joanne Podborska (nauczycielke), — Tomasza Judyma (lekarza) oraz — Korzeckiego (inzyniera).
Na dalszym planie znajduja sie lekarze warszawscy (dr Czernisz, Zyd dr Chmielnicki) oraz dyrektor Kalinowicz.
Inteligencja dzieli sie na dwie grupy:
— ludzi pochodzenia szlacheckiego (pisarz obciaza ich odpowiedzialnoscia za krzywdy, kt髍e ich przodkowie wyrzadzili ludowi) ,
— z pochodzenia chlop體, kt髍zy dzieki ciezkiej pracy uzyskali wyksztalcenie (Zeromski przyznaje im naturalne prawo „czynnego uczestnictwa w awangardzie postepu”).
Problematyka powiesci i spos骲 jej przedstawienia
Tytul powiesci sygnalizuje tematyke utworu, jest wieloznaczny i wielofunkcyjny:
w doslownym znaczeniu (oskarzenie porzadku spolecznego) wskazuje na bezdomnosc bohater體:
— ludzi swiata nedzy (zyja w norach i budach, a nie w domach);
— wydziedziczonej Joasi, kt髍a nie ma wlasnego kata i zyje u obcych;
— Wiktora, kt髍y tula sie z rodzina po swiecie.
w znaczeniu metaforycznym rozumiany byc moze w kategoriach kwalifikacji moralnych, jako:
bezdomnosc spoleczna ludzi, kt髍zy opuszczaja dom, bo umieraja rodzice i zmuszeni sa isc dalej o wlasnych silach (Joasia) oraz tych, kt髍zy dzieki wyksztalceniu wzniesli sie ponad poziom wlasnego srodowiska i swiadomie je odrzucaja, ale nie moga znalezc miejsca w nowym (Judym);
bezdomnosc panstwowa i narodowa dzialaczy spiskowych, romantycznych pielgrzym體 do wolnej ojczyzny (Leszczykowski, brat Joasi Waclaw, czlowiek przynoszacy bibule Korzeckiemu, Korzecki);
bezdomnosc w sensie egzystencjonalnym, obcosc czlowieka w swiecie, niemoznosc pogodzenia sie ze zlem, dekadentyzm, ostateczne odrzucenie swiata w akcie samob骿czym (Korzecki)
Jednoczesnie „Dom”(zazwyczaj symbol rodziny, spokoju i stabilizacji) staje sie w powiesci Zeromskiego znakiem obojetnosci wobec krzywdy blizniego (mieszkanie Czernisza, Kalinowicza, Krzywosada) i pokusa, kt髍a nalezy przezwyciezyc („zakielkuje we mnie wyschle nasienie dorobkiewicza”)
„Ludzie bezdomni” to:
powiesc psychologiczna - przedstawia stan mysli i uczucia bohater體; pokazuje jak zmienia sie mentalnosc czlowieka pod wplywem przezyc. Dla oddania stan體 uczuciowych pisarz posluguje sie symbolem;
powiesc spoleczna - ukazuje panorame wsp髄czesnego autorowi spoleczenstwa, pelnego kontrast體 i konflikt體. Swiat ludzi bogatych obojetnych wobec krzywdy spolecznej, swiat klas pracujacych pelen nedzy i cierpienia, a co za tym idzie, zwyrodnienia i demoralizacji;
powiesc prezentujaca r髗norodne problemy filozoficzne (koncepcja czlowieka otwartego na wielosc uzupelniajacych sie kierunk體 humanizmu europejskiego. Odrzucenie poglad體 Schopenchauera, polemika z nitzschenizmem, obawa przed rewolucja)
poglady Schopenchauera (istota ludzkiej egzystencji bezrozumny poped niemozliwy do zaspokojenia, poczucie bezsensu zycia, kontemplacja sztuki jako jedynej wartosci stalej: tesknoty doktora Tomasza; motyw Wenus z Milo);
poglady Nietzschego (kult zycia, sily i tezyzny biologicznej, nowa moralnosc nadludzi: Judym o Karbowskim; Korzecki - czlowiek jedyna miara dobra i zla);
poglady Marksa (stosunki gospodarcze czynnikiem regulujacym wszystkie procesy zycia spolecznego, konflikt miedzy klasa pracujaca a wlascicielami srodk體 produkcji, koniecznosc spolecznego przewrotu);
motywy sokratejskie i platonskie (postac Korzeckiego; pojecie dajmoniona; prawo do samob骿stwa);
motywy ewangeliczne (dyskusja u Kalinowicza: nakaz milosci blizniego i apostolowania)
Kompozycja
„Ludzie bezdomni” stanowi przyklad realistycznej powiesci mlodopolskiej laczac elementy typowe dla r髗nych prad體 literackich :
Realizm
konkretnosc miejsca i czasu akcji,
wiernosc przedstawienia szczeg髄體 zycia i jego tla,
koncepcja czlowieka jako istoty spolecznej (program zyciowy Judyma: praca organiczna i praca u podstaw),
krytyczna prezentacja stosunk體 spolecznych
Impresjonizm
opisy przyrody (zbudowane z barwnych plam, eksponuja gre powietrza i swiatla, sa zapisem ulotnego wrazenia),
psychika gl體nych bohater體 (ukazana nie jako wyraznie okreslona, zamknieta struktura, ale jako ciag nastroj體, wrazen i sprzecznych nieraz stan體 nie tworzacych logicznej calosci),
kompozycja utworu (zbudowany z pojedynczych punkt體 czasowych i odrebnych scen nie tworzacych lancucha przyczynowo-skutkowego)
Naturalizm
opisy dzielnic nedzy w Warszawie i Sosnowcu (drobiazgowosc i podkreslanie brzydoty; eksponowanie biologicznego widzenia swiata)
Ekspresjonizm
laczenie patosu, ekstatycznosci i deformacji,
gwaltowne kontrasty,
sklonnosc do karykatury
Symbolizm
opis Wenus z Milo (t.1 rozdz.1) - rzezba podziwiana w paryskim muzeum; symbol radosci i urody zycia
„Rybak” (t.1 rozdz.1) - obraz Puvis de Chavannes'a ukazujacy krzywde spoleczna,
kwiat tuberozy (t.1 rozdz.8) - postawa i zycie Karbowskiego; symbol bezuzytecznego piekna,
motyw krzyku pawia (t.II rozdz. 11) - powtarzajacy sie dwukrotnie wrzask ptaka przeraza Judyma swiadomego swej bezradnosci w obliczu nieublaganej smierci zabierajacej dzielna kobiete (Oles Daszewski juz niebawem podzieli los „bezdomnych”),
zakonczenie utworu i jego tytul - „rozdarta sosna” to symbol los體 Judyma i Joasi, ich rozterek i cierpien.