1. Geneza państwa polskiego

Plemiona polskie zaliczające się do zachodnio-słowiańskich zamieszkiwały terytorium między Karpatami a Bałtykiem w dorzeczu Odry i Wisły. Niektóre z nich już w IX wieku utworzyły państewka, np.Wiślanie z Krakowem i Wiślicą oraz Polanie z Gnieznem i Poznaniem. Polanie władani, w siągu X w. przez książąt z rodu Piastów, rozpoczeli jednoczenie sąsiednich ziem w jeden organizm państwowy. Od Polan właśnie pochodzi nazwa państwa-Polska, i jego mieszkańców-Polacy.

Pierwszym, dobrze już znanym ze swej działalności władcą był Mieszko I , panujący od ok.960 do992 r. Właśnie w początkach jego panowania Polska pojawiła się na widowni dziejowej. Oto Niemcy podbiwszy plemiona słowiańskie nad Łabą zetknęli się z zorganizowanym już państwem polskim. Cesarstwo niemieckie, pierwsza potęga ówczesnej Europy uważała się za zwierzchnika całej zachodnioeuropejskiej chrześcijańskiej Europy. Zetknąwszy się na wschodzie z plemionami Słowian, rozpoczęli drogą podboju próbę podporządkowania ich sobie i chrystianizacji. Młode państwo polskie znalazło się nagle w grożnej sytuacji. Mieszko I, bystry i przewidujący polityk, od razu zrozumiał , jakie Polsce grozi niebezpieczeństwo i uznał, iż najlepszym rozwiązaniem i zabezpieczeniem interesów Polski jest przyjęcie chrześcijaństwa i to nie z rąk Niemców, ale za pośrednictwem niedawno ochszczonych Czechów. W ten sposób uniemożliwił Niemcom wtrącanie się w wewnętrzne sprawy swego kraju. W 965 r. Mieszko ożenił się z czeską księżniczką Dobrawą , a w 966 r. Mieszko przyjął chrzest i wprowadził chrześcijaństwo do Polski. Było to wydarzenie ogromnej wagi. W stosunkach wewnętrznych ujednoliciło religię wśród plemion, wzmocniło władzę księcia panującego; w zewnętrznych-wprowadziło Polskę do grona państw chrześcijańskiego Zachodu i umożliwiło korzystanie z bogactwa łacińskiej kultury. Umocnił jeszcze Mieszko swoje przymierze z Czechami i mógł nawiązać stosunki z innymi władcami. Odbierało ono wreszcie Niemcom pretekst nawracania Polaków siłą. Początkowo z Czech, a następnie z zachodu Europy przybyli do Polski duchowni, przynosząc ze sobą znajomość pisma; oni byli odtąd bliskimi współpracownikami polskich władców-prowadzili kancelarię, kierowali dyplomacją, byli posłami, wreszcie zakładali szkoły. Dążąc do jak najpełniejszego zabezpieczenia interesów Polski i jej przyszłości, Mieszko I oddał całe państwo pod opiekę Stolicy Apostolskiej.

Stosunki Mieszka I z cesarstwem układały się na ogół poprawnie, chociaż w 972 r. Doszło do wojny z niemieckim margrabią Hodonem. W bitwie pod Cedynią wojska niemieckie zostały rozbite. W następnych latach Mieszko umocnił swoje państwo i ustalił jego granice w ogólnych zarysach zbliżonych do dzisiejszych.

Kalendarium:

963-wojna z Wieletami, podczas której zginął nieznany z imienia brat Mieszka,

965-małżeństwo Mieszka z Dobrówką ( Dobrawą ),

966-chrzest Mieszka; Mieszko zobowiązuje się do płacenia cesarzowi daniny z ziemi lubuskiej,

967-wojna z Wieletami,

972-bitwa pod Cedynią

977-śmierć Dobrówki ( Dobrawy )

979-małżeństwo z Odą,

989-999-przyłączenie Małopolski i Śląska,

992-powstanie dokumentu „ Dagome index `.

2. Polska za Bolesława Chrobrego

Następca Mieszka I Bolesław Chrobry ( 992-1025 ) kontynuując dzieło ojca, próbował umocnić swoje państwo nad Bałtykiem. Temu też celowi służyła akcja misyjna na ziemiach pruskich, kierowana przez biskupa praskiego Wojciecha. Akcja nie powiodła się, a misjonarz poniósł z rąk Prusów śmierć męczeńską. Wkrótce został przez papieża zaliczony w poczet świętych. W roku 1000 cesarz Otton III odbył pielgrzymkę do grobu świętego Wojciecha w Gnieźnie, spotykając się przy tej okazji z Bolesławem Chrobrym. Wówczas tu utworzono polską prowincje kościelną-arcybiskupstwo gnieźnieńskie, co miało istotne znaczenie dla wewnętrznego wzmocnienia państwa. Cesarz Otton III uznał także Polskę za państwo niezależne i prawodopodobnie wyraził zgodę na koronacje królewską Bolesława Chrobrego.

Następca Ottona III, Henryk II, przeszkodził jednak tym planom i próbował narzucić Polsce swoje zwierzchnictwo. Doprowadziło to do długotrwałych, toczących się ze zmiennym szczęściem wojen polsko-niemieckich, a zakończonych pokojem w Budziszynie w 1018 r, i pełnym sukcesem Bolesława Chrobrego. Polska nie tylko zachowała swą niezależność, ale uzyskała Łużycko i Milsko. Jeszcze w tym samym roku podczas wyprawy do Kijowa, Chrobry odzyskał utracone przez Mieszka I Grody Czerwieńskie.

Bolesław I Chrobry to jeden z najwybitniejszych władców polskich; zdolny polityk, dobry organizator i znakomity wódz. Panowanie swoje uwieńczył w 1025r., na krótko przed śmiercią koronacją królewską.

Kalendarium:

992-po śmierci Mieszka I jego syn Bolesław obejmuje tron,

997-misja biskupa Wojciecha do Prus,

1000-zjazd gnieźnieński,

1002 zajęcie Łużyc, Milska i Miśni,

1003-zajęcie Czech; zbrojny wypad za Łabę,

1004-oddziały polskie opuszczają Czechy; atak Niemców na Łużyce,

1005-wyprawa króla niemieckiego Henryka II na Polskę, utrata Budziszyna; wojska niemieckie dochodzą pod Poznań; zawarcie rozejmu,

1007-odzyskanie Budziszyna,

1010-wyprawa Henryka II na Polskę, Niemcy pustoszą Śląsk nad Nysą i Bobrem,

1012-Bolesław Chrobry uderza na tereny niemieckie, docierając do Łaby,

1013-zawarcie pokoju w Merseburgu: Polska utrzymuje Łużyce i Milsko za powinności lennych wobec cesarza,

1015-wyprawa cesarza na Polskę; bolesław pustoszy ziemie aż po Łabę,

1017-wyprawa cesarza na Polskę; oblężenie Niemczy; Wielici zrywają sojusz z Niemcami i pustoszą ziemie nad Łabą,

1018-zawarcie pokoju w Budziszynie: Łużyce i Milsko zostają przy Polsce; wyprawa na Ruś Kijowską: odbicie Grodów Czerwieńskich i Przemyskich,

1025-koronacja Bolesława I Chrobrego; śmierć króla.

3. Polska za Bolesława Krzywoustego

Upłynęło zaledwie kilka lat od śmierci Bolesława Chrobrego, gdy Polska stanęła w obliczu poważnych trudności wewnętrznych. Wykorzystali to natychmiast sąsiedzi. Polska utraciła wówczas wszystkie zdobycze Chrobrego i znalazła się w czasowej zależności od cesarza. Za panowania Bolesława Śmiałego, władcy zdolnego i energicznego ( koronował się na króla w 1076 r. ), Polska na pewien czas odzyskała dawne znaczenie. Następ0ny władca Polski, Władysław Herman, podzielił państwo między dwóch synów-Zbigniewa i Bolesława, zwanego Krzywoustym,

Zbigniew popierany przez możnych i duchowieństwo objął władzę nad Wielkopolską, Kujawami i Mazowszem, Bolesław, za którym stało rycerstwo, nad Małopolską, ziemią sandomierską i Śląskiem.

Władza zwierzchnia w państwie przypadła Zbigniewowi. Bolesław nie godził się jednak z pozycją juniora. Prowadził własną politykę. Braci różnił stosunek do państwa i Pomorza. Zbigniew akceptował podział kraju i utrzymywał przyjazne stosunki z Czechami i Pomorzanami. Bolesław dążył do władzy nad całą Polską. Na własną ręke zawarł sojusz z Rusinami, odmówił Czechom płacenie trybutu ze Śląska, organizował najazdy na Pomorze.

W roku 1106 wystąpił otwarcie przeciw bratu. Zajął grody Wielkopolski, uwięził wiernego bratu arcybiskupa, wsparty przez Rusinów i Węgrów wkroczył na Mazowsze. W tej sytuacji Zbigniew uznał przewagę juniora. Utrzymał Mazowsze jako lenno, ale nie miał zamiaru zmieniać swoich zwyczajów i nie stawiał się na kolejną wyprawę przeciw Pomorzanom. Bolesław uderzył na jego dzielnice. Wtedy Zbigniew uciekł do Czech.

Za skrzywdzonym seniorem ujął się cesarz Henryk V i wyruszył na Polskę, by wprowadzić Zbigniewa na tron. Wojska niemieckie i czeski przekroczyły Bór pod Krosnem Odrzańskim i podąrzyli lewym brzegiem Odry na Bytom i Głogów. Walka o ten gród stała się najważniejszą bitwą wyprawy cesarskiej. Wojska Henryka V opanowały podgrodzie i rozbiły część sił Krzywoustego, po czym cesarz zaproponował układy. Obrońcy dali zakładnikó i zwrócili się do Bolesława z pytaniem, co mają czynić. Książe pod srogimi karami nakazał obronę, więc głogawianie nie poddali grodu. Wtedy cesarz odmówił wydania zakładników. Napastnicy przywiązali do machin oblężniczych, ale „grodzianie wcale nie oszczędzali własnych synów i krewnych`. Walka o gród trwała trzy tygodnie. Położenie oblegujących pogorszało się w pobliżu Bolesław Krzywousty prowadził walkę podjazdową uniemożliwił zdobycie żywności. Cesarz odstąpił od oblężenia Głogowa i podążył na Wrocław. Atak na Wrocław także się nie powiódł. W końcu wojska cesarskie opuściły Polskę.

Kiedy Zbigniew przysłał posłów Bolesław zgodził się na powrót brata, obiecując mu kilka grodów i ewentualne awanse. Jednak przy powitaniu Zbigniew zachował się prowokująco: kazał nieść przed sobą odkryty miecz, co według zwyczaju przysługiwało tylko niezależnym władcom. Bolesław nakazywał więc uwięzić i oślepić brata, wykonanie wyroku doprowadziło do śmierci Zbigniewa.

Zbrodnia doczekała się natychmiastowej reakcji. Bolesław został obłożony klątwą, co według zwyczaju zwalniało wszystkich z obowiązku posłuszeństwa. Krzywousty musiał się ukorzyć i arcybiskup zdjął z niego klątwę. Pokuta sprawiła, że uniknął losu swojego stryja Bolesława Szczodrego.

Gdy Bolesław został samodzielnym władcą jego celem stało się podbicie nadmorskiej krainy. Walki były zacięte. Początkowo toczyły się o linię Noteci, szczegulnie o Nakoło. Najpierw, w1119 r., udało się Krzywoustemu podporządkować Pomorze Gdańskie. Trudniejsza okazała się sprawa Pomorza Zachodniego. Na przełomie 1121 i 1122 r. Bolesław zorganizował wyprawę w wyniku, której książe pomorski Warcisław I przekazał mu pograniczne grody i zwierzchnictwo nad Pomorzem Zachodnim. Rok później Bolesław podbił wyspy Wolin i Uznam.

Według plaów Krzywoustego Pomorze z Polską miało łączyć chrześcijaństwo, za Noteć wyruszyły więc misje.

Przygotowując się do śmierci, Bolesław-pomny własnych walk o tron-postanowił uregulować zasady dziedziczenia władzy w rodzie piastowskim. Państwo podzielił na sześć części, cztery spośród z nich miały być dziedziczne w rodach synów księcia, czyli mogły podlegać podziałom, piąta miała należeć zawsze do najstarszego w całym rodzie, czyli do seniora, Zgodnie z rozporządzeniem Śląsk przypadł najstarszemu synowi Władysławowi, Wielkopolska-Mieszkowi, ziemia sandomierska-Bolesławowi, a Łęczyca-księżnej Salomei, Dzielnice senioralną tworzyła ziemia krakowska i sieradzka.

Seniorowi miały być podporządkowane lenna Polski. Miał także utrzymywać swoje załogi w głównych grodach wszystkich dzielnic, kierować polityką zagraniczną i mianować biskupów.

Kalendarium:

1097-ponowna konsekracja katedry gnieźnieńskiej,

1097-1099-podział państwa Władysława Hermana i jego synów, usunięcie palatyna Sieciecha,

1102- śmierć Władysława Hermana, współrządy Zbigniewa i Bolesława, Zbigniew księciem zwierzchnim,

1102-1106-najazdy Bolesława na Pomorze,

1106-bunt Bolesława i ucieczka Zbigniewa,

1108-1109-opanowanie przez Bolesława grodów nadnoteckich,

1109-najazd Henryka V na Polskę,

1112-1113-powrót Zbigniewa, jego śmierć i pokuta Bolesława,

1116-1123-uzależnienie całego Pomorza od Polski,

1124-1128-misja chrystianizacyjne biskupa Ottona na Pomorze

1124-utworzenie biskupstwa kujawskiego ( dla Pomorza Gdańskiego ),

1138-ustawa sukcesyjna Bolesław III Krzywoustego,

4. Odbudowa i zjednoczenie Królestwa Polskiego za Władysława Łokietka.

W końcu XIII w.próbę zjednoczenia Polski podjął władca Wielkopolski Przemysł II. Zjednoczył w swym ręku Wielkopolskę i Pomorze gdańskie. W 1295 r. ukoronował się na króla, ale już w kilka miesięcy później został zamordowany przez zbirów nasłanych przez margrabiów brandenburskich.

Śmierć ostatniego Przemyślidy, Wacława III ( 4 VIII 1306 ), pozwoliła Władysławowi Łokietkowi przyspieszyć proces jednoczenia ziem polskich. W jego rękach poza Małopolską i ziemią sieradzką i Kujawami znalazło się Pomorze Gdańskie. Sukces ten nie odbył się jednak bez walki. Łokietek musiał bowiem ścierać się z silnym stronnictwem czeski w Małopolsce, co przyczyniło się do zaniedbania przezeń Pomorza i ułatwiło Krzyżakom jego zabór w 1308 r. Ta porażka nadszarpnęła mocno prestiż Łokietka i pozwoliła Janowi Luksemburskiemu, występującego w charakterze spadkobierców Przemyślidów, na przejęcietytułu króla polskiego ( 1311 ). W tym samym niemal czasie sprzyjające mu niemieckie mieszczaństwo małopolskie wszczeło bunt przeciwko Łokietkowi pod wodzą krakowskiego wójta Alberta objął Kraków, Sandomierz, Wieliczkę i został poparty przez niektóre klasztory o niemieckich konwentach. Z wielkim wysiłkiem i przy czynnej pomocy Węgrów udało się Łokietkowi po rocznych zmaganiach zdławić rebelie. Zwycięzca pozbawił zbuntowane miasta autonomii i prawa posługiwania się językiem niemieckim w urzędowaniu.

Stłumienie przez Łokietka zamieszek w Małopolsce pozwoliło mu rozszerzyć obszar swego władania na Wielkopolskę (1314). Podkreśleniem osiągnietego sukcesu była koronacja królewska (1320). Korona jako symbol jedności ziem polskich pozwalała Łokietkowi nie tylko bronić swych praw do utraconego niedawno Pomorza, ale również zgłaszać je w stosunku do zhołdowanego przez Luksemburczyka Śląska. Sojusz z Węgrami, utwierdzony małżeństwem Karola Roberta z Łokietkową córką Elżbietą oraz przychylność kurii awiniońskiej, pozyskanej obietnicą płacenia świętopietrza, pozwoliło królowi polskiemu na wszczęcie procesu kanonicznego przeciwko Zakonowi. Nie przyniósł on jednak spodziewanego efektu, bowiem wobec odmowy Krzyżaków podporządkowania się nieprzychylnemu dla nich wyrokowi, trzeba było uciec się do użycia siły. Konflikt polsko-krzyżacki wciągnął rychło sojuszników obu zwaśnionych stron, tzn. Litwe po stronie Polski, a Czechy i Brandenburgie po stronie Krzyżaków. Wojna, powodująca spustoszenie ziem polskich pomimo lokalnego zwycięstwa pod Pławcami (27 IX 1331) kosztowała Łokietka utrate Kujaw i ziemi dobrzańskiej zmusiła go do prośby o rozejm (1332).

Kalendarium:

1295-koronacja Przemysła II,

1296-śmierć Przemysła II,

1296-1300-rządy Władysława Łokietka w Wielkopolsce,

1300-opanowanie Wielkopolski przez Wacława II czeskiego i jego koronacja w Gnieżnie,

1305-powrut Władysława Łokietka do Polski,

1306-śmierć Wacława III; początek rządów Henryka głogowskiego w Wielkopolsce, Władysława Łokietka w Krakowie,

1308-1309-zajęcie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków ,

1311-1312-bunt patrycjatu krakowskiego pod wodzą wójta Alberta przeciwko Władysławowi Łokietkowi,

1314-opanowanie Wielkopolski przez Władysława Łokietka,

1320-1321-pierwszy proces polsko-krzyżacki w Inowrocławiu i Brześciu Kujawskim,

1325-przymierze polsko-litewskie,

1326-1329-wojana Polski z Brandenburgią,

1327-1332-wojna Władysława Łokietka z Zakonem Krzyżackim,

1329-pokój między Polską a Brandenburgią w Landsbergu; zajęcie przez Krzyżaków ziemi dobrzańskiej; zhołdowanie przez Jana Luksemburczyka Mazowsza polskiego,

1331-bitwa Władysława Łokietka z Krzyżakami pod Pławcami,

1332-zajęcie Kujaw przez Krzyżaków.

5. Polityka wewnęttrzna i zagraniczna Kaimierza Wielkiego.

Ciężkie zadanie uporządkowania państwa odziedziczonego po śmierci Łokietka przez jego syna, Kazimierza Wielkiego (1333-1370), wymagało od nowego władcy dużych zdolności dyplomatycznych. Miał je Kazimierz w znacznym stopniu i dzięki temu potrafił wprowadzić kraj z trudnej sytuacji.

Wykorzystując pomoc sojusznika węgierskiego , doprowadził do ugody z Janem Luksemburskim, który po zjeżdzie wyszechradzkim (1335) zgodził się zrezygnować z praw do korony polskiej w zamian za odszkodowanie pienięźne i obietnice wyrzeczenia się Śląska. Pozbawiwszy w ten sposób Zakon sprzymierzeńca, Kazimierz zgodził się na oddanie swego z nim sporu pod arbitraż węgiersko-czeski. A gdy ten nie przyniósł spodziewanego rezultatu, odwołał się do sądu kanonicznego, który uznał wszystkie pretensje polskie do utraconych ziem.

Wprawdzie Zakon nie przyjął powyższego wyroku, ale dało to ważki atut w dalszych rokowaniach z krzyżakami, zakończonych tym razem kompromisem. Na mocy bowiem podpisanego w Kaliszu pokoju (1343) Kazimierz odzyskał Kujawy i ziemie dobrzyńką, zrzekł się natomiast Pomorza oraz ziemi chełmińskiej i michałowskiej.

Na południowym-wschodzie graniczyło Królestwo Polskie z księstwem włodzimiersko-halickim, którego władcą był książe piastowski Jerzy Bolesław. Wyznaczył on na swojego następcę Kazimierza Wielkiego. Ze śmierci Jerzego Bolesława (1340) chcieli skorzystać Litwini i Tatarzy. Wojna o Ruś Halicką była nieuchronna. Jednak niezbędnym warunkiem prowadzenia wojny była pomoc ze strony Węgier. W zamian za uzyskaną pomoc Kazimierz zawarł z Ludwikiem Andegaweńskim układ sukcesyjny, w którym obiecywał-w razie braku męskiego potomka-przekazać korone polską zaprzyjaźnionej dynastii węgierskiej (1339). W wyniku wieloletnich zmagań wojennych większa część tego księstwa ze Lwowem i Haliczem została połączona z państwem polskim. Byłó to wydarzenie o dużym znaczeniu, zapobiegło bowiem usadowieniu się tam litwinów lub, co gorsza, Tatarów. Dzięki temu została zabezpieczona przed ich niszczycielskimi najazdami Małopolska, ta najbogatsza i najludniejsza część Krółestwa Polskiego. Przyłączenie Rusi czerwonej stwarzała dla handlu polskiego dogodne warunki dalszego rozwoju. Tędy bowiem biegł ważny szklak handlowy ku wschodowi od Wrocławia i Krakowa, przez Przemyśl i Lwów ku portom nad Morzem Czerwonym i dalej do Persji, Indii i Chin.

Mądra polityka króla szybko zaczęła przynosić rezultaty-wzrosła wyraźna potęga i znaczenie Królestwa Polskiego, tak iż pod koniec panowania zamierzał upomnieć się o Śląsk i związać na trwałe z Polską Pomorze Zachodnie. Przedwczesna śmierć Kazimierza Wielkiego uniemożliwiła jednak realizacje tych planów.

Od pierwszych lat panowania dążył król Kazimierz do wewnętrznego wzmocnienia Królestwa i dozakończenia rozpoczętego przez ojca procesu pełnego zjednoczenia. Trzeba było kraj odbudować ze zniszczeń ; usunąć różnice, które wciągu dwustu lat rozbicia narastały między poszczególnymi dzielnicami kraju, np. przez ujednolicenie praw, czy przez stworzenie jednolitego systemu gospodarczego. Starając się zapewnić jak najlepsze warunki kupcom budował nowe drogi, dbał, by rzeki były żeglowne, zwzwalczał rozbójnictwo. Wznosił król nowe miasta, starym nadawał nowe prawa miejskie, zapewniając im lepsz…ą organizacje i szybki rozwój. Szybko wzrastała zamożność obywateli państwa, a do skarbu królewskiego szeroką strugą płynęły pieniądze. Pozwoliło to królowi na rozpoczęcie na niespotykaną skalę rozbudowę kraju. W miastach wzniesiono wiele wspaniałych gotyckich budowli-kościołów, ratuszy, sukiennic, spichlerzy, wreszcie budowli obronnych. Wielkim osiągnięciem było założenie w Krakowie Akademii w roku 1364. Murami obronnymi otoczono blisko 30 miast, a dla zabezpieczenia państwa przed najazdami wzniesiono wzdłuż granic kilkadziesiąt zamków obronnych. Przeprowadzone przez Kazimierza zmiany w organizacji wojska podniosły znacznie jego sprawność i siłę.

Za czsów pierwszych Piastów wszyscy wolni mieszkańcy Polski mieli w zasadzie równe prawa. W późniejszych wiekach (XIII-XIV) poszczególne grupy ludności otrzymywały rozmaite przywileje, co powodowało wytworzenie się między nimi różnic. W zależności od wielkości posiadanego majątku i od pełnionego zajęcia występował coraz wyraźniejszy podział na warstwy społeczne, czyli stany posiadające różne prawa.

Najpierw wyodrębnił się stan duchowny, co wynikało z bardzo wysokiej pozycji Kościoła w państwie średniowiecznym. Był to stan, do którego należało się nie z racji posiadanego majątku czy przynależności do jakiejś warstwy społecznej, lecz z racji wykonania określonych funkcji. Statut wiślicki w dużym stopniu przyczynił się do uregulowania praw dwu innych warstw społecznych-stanu rycerskiego, czuli szlachty i stanu chłopskiego. Określił on prawa tych stanów: rycerstwo było obowiązane do obrony Królestwa, w zamian za co posiadało ziemie na tzw. Prawie rycerskim, czyli wolną od podatku; chłopstwo obowiązane było do pracy na roli (ograniczono mu m.in. możność przenoszenia się z miejsca na miejsce). Statut wiślicki ustanawiał inny wymiar kary dla rycerswa inny dla chłopów.

Czwartym stanem było mieszczaństwo. Miało ono zupełnie odrębne prawa (i obowiązki),które określono już w przywileju lokacyjnym miasta. Mieszczanie podlegali sądom miejskim-wójta i rady miejskiej, a w celu roztrzygania ważniejszych spraw Kazimierz Wielki powołał na zamku krakowskim specjalny sąd wyższy.

W poprzednich wiekach przejście z jednego stanu do drugiego było dość łatwe, a w ciągu XIII i XIV w. stany coraz bardziej zamykały się.

W Polsce Kazimierz Wielki, dążył do centralizacji i umocnienia władzy, sprawował rząd poprzez urzędników królewskich, np. kanclerza, marszałka, starostów, opierając się na równowadze stanów. Uważał bowiem, że najkorzystniejszy dla wewnętrznych stosunków w państwie jest taki układ sił, w którym żaden ze stanów nie ma decydującego wpływu na rządy, a wszystkie, zachowują swe prawa, pod kierunkiem króla ściśle współpracują. Taką formę sprawowania władzy określamy jako monarchie stanową.

Kalendarium:

1333-1370-panowanie K. Wielkiego,

1335-zjazd wyszechradzki: K. Wielki wykupuje od J. Luksemburczyka jego uzurpowane prawa do Korony polskiej,

1338-drugi zjazd wyszechradzki: K. Wielki potwierdza prawa Andegawenów do tronu polskiego, w zamian za uznanie przez Węgrów praw do Rusi halicko-włodzimierskiej,

1339-K. Wielki zrzeka się praw do zhołdowania na rzecz Czech księstw śląskich i księstwa płockiego; bezpośrednie włączenie ziemi Sieradzkiej do Polski; drugi proces polsko-krzyżacki w Warszawie,

1340-Śmierć księcia halicko-włodzimierskiego Jerzego II; pierwsza wyprawa polska na Ruś halicką,

1343-pokój z Krzyżakami w Kaliszu; przyłączenie ziemi wschowskiej do Polski,

1344-K. Wielkim opanowuje ziemie sanocką i przemycką,

1345-1348-wojna o Śląsk z Luksemburgami,

1348-pokój z Czechami w Namysłowie;

6. Unie polsko-litewskie XIV-XVI wiek.

Równie grożne niebezpieczeństwo krzyżackie zawisło nad pogańską Litwą. W drógiej połowie XIV w. Krzyżacy cały impet swojej potęgi skierowali na Litwę rozległe wówczas księstwo, obejmując swoim zasięgiem opanowane księstwa ruskie. Niszczycielskie najazdy krzyżackie, podejmowane pod pozorem nawrócenia Litwy na wiarę chrześcijańską, sięgały coraz głębiej w terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Stopniowe więc zbliżanie polsko-litewskie, zakłócone jednak rywalizacją obu państw na Wołyń i Podole, doprowadziło do unii zawartej w Krewie w 1385 r. Władający Polską w imieniu młodej królowej Jadwigi możni poprzez chrzest Litwy i unię z nią pragneli osiągnąć wiele celów:

-zażegnać niebezpieczeństwo krzyżackie, usunąć Krzyżakom podstawę ich bytu, a z czasem i ich samych z sąsiedztwa Polski i Litwy,

-odzyskać Pomorze i inne opanowane przez nich ziemie,

-przywrócić panowanie Polski na Rusi Halickiej, stwarzając Polsce dzięki temu nieskrępowane warunki tzw. Handlu wschodniego, a w perspektywie dalszej polskiej ekspansji na Wschód,

-kościół katolicki w Polsce chciał zdobyć nowe, wielkie obszary dla swoich wpływów na Litwie i podległych jej ziemiach ruskich.

Natomiast możni litewscy, oprócz zażegnania niebezpieczeństwa krzyżackiego, pragneli utrzymać w sojuszu z Polską swoje panowanie na Rusi oraz uzyskać podobne przywileje stanowe, jakie w Polsce miało już rycerstwo, wreszcie mogli poprzez chrzest dotrzeć do wyższej kultury i cywilizacji europejskiej. Nowa religia, którą, przyjmowali, służyła również umocnieniu ich społecznej pozycji wobec poddanych.

Kampania 1409-1411 roku wykazała poza tym słabe strony dotychczasowego związku między Polską a Litwą. Były one zresztą wykorzystane przez wrogą Polsce dyplomacje krajów popierających Zakon. Toteż przed ponowną rozprawą z Krzyżakami musiała Polska poddać rewizji swój dotychczasowy stosunek do Litwy. Sprawie tej poświęcono zjazd, który odbył się w październiku 1413 r. w Horodle. Postanowiono na nim uznać wprawdzie fakt wcielenia Litwy do Polski, ale równocześnie zastrzec dla Witolda i jego następców tytuł wielkoksiężcy. Litwa natomiast zobowiązała się nie łączyć w żadnym wypadku z wrogami Polski. Wreszcie dla ściślejszego zainteresowania ideą unii feudalnych szczytów społeczeństwa litewskiego rozciągnięto przywileje polskiego stanu szlacheckiego na bojarstwo litewskie.

Unia polsko-litewska zawarta 1 lipca 1569 r. w Lublinie. Unia lubelska przewidywała posiadanie wspólnego razem wybieranego władcy, wspólny sejm i monete tej samej wartości. Oba kraje miały prowadzić wspólną politkę zagraniczną i wojskową. Odrębne dla Litwy pozostały urzędy, wojsko, skarb, sądownictwo. Utrzymały się także liczne odrębności ustrojowe.

W ten sposób z Polski i Litwy stworzono państwo obojga narodów.

Kalendarium:

1385-unia polsko litewska w Krewie,

1413-unia polsko-litewska w Horodle,

1569-unia realna polski i Litwy w Lublinie.

7. Stosunki polsko-krzyżackie

Od początku swego istnienia państwa Polan graniczyło na północnym wschodzie z plemionami pruskimi. Nasilające się w początkach XIII wieku starcia zbrojne były wyrazem ekspansji książąt polskich oraz kształtowanie się wśród Prusów organizacji ponadplemiennych, przeciwdziałających polskim akcjom. Najazdy pruskie pustoszyły najczęściej ziemie chełmińską i północne Mazowsze, czasami Pomorze Gdańskie.

Sprowadzając Krzyżaków w 1226 r., książę Konrad I Mazowiecki spodziewał się zapewne, że zdobędą dla niego ziemie pruskie, zadawalając się ziemią chełmińską. Tymczasem celem Krzyżaków było utworzenie samodzielnego państwa na zdobytych ziemiach zakładano grody-zamki i obsadzono je stałą załogą. Zamki pozwalały na kontrole przyległych obszarów i stanowiły bazę dla kolejnych wypraw. W ten sposób powstały: Toruń, Chełmno, Kwidzyń, Elbląg.

W 1237 r. Krzyżacy połączyli się z działającymi w Inflantach z Zakonem Kawalerów Mieczowych. Połączenie zgromadzeń wyznaczyło cel ekspansji: Żmudź i Litwę, które oddzielały tereny opanowane przez oba zakony. W latach pięćdziesiątych XIII w. Krzyżacy zdobyli Kłajpedę i Królewiec. Ostatnim podbitym przez nich terytorium pruskim była Jaćwież (Sudowia), opanowana w 1282 r.

Zatargi polsko-krzyżackie zaczęły się od Pomorza Gdańskiego. Jego władca, Książe kujawski Władysław Łokietek, wezwał w 1308 r. Krzyżaków na pomoc, gdy ziemie te najechali margrabiowie brandenburscy. Po wypełnieniu zadania Krzyżacy siłą panowali północną część Pomorza. Próba rozliczenia się z udzielonej pomocy spełzła na niczym. Z Wenecji przeniesiono do Malborka siedzibę wielkiego mistrza zakonu. Władze zakonu stały się władzami państwowymi. Łokietek rozpoczął starania dyplomatyczne o odzyskanie Pomorza. W ich wyniku w Inowrocławiu i Brześciu Kujawskim toczyły się pierwszy proces polsko-krzyżacki (1320-1321). Krzyżacy nie uznali wyroku sądu kościelnego, Łokietek nie zgodził się na sprzedaż Pomorza i zrzeczenie się praw do niego. Wojna była nieunikniona.

Walki toczyły się w latach 1326-1332. Polska straciła w nich ziemie dobrzańską i Kujawy. Jedną większą bitwę-zwycięską dla strony polskiej-stoczono pod Pławcami (1331).

Syn i dziedzic Łokietka, Kazimierz Wielki, przyjął inną metodę postępowania. Nie podjął wojny. Zdał się na sąd polubowny władców Czech i Węgier (1335) następnie na kolejny proces z Krzyżakami w Warszawie, na neutralnym Mazowszu (1339), w końcu podpisał kompromisowy pokój w Kaliszu (1343). Polska odzyskała Kujawy iziemie dobrzańską, Krzyżacy zatrzymali Pomorze nie zrezygnował z tytułu „pana i dziedzica” spornych ziem.

Po pokoju kaliskim Krzyżacy skierowali swą energie przeciw Litwie. Polska i Litwa mając wspólnego wroga zawarły w 1385 r. unie. Jagiełło za rękę królowej Jadwigi i tron polski zobowiązał się do przyjęcia chrztu w obrzędzie łacińskim, chrystianizacji swego państwa i odzyskania utraconych ziem polskich.

Krzyżacy nie uznali chrystianizacji Litwy. Przez kilkadziesiąt następnych lat oskarżyli Polaków o sojusz z poganami przeciw chrześcijanom, a swego Jagiełłę o pogaństwo i wspieranie schizmatyków. Na przełomie stuleci wszyscy uważali już, że sytuacja dojrzała do wojny. Krzyżacy chcieli rozerwać sojusz polsko-litewski, dla Jagiełły nowym powodem zatargu była ponowna utrata ziemi dobrzańskiej (1392).

Pretekstu dostarczyło powstanie na Żmudzi (1409). Polacy oświadczyli, że udzielą Witoldowi pomocy, jeśli zakon zaatakuje Litwę. Krzyżacy wypowiedzieli wojnę i zaatakowali Kujawy oraz Wielkopolskę. Polacy odzyskali Bydgoszcz, po czym zawarto rozejm.

15 lipca 1410 r. na polach wsi Grunwald stoczono jedną z największych bitew średniowiecza. Armia krzyżacka dowodzona przez Wielkiego Mistrza Urlicha von Jungingena poniosła w tej bitwie druzgocącą klęskę. Bitwa złamała potęgę polityczną i militarną zakonu.

Po zwycięstwie wojska polsko-litewskie ruszyły na Malbork. Oblężenie Malborka okazało się stratą czasu-twierdzy nie można było zdobyć. W tej wojnie dszło do jeszcze jednej bitwy pod Koronowem, która odbyła się 10 października 1410 r. i zakończyła się całkowitym zwycięstwem wojsk polsko-litewsko-ruskich. Zimą 1411 r. podpisano w Toruniu układ pokojowy, który przyznał Litwie Żmudź (do śmierci Witolda i Jagiełły), a Polsce ziemię dobrzańską oraz odszkodowanie. Uzyskano to, co było celem wojny.

Jagiełło jeszcze kilkakrotnie walczył z zakonem. Wznowił proces polsko-krzyżacki, a w 1422 r. podpisano nad jeziorem Melon koło Raciąża pokój, który oddawał Polsce Kujawy. Litwie zaś na zawsze-Żmudź i ziemie pojaćwieskie. Już po jego śmierci zawarto w Brześciu Kujawskim kolejny wieczysty pokój.

Niemcy byli w państwie zakonnym warstwą rządzącą: stanowili większość średniego i zamożnego rycerstwa i większość duchowieństwa; tylko oni tworzyli patrycjat miejski i zakon krzyżacki.

Przybyli z Rzeszy Krzyżacy traktowali Prusy jako kolonie. Nie dopuszczali rycerzy pruskich do zakonu, ograniczali udział miejscowych we władzy. Budziło to opozycję-powstało Towarzystwo Jaszczurowe antykrzyżacka organizacja rycerstwa (1397).

Po klęsce zakon przeżywał ostry kryzys finansowy. Spowodowało to zaostrzenie polityki podatkowej i pozbawiono rycerstwo pruskie dawnych uprawnień, obniżono wartość monety. Załamał się międzynarodowy handel zakonu, a jego miejsce zajął handel miast pruskich, coraz silniej wiążących się z zapleczem polskim.

Stany pruskie (duchowni, rycerze i przedstawiciele miast) chciały zwiększyć swój wpływ na ustawodawstwo, podatki oraz wymiar sprawiedliwości. Władze zakonne były temu przeciwne. Gdy zakwestionowały przywileje rycerstwa, pojawił się pomysł zawiązania konfederacji stanów w 1440 r. w Kwidzyniu powstał Związek Pruski.

W styczniu 1454 r. Związek Pruski wysłał do Kazimierz Jagiellończyka poselstwo z propozycją poddania mu Prus. Niemal jednocześnie wypowiedziano posłuszeństwo Wielkiemu Mistrzowi, opanowano większość zamków i wysłano poselstwo do Krakowa z prośbą o objęcie przez króla polskiego władzy. W odpowiedzi Kazimierz Jagiellończyk wystawił przywileje inkorporacyjny, w którym przyjmował pod swe władanie całość ziem pruskich i wcielał je do Królestwa Polskiego, powołując się na prośbę mieszkańców oraz na dawną przynależność znacznej części tych ziem do Polski. Za przywilejem inkorporacyjnym poszło wypowiedzenie wojny zakonowi.

Najważniejsze wydarzenia wojny były: przegrana bitwa pod Chojnicami, utrata wschodnich Prus z Królewcem, wykup zamku malborskiego z rąk zaciężnych wojsk krzyżackich walki kaprów na Bałtyku, zdobycie przez zakon miast nad dolną Wisła, odsiecz polskiej załogi Fromborka, zwycięstwo wojsk polskich pod Świecinem i statków gdańskich na wodach Zalewu Wiślanego, opowiedzenie się biskupstwa warmińskiego po stronie polskiej.

W 1466 r. w Toruniu zawarto traktat pokojowy. Pomorze Gdańskie (zwane odtąd Prusami Królewskimi), ziemie chełmińską i michałowską oraz Warmia, Malbork i Elbląg miały należeć do Polski. Wielkiemu mistrzowi pozostawiono ziemie nad Zalewem Wiślanym z Królewcem, w którym miał przebywać jako lennik króla polskiego. Każdy nowy mistrz zakonu musiał w ciągu pół roku po wyborze złożyć królowi polskiemu przysięge lenną.

Krzyżacy popierani przez papieży, cesarzy i książąt Rzeszy starali się przywrócić stan sprzed wojny trzynastoletniej. Wielcy mistrzowie ociągali ze składaniem władcom polskim hołdu lennego. Było to przyczyną zatargu, które nasilały się po wyborze na wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna, syna elektora brandenburskiego i siostrzeńca króla Zygmunta I Starego. Albrecht odmówił złożenia hołdu, zawarł przymierze z wielkim księciem moskiewskim i wystąpił z żądaniem zwrotu wszystkich ziem zakonnych. Zygmunt I rozpoczął działania przeciw nieposłusznemu wasalowi (1519). Dwa lata póżniej zakon zmuszony był poprosić o rozejm.

W 1525 r. w Krakowie zawarto układ: Albrecht, wszyscy bracia zakonni i poddani zakonu mieli przyjąć luteranizm (rezygnowali w ten sposób z opieki i protekcji papieża i cesarza). Państwo zakonne stawało się państwem świeckim-lennym księstwem w dziedzicznym posiadaniu Albrechta i jego meskich potomków. Jego władca-książe pruski otrzymał miejsce w polskim senacie, zobowiązał się do pomocy wojskowej i finansowej Polsce.

Kilkadziesiąt lat później tą samą drogą poszedł ostatni wielki mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych. W1561 r. został on dziedzicznym władcą lennego Księstwa Kurlandii i Semigalii.

Kalendarium:

1226-sprowadzenie Krzyżaków na ziemie polskie,

1237-połączenie się Zakonu Krzyżackiego z Zakonem Kawalerów Mieczowych,

1282-zakończenie przez Krzyżaków podboju Prus, przez ujarzmienie ostatniego plemiona Jaćwieża (Sudowia),

1308-zajęcie Pomorza Wschodniego przez Brandenburgów, a potem przez Krzyżaków,

1320-1321-procesy polsko-krzyżackie w Inowrocławiu Brześciu Kujawskim,

1326-1332-wojna polsko Krzyżacka,

1331-bitwa pod Pławcami,

1335-1339-procesy polsko-krzyżackie,

1343-pokój Polski z Zakonem Krzyżackim w Kaliszu,

1385 unia Polski i Litwy w Krewie,

1398-1409-panowanie Zakonu nad Żmudzią,

1409-1411-wojna polsko-krzyżacka i bitwa pod Grunwaldem (1410);pokój w Toruniu (1411),

1414-1422-wojna polsko-krzyżacka: pokój nad jeziorem Melon (1435),

1431-1435-wojna polsko-krzyżacka,

1440-powstanie Związku Pruskiego, (konferencji stanów pruskich),

1454-1466-wojna trzynastoletnia: pokój w Toruniu (1466),

1519-1521-wojna polsko-krzyżacka,

1525-sekularyzacja państwa krzyżackiego: wielki mistrz Albrecht Hohenzoller przyjmuje Księstwo Pruskie jako lenno z rąk króla Polski Zygmunta I Starego,

1657-Uniezależnienie się Prus Książęcych od Polski-traktaty wawelsko-bydgowskie.

8. Polityka zagraniczna ostatnich Jagiellonów.

Zygmunt I Stary (1506-1548) obejmując władzę odziedziczył dwa poważne problemy polityczne do rozwiązania: konflikt z Moskwą oraz uregulowanie stosunków z Zakonem Krzyżackim, nie dotrzymującym warunków pokoju toruńskiego (1466). Istniał też problem najazdów wołoskich i tatarskich na Rzeczypospolitą oraz potęga Turcji zagrażająca krajowi od południa. Zygmunt I prowadził przez wiele lat ciężkie wojny z Moskwą (lata 1507-1508; 1514-1520; 1534-1537). Moskwę do wojny zagrzewali Habsburgowie z cesarzem, montując antypolskie koalicje. W 1514 r. wojska Wasyla III zdobyły ważne strategicznie miasto Smoleńsk. Król osobiście wyruszył w pole. Wojska polsko-litewskie odniosły zwycięstwo pod Orszą (1514). Moskwa jednak zatrzymała Smoleńszczyznę. W tej sytuacji Zygmunt I postanowił zmienić linię polityki. Zdecydował się dojść do porozumienia z Habsburgami i rozbić antypolską koalicję. W 1515 r. w Wiedniu doszło do spotkania cesarza Maksymiliana I, króla czeskiego i węgierskiego, Władysława i Zygmunta. Cesarz wycofał się z koalicji i przestał popierać Zakon Krzyżacki , a Zygmunt poparł sprawę małżeństw habsbursko-jagiellońskich otwierających Habsburgom drogę do tronu czeskiego i węgierskiego.

Niebezpieczeństwo tatarskie, mimo doraźnych zwycięstw Polaków (Wiśniowiec-1512) nie zostało oddalone. Zwycięstwo wojsk polskich szczególnie w bitwie pod Obertynem (1531), a następnie wyprawa turecka na Mołdawie, doprowadziły do uspokojenia sytuacji.

Trudne do rozwiązania były problem turecki. Polska nie była wtedy bezpośrednio zagrożona przez Turcje, chociaż dotkliwy najazd turecki dotknął w 1524 r. kresy południowo-wschodnie. Zygmunt zdecydował się przełamać średniowieczną zasadę solidarności chrześcijańskiej o nie paktowaniu z niewiernymi i nie wikłać się w wojnę z potężną Turcją. Mimo nacisków ze strony Habsburgów i części magnatów polskich, Zygmunt I Stary zawarł z sułtanem traktat o pokoju i przyjażni (1533), który ustalił pokojowe stosunki między Polską a Turcją na długi czas.

Innym sukcesem politycznym była dokonana w 1526 r inkorporacja Mazowsza, gdy ze śmiercią Janusza III wygasła mazowiecka linia Piastów.

Po ułożeniu stosunków z cesarzem Zygmunt I Stary zdecydował się rozwiązać problem Zakonu. Długotrwałe rokowania nie dały rezultatów i w 1519 r. rozpoczęto działania wojenne, w których strona polska miała zdecydowaną przewagę. Wojne zakończono rozejmem (1521). Zawarcie traktatu krakowskiego, po którym odbył się tzw. Hołd pruski (1525). Zakon w Prusach został sekularyzowany, Albrecht Hohenzollern, dotychczasowy wielki mistrz, został dziedzicznym księciem luterańskich Prus i lennikiem Polski.

Zygmunt I Stary prowadził politykę zagraniczną Polski racjonalnie, unikając walki z wieloma wrogami i wybierając rozwiązanie korzystne, lecz nie ryzykowne.

Syn Zygmunta I Starego, Zygmunt August (1548-1572), jedyny dziedzic Korony i Litwy początkowo nie przejmował żadnej dążności do samodzielnej działalności politycznej. Za jego panowania główny ciężar polityki zagranicznej został skierowany na wschód. W związku z kryzysem jaki przeżywało państwo zakonne w Inflantach. Zygmunt Agust skierował swoje zainteresowanie w tym kierunku. Król przywiązywał dużą wagę do polityki morskiej. Jednak inne państwa także dostrzegały szansę poszerzenia swoich wpływów. Doszło do rywalizacji, a potem wojny między Polską i Litwą, Moskwą, Danią i Szwecją. Była to walka o panowanie nad Bałtykiem. Iwan IV Groźny władca Moskwy zajął Dorpat i Narwę, również Dania i Szwecja wkroczyły do Inflant. W 1561 r. nowy mistrz inflandzki Gotard Kettler zdecydował się na sekularyzacje zakonu i na podporządkowanie Inflant Zygmuntowi Augustowi, pozostawiając sobie jako lenno, Kurlandię. Wojska litewskie zajęły Rygę i Parnawę. Doprowadziło to do wojny siedmioletniej północnej (1563-1570). Zygmunt August zorganizował flotę kaperską. Jego celem było przerwanie żeglugi narewskiej i blokady Narwy, a tym samym odcięcie Rosji od Bałtyku i Zachodu. Początkowo Polska i Litwa były w sojuszu z Danią, a potem nastąpiło odwrócenie przymierzy i sojusznikiem Zygmunta Augusta stała się Szwecja. Polska i Litwa wyszły z wojny z tymczasowymi stratami na rzecz Moskwy (Połock) i przyłączeniem części Inflant (Ryga), co, wraz z Kurlandzkim lennem, było sukcesem Zygmunta Augusta. Inne państwa biorące udział w konflikcie także zatrzymały pewne tereny. Groziło to wznowieniem konfliktu w przyszłości. Zajęcie Rygi ważnego portu handlowego, stworzyło możliwość rozszerzenia polityki morskiej.

Kalendarium:

1506-panowanie Zygmunta I Starego,

1507-1508-wojna z Moskwą,

1512-zwycięstwo wojsk polsko-litewskich nad Tatarami w bitwie pod Wiśniowiecami,

1514-wojska Wasyla III zdobywają Smoleńsk; zwycięstwo wojsk polsko-litewskich pod Orszą,

1515 -porozumienie w Wiedniu między cesarzem Maksymilianem I, a królem Zygmuntem,

1519-1521-wojna polsko-krzyżacka,

1524-najazdy tureckie na kresy południowo-wschodnie,

1525-hołd pruski,

1533-pokój z Turcją,

1534-1537-wojna z Moskwą

1548-śmierć Zygmunta I Starego; królem Zygmunt August,

1561-sekularyzacja i przyłączenie Zakonu Kawalerów Mieczowych do Rzeczypospolitej,

1563-1570-wojna siedmioletnia północna,

1569-unia realna Polski i Litwy w Lublinie.

9. Unia lubelska (1569) i jej znaczenie.

Magnaci litewscy widząc, że Zygmunt August może umrzeć bez męskiego potomka mieli nadzieje na samodzielność Litwy. Ale wojna Litwy z Rosją przekonała szlachtę litewską, że bez Polski nic nie znaczy. Średnia szlachta litewska wysłała petycje do Zygmunta Augusta prosząc o połączenie z Polską z zastrzeżeniem zachowania odrębności państwowej przez Litwę. Król mógł wnieść tę sprawę pod obrady sejmu. Sejm zebrał się w Lublinie w latach 1568-1569. Przybyli na nie również członkowie sejmu litewskiego. Opozycja magnacka grała na zwłokę, w końcu jej przywódcy potajemnie wyjechali z Lublina zabierając ze sobą zdezorientowanych posłów. W odpowiedzi król oderwał od Księstwa Litewskiego część Podlasia, Wołyń i Podole i przyłączył do Korony. Wkrótce powrócili do Lublina litewscy magnaci zmuszeni przez ogół szlachty i ostatecznie akt unii został podpisany 28 czerwca 1569 r. W akcie tym król przelał swe prawa dziedziczne do Litwy na Koronę. Unia przewidywała wspólnego króla, wspólny sejm, senat i monetę o tej samej wartości choć bitej oddzielnie na Litwie i w Koronie. Miały prowadzić wspólną politykę zagraniczną i wojskową, jakkolwiek pozostały odrębne dla Litwy wojsko, urzędy włącznie z najwyższymi.

10. Wielkie odkrycia geograficzne w XV-XVI w.

Przyczynami odkryć był: ujemny bilans ze Wschodem, utrudnianie przez Turków kontaktów handlowych ze Wschodem, odpływ szlachetnych kruszców z Europy, zakończenie wojen z Maurami i pozbawienie źródeł utrzymania rycerstwa hiszpańskiego i portugalskiego. Poszukiwanie korzyści materialnych oraz rozwój nauk geograficznych, przyrodniczych, postęp techniki żeglarskiej, wynalazek busoli, udoskonalenie map i statków, ciekawość świata jaką niósł humanizm, dążenie do szerzenia wiary chrześcijańskiej w nowym świecie.

W wyniku wypraw zorganizowanych przez Portugalczyków w 1471 r. przekroczyli równik, w 1488 r. Bartłomiej Diaz odkrywa Przylądek Dobrej Nadziei, a w 1497-1498 Vasco da Gama dociera do brzegów Indii.

Wyprawy hiszpańskie pierwsza zorganizowana przez Krzysztofa Kolumba w 1492 r. doprowadziła do odkrycia Kuby, San Salwador i Haiti. W1499-1500 Americo Vesppucci dociera do Ameryki i opisuje ją. W latach 1519-1522-Ferdynand Magellan opłynął dookoła świat.

Dzięki tym wyprawom Hiszpania i Portugalia stały się potęgami kolonialnymi. Hiszpania władała: Ameryką Środkową i Południową, Meksyk bez Brazylii i Gujany. Portugalczycy: zachodnie wybrzeża Ameryki Południowej wybrzeża Indii.

Na terenach podbitych doprowadzili do zniszczenia cywilizacji amerykańskiej, wykorzystali Indian do niewolniczej pracy w kopalniach i na plantancjach.

Nastąpił wzrost znaczenia państw leżących nad Atlantykiem (Hiszpania, Portugalia, Francja, Anglia) oraz portów w Europie Zachodniej. Nastąpił napływ złota i srebra do Europy.

Kalendarium:

1471-przekroczenie przez Portugalczyków równika,

1488-Bartłomiej Diaz odkrywa Przylądek Dobrej Nadziei,

1497-1498-Vasco da Gama dociera do brzegów Indii,

1492-Krzysztof Kolumb odkrywa Amerykę,

1499-1500-Americo Vesppucci dociera do Ameryki i opisuje ją,

1519-1522-Ferdynand Magellan jako pierwszy opłynął dookoła świat.

11. Reformacja w Europie.

W XV wieku kościół katolicki uległ wewnętrznemu rozkładowi. Kler ówczesny cechowała obojętność religijna, mała dbałość o sprawy kościoła, niski poziom moralny, a w przypadku duchowieństwa także intelektualny.

Kościół skupił w swoim ręku wielkie obszary i stale powiększał swe dochody kosztem wszystkich warstw społecznych. W Niemczech biskupi jak i udzielni książęta posiadali w swych diecezjach władze polityczną.

Papieże skoncentrowali wysiłki na wzmocnieniu swej pozycji we Włoszech, stając się bardziej władcami świeckimi, niż duchownymi zwierzchnikami kościoła katolickiego. Posiadali wspaniały dwór, otaczali się artystami, wydawali ogromne kwoty na dzieła sztuki. Pieniądze czerpali od wiernych z całego katolickiego świata. Nie małe dochody osiągali także dzięki sprzedaży odpustów za odpowiednią opłatą kar grożących na tamtym świecie. Ludzi raził neopotyzm papieski, tj. fakt, że popierali oni własne rodzinę, obsadzając krewnymi, a nieraz nawet własnymi dziećmi ważne stanowiska w kościele.

Ten stan rzeczy budził powszechną niechęć wobec kościoła. Chłopi i mieszczanie uciskani i wyzyskiwani, burzyli się przeciwko uprawnieniom kościoła. Rycerstwo zazdrościło kościołowi bogactwa. Władcy upatrywali w nim rywala politycznego. Zaczęła się więc kształtować opozycja wobec kurii rzymskiej, postulująca przeprowadzenie reform w kołach humanistów, szczególnie niemieckich. Ruch ten został zapoczątkowany przez Marcina Lutra. Był to mnich, augustianin, doktor teologii i profesor nauk biblijnych na uniwersytecie w Wittenberdze nie był humanistą, lecz myślicielem religijnym pasjonującym się zagadnieniami dróg wiodących człowieka do zbawienia. Luter doszedł do przekonania sprzecznego z oficjalną nauką kościoła rzymskiego, że człowieka może zbawić jedynie wiara. Dobre uczynki, ascetyczne życie nie mają przy tym większego znaczenia. Jedynym źródłem wiary dla Lutra była Biblia. Odrzucał wszystko, co się nie opierało wprost na niej. Postulował zniesienie kapłaństwa, hierarchii kościelnej i zakonów oraz uproszczenie obrzędów.

Działalność reformacyjną rozpoczął Luter w 1517 r. od wystąpienia przeciwko odpustom, sprzedawanym wówczas masowo na polecenie papieża Leona X, który w ten sposób chciał uzyskać fundusze na budowę bazyliki Świętego Piotra w Rzymie. Na drzwiach kościoła w Wittenberdze Luter przybił 95 tez, w których udowodnił, że odpusty są niezgodne z nauką Chrystusa i że stanowią zwykłe nadużycie religijne.

Śmiałe wystąpienie Lutra zdobyło szeroki rozgłos wśród antypapiesko nastawionych przedstawicieli społeczeństwa niemieckiego. Władze kościelne zaniepokojone rezultatem wystąpień Lutra starały się nakłonić go do zmiany poglądów. Luter jednak, mając szerokie poparcie społeczne, zwłaszcza książąt i rycerstwa, nie zrezygnował ze swej działalności.

W grudniu 1520 r. Luter spalił publicznie egzemplarze buli papieskiej, w której papież wezwał go do zmiany swojego stanowiska, za co został obłożony ekskomuniką.

Po stronie papieża stanął cesarz Karol V, który edyktem z 1521 r. potępił jego naukę, wyjął go spod ochrony prawa i polecił zniszczyć jego prawa i polecił zniszczyć jego pisma. Mimo to zwolennicy Lutra nie opuścili go. Ukrywając się Wartburgu dokonał przekładu Nowego Testamentu na język niemiecki.

W luteryźmie ukształtowały się dwa odłamy: umiarkowany i radykalny. Pierwszy postulował sekularyzacje dóbr kościelnych, podporządkowanie kościoła władzy świeckiej oraz tzw. tani kościół, a więc taki, którego utrzymanie nie będzie obciążało społeczeństwa. Był to program zgodny z interesami książąt, zamożnego mieszczaństwa oraz części rycerstwa. Program ten pokrywał się też z zapatrywaniami samego Lutra.

Z nauką Lutra wielkie nadzieje wiązali też chłopi i biedota miejska. Przekład Nowego Testamentu na język niemiecki przyczynił się do upowszechnienia jego znajomości wśród szerokich rzesz. Lektura ta budziła radykalne nastroje, ponieważ pełno w nich było zdań potępiających możnych tego świata oraz bogaczy. Z Nowego Testamentu czerpano więc zachętę do obalenia istniejącego ustroju społecznego, opartego na niesprawiedliwości i wyzysku. Tak powstał radykalny nurt reformacji, który chciał połączyć reformę kościoła z rewolucją społeczną.

Zasady ideowe radykalnego nurtu reformacji sformował Tomasz Munzer, doktor teologi, kaznodzieja i ideolog religijny. Szerzył ideę „Królestwa Bożego” na ziemi, tj. ustroju społecznego, w którym nie ma własności prywatnej i podziału na klasy. Munzer nawoływał do walki orężnej o „Królestwo Boże”.

Pod wpływem nauk Munzera ukształtował się nowy kierunek reformacji-anababtyzm. Anababtyści czyli nowochrzczeńcy nie uznawali chrztu niemowląt i przyjmowali ponownie chrzest w wieku dorosłym. Głównym siedliskiem anababtystów było miasto Zwickau, gdzie Munzer był proboszczem. Jednak później w wyniku prześladowań zostali oni wypędzeni z Zwikau i rozproszyli się po całych Niemcach, głosząc swe nauki.

Pod wpływem haseł Munzera w 1524 r. zaczeły wybuchać powstania chłopskie, które w następnym roku ogarneły całe południowe Niemcy. Oddziały powstańcze zdobywały zamki, klasztory i miasta i wszędzie zaprowadzały nowe porządki.

Program powstańców został sformowany w tzw. 12 artykułach. Chłopi domagali się w nich zwrotu zagarniętych przez panów wspólnych użytków gminych, jak lasy, pastwiska, prawa i połowu ryb, zmniejszenia danin, czynszów i pańszczyzny, usunięcia nadużyć przy ściąganiu dziesięciny, swobodnego wyboru duchownych przez ludność.

Ośrodkiem walki antyfeudalnej było tam miasteczko Mulhausen w Turyngii, gdzie na czele ruchu chłopskiego stanął sam Munzer.

Niebezpieczeństwo, jakim dla klas rządzących było powstanie chłopskie, zjednoczyło książąt, szlachte i bogate mieszczaństwo. Przeciwko powstańcom opowiedział się kler katolicki i sam Luter, dla którego bunt przeciw władzy oznaczał bunt przeciw Bogu. Ośrodkiem oporu chłopskiego zostały zlikwidowane przez wojsko, a na chłopów i ich przywódców spadły okrutne represje. Munzer, wzięty do niewoli w bitwie pod Frankenhausen w 1525 r., po torturach został ścięty.

Wojna chłopska w Niemczech w latach 1524-1525 odbiła się niekorzystnie na położeniu chłopów w Niemczech. Obok krwawych represji i kontrybucji nakładanych na wsie ogarnięte powstaniem przyniosła ona w skutkach zaostrzenie poddaństwa i zwiększenie ciężarów feudalnych.

Kierownictwo ruchem reformacyjnym przejęli książęta. Większość z nich przeszła na luteranizm, likwidując w swych państwach dobra kościelne. Podobnie postąpiło wielu biskupów katolickich. Ich diecezje uległy sekularyzacji i stawały się księstwami świeckimi.

Jednocześnie zaczęła kształtować organizacja kościoła luterańskiego. Opiekunem kościoła luterańskiego w każdym księstwie został jego władca. W ten sposób kościół był podporządkowany władzy świeckiej. Władza ta dysponowała też całym majątkiem kościelnym. Życiem religijnym kierowali duchowni zwani pastorami.

Wyznawcy nauki Lutra nazywano protestantami lub ewangelikami.

Choć reformacja znalazła wielu zwolenników w Niemczech, kościół katolicki nadal jeszcze stanowił potęgę. Przy katolicyźmie pozostawał cesarz oraz część książąt, szczególnie połódniowoniemieckich. Między obu stronnistwami rozgorzała długoletnia walka, która żadnej stronie nie przyniosła zdecydowanej przewagi. W rezultacie doszło do kompromisowego pokoju w Augsburgu w 1555 r., na którym przyjęto zasadę: „cuius regio eius religo” (czyj kraj tego religia). Przyznawała ona swobodę wyboru wyznawania tylko książętom. Natomiast poddani musieli przyjąć wiarę swego księcia lub opuścić kraj.

Reformacja niemiecka zapoczątkowała okres przemian ideologicznych, które stopniowo ogarnęły cała Europę Zachodnią i Środkową. Ugruntowała ona rozbicie polityczne Niemiec i przez podporządkowanie kościoła luterańskiego władzy świeckiej wzmocniła uprawnienia książąt.

Wielkie było znaczenie reformacji dla rozwoju kultury niemieckiej. Dzięki zerwaniu z łaciną powstanie niemieckiego języka literackiego, rozwój literatury polemicznej i satyrycznej oraz poezji-oto najważniejsze jej osiągnięcia.

Wystąpienie Lutra spotkało się z żywym oddźwiękiem także poza granicami Niemiec. Obok luteranizmu zjawiły się wszakże i inne doktryny religijne. Twórcą jednej z nich był Francuz Jan Kalwin, miał także same poglądy jak Luter, z tym, że głównym punktem doktryny kalwina była nauka o predestynacji, czyli o przeznaczeniu, według której człowiek z góry skazany jest na zbawienie lub potępienie. Wiernych musiały cechować surowe zasady moralne: modlitwa, czytanie Biblii praca, wstrzemięźliwość, sprawiedliwość i pobożność. Podobnie jak Luter zerwał z Rzymem. Pozostawił jedynie sakrament chrztu oraz komunię. Kalwin nie dopuścił do podporządkowania swego kościoła władzy świeckiej. Organizacja kościoła kalwińskiego była bardziej demokratyczna. Przedstawiciele gmin zbierali się na synodach, na których podejmowano wspólne uchwały.

Pierwsza gmina kalwińska powstała w Genewie, wprowadzając bardzo surowe i nietolerancyjne rządy. Przeciwnicy Kalwina byli prześladowani.

Z Genewy kalwinizm rozprzestrzenił się w wielu krajach europejskich. Uważając pracę i wszelką działalność produkcyjną za jeden z głównych obowiązków człowieka, a jej wyniki w postaci gromadzenia coraz większego majątku za wyraz łaski bożej, kalwinizm podnosił rangę burżuazji.

W Anglii na drogę reformacji zadecydowała wola władcy Henryka VIII, który dla celów osobistych i politycznych doprowadził do zerwania z Rzymem.

W 1534 r. ogłoszono tzw. Akt supremacji, na mocy, którego Henryk VIII został zwierzchnikiem kościoła w Anglii. Rozwiązano zakony, z dobra klasztorne uległy sekularyzacji. Zachowano natomiast została świecka hierarchia duchowa, której nie odebrano majątków. Henryk VIII nie pozwolił także na zmianę dogmatów i obrzędów katolickich.

Wyznawcy kalwinizmu we Francji nazywani byli hugenotami. Ruch hugenocki we Francji miał przede wszystkim charakter polityczny. Niepowodzenia Francji w wojnach włoskich spowodowały nastroje opozycyjne wobec absolutyzmu monarszego co sprawiło, że nawet część szlachty przyjmowała kalwinizm. Na czele partii hugenockiej stał admirał Coligny spokrewniony z panującą dynastią możny ród Burbonów.

Szlachta katolicka spokrewniona wokół znakomitej arystokratycznej rodziny Guise utworzyła własne stronnictwo przeciwstawiające się hugenotom. Dwór królewski zajmował wobec tych stronnictw stanowisko chwiejne.

Nie dało się jednak uniknąć starć zbrojnych, które przekształciły się w wojny religijne, trwające z przerwami 36 lat (1562-1598). O ich bezwzględności świadczy straszliwa rzeź hugenotów w Paryżu w noc św. Bartłomieja (23/24 sierpnia) 1572 r. Dopiero gdy na tronie zasiadł Henryk IV Burbon dotychczasowy przywódca hugenotów, wojna zakończyła się kompromisem. Ponieważ większość ludności była katolicka, Henryk IV nie tylko sam przeszedł na katolicyzm, ale też ogłosił go religią panującą. W wydanym w Nantes w 1598 r. edykcie zabezpieczał jednak swobody wyznaniowe hugenotów.

Reformacja uszczupliła znacznie strefy wpływów kościoła katolickiego. Zapanowała ona w większej części Niemiec i Szwajcarii, w Anglii, Niderlandach Północnych oraz w krajach skandynawskich. Silne były jej wpływy w Czechach, na Węgrzech, we Francji i w Polsce.

Ostoją katolicyzmu pozostawały kraje romańskie: Włochy, Hiszpania, Portugalia.

Kalendarium:

1517-wystąpienie w Wittenberdze Marcina Lutra,

1520-spalenie przez Lutra publicznie bulli papieskiej,

1521-cesarz Karol X wydaje edykt potępiający naukę Lutra, skazał go na banicje i polecił spalić jego pisma,

1524-1525-wybuch powstania chłopskiego w południwych Niemczech pod przywództwem Tomasz Munzera,

1534-król Anglii Henryk VIII ogłasza akt supremacji i powstanie kościoła anglikańskiego,

1555-pokój religijny w Niemczech podpisany w Augsburgu.

12. Kontrreformacja.

Postępy reformacji udowodniły, że reformy w kościele katolickim są niezbędne. Podjął je zwołany w 1545 r. do Trydentu sobór, który z przerwami z przerwami obradował przez 18 lat (1545-1563).

Sobór trydencki potępił protestantów jako heretyków, sformował jasno dogmaty katolickie i pod klątwą zakazał poddawanie ich w wątpliwość, złożył wyznanie wiary obowiązujące katolików. Ujednolicił liturgie obowiązującą w kościele katolickim. W celu zachowania postępu reformacji powołano ponownie zapomnianą przez wszystkich instytucje do walki z herezją zwaną inkwizycją. Na mocy decyzji papieża z 1543 r. sporządzono Indeks Ksiąg Zakazanych. Głównym narzędziem papiestwa w walce z reformacją stał się Zakon Towarzystwa Jezusowego, zwany potocznie jezuickim. Został on założony przez hiszpańskiego oficera Ignacego Loyolę. Podstawowym celem działalności jezuitów była obrona interesów katolicyzmu i papiestwa oraz walka z reformacją. By cel ten skutecznie realizować, starli się oni zdobyć wpływ na życie polityczne, społeczne, kulturalne, edukacyjne w poszczególnych państwach. Obejmowali więc funkcję spowiedników, kaznodziejów i doradców panujących oraz wpływowych przedstawicieli klasy panującej.

W uchwałach soboru duży nacisk został położony na wzmocnienie wewnętrzne kościoła na przywrócenie dyscypliny wśród duchowieństwa oraz podniesienie jego poziomu umysłowego i moralnego. Sobór nałożył na biskupów obowiązek przebywnia w diecezjach zakładów kształcenia księży, czyli seminariów duchownych, oraz powołania do życia szkół parafialnych, uczących dzieci czytania i pisania oraz zasad wiary.

Sobór ograniczył znaczenie swobodę działania i decyzji biskupów i synodów krajowych, przekazując bezpośrednio papieżowi wiele spraw, które dotąd podlegało ich kompetencji. Po soborze zreorganizowano i rozbudowano kurie rzymską.

Kalendarium:

1534-powołanie przez Ignacego Loyole Zakonu Jezuitów,

1543-sporządzenie Indeksu Ksiąg Zakazanych,

1545-1563-działalność Soboru w Trydencie,

13. Reformacja w Polsce.

Głęboki wpływ na ugruntowanie się poczucia narodowego w Polsce miała reformacja. Podłoże ruchu reformacyjnego było tu podobne jak w innych krajach. Uderzeniu w kościół rzymski i jego uniwersytyczną ideologię, podważeniu uprzywilejowanej pozycji kleru w społeczeństwie sprzyjało powstanie nowych idei, nowego spojrzenia na zadania państwa i społeczeństwa. Sytuacje ułatwił podobny jak w innych krajach rozkład wewnętrzny w łonie kościoła.

W tych warunkach wystąpienie Lutra spotkało się prędko z oddźwiękiem na ziemiach polskich.. Jego hasło przyjmowały przede wszystkim, tam gdzie stosunkowo silnie było powiązania z Niemcami, a więc wśród mieszczaństwa zachodniej i północnej Polski. Ważnym ośrodkiem luteranizmu stały się także Prusy Królewskie, z Gdańskiem i Toruniem oraz sekularyzowane Prusy Książęce.

Za panowania Zygmunta I usiłowano powstrzymać rozprzestrzenianie się ruchu protestanckiego w Polsce.

Szlachtę jednak bardziej pociągał kalwinizm i jego demokratyczne założenia. Zaczęto żądać szerszego udziału reprezentacji społeczeństwa w rządach krajem. Kalwini stanowili trzon ruchu egzekucyjnego.

Kalwinizm przyjął się najczęściej wśród szlachty małopolskiej i na Litwie. Oni to właśnie starali się doprowadzić do uniezależnienia się kościoła w Polsce od Rzymu i utworzenia kościoła narodowego.

Słabą stroną kalwinizmu był brak szerszego oddźwięku wśród mas chłopskich i dlatego problemy społeczne, obok sporów o dogmaty, stanowiły jedną z przyczyn rozłamu w łonie samego kalwinizmu w 1562 r. na tzw. zbór większy obejmujący kalwinów i zbór mniejszy, w którym skupieli się bardziej radykalni arianie, zwani także Braćmi Polskimi. Obok chłopów i mieszczan znalazła się wśród nich również szlachta. Podstawą ich zasadą w kwestiach społecznych było stwierdzenie, że wszyscy ludzie są braćmi, że nikt nie powinien korzystać z cudzej pracy.

Nasilenie reformacji w Polsce przypadło na okres przemian w łonie samego kościoła katolickiego, zbiegło się z rozwojem ruchu kontrreformacyjnego. Zachowując zależność od Rzymu, trzymająć się tradycyjnych dogmatów, katolicyzm wzmocnił swą dyscyplinę wewnętrzną, podjął starania o podniesienie poziomu moralnego i intelektualnego kleru oraz wszczeła akcję propagandową wśród wszystkich warstw społeczeństwa. Jego pozycja była o tyle dogodna, że mimo wysiłków obozu reformacyjnego nie doszło w Polsce do sekularyzacji dóbr kościelnych, ani do pozbawienia kościoła jego podstawowych przywilejów.

Istotnym osiągnięciem kontrreformacji w Polsce było przyjęcie przez króla Zygmunta Augusta uchwał soboru trydenckiego, co ułatwiło wewnętrzną reorganizację kościoła oraz sprowadzenie jezuitów.

Akcja kontrreformacyjna zwracała się wszakże nie tylko przeciwko protestantom. Rozpoczęto także usilne zbiegi o likwidacji w Rzeczypospolitej kościoła prawosławnego. 1596 r. doszło w Brześciu nad Bugiem do zawarcia unii; kościół prawosławny w Polsce podporządkował się papieżowi, ale zachował szereg swoich odrębności.

Mimo całej ostrości sporów religijnych Polska „złotego wieku” pozostawała krajem tolerancji religijnej, w którym nie dochodziło do otwartych walk na tle religijnym ani do masowych prześladowań. Nie bez znaczenia była pod tym względem rola samego Zygmunta Augusta, który skłaniając się ku ideii kościoła narodowego nie wykorzystywał atrybutów swej władzy dla bezwzględnego popierania jednej ze stron. Ale chyba jeszcze większe znaczenie miał fakt, że Polska już poprzednio nie była krajem jednolitym religijnie i na wschodzie państwa przeważało prawosławie.

Ugruntowaniem tej postawy było przyjęcie po śmierci Zygmunta Augusta w 1573 r. przez generalną konfederację warszawską artykułu, w którym szlachta gwarantowała wieczny pokój między różniącymi się w wierze. Wprawdzie tolerancja religijna miała tyczyć tylko szlachty, ale objęła wszystkie wyznania z Braćmi Polskimi wyłącznie.

Kalendarium:

1573-akt Konfederacji Warszawskiej gwarantująca wolność wyznań religii,

1596-unia brzeska,

14. Pierwsze wolne elekcje w Polsce.

Bezpotomna śmierć Zygmunta Augusta w 1572 r. pozostawiła kwestię elekcji następcy. Wobec braku unormowania jej trybu, praktyka pierwszej wolnej elekcji określiła wzór postępowania na przyszłość. Została przeforsowana elekcja z udziałem całej szlachty przybyłej na sejm elekcyjny. Pierwsza elekcja odbyła się w 1573 r. na pierwszego królas elekcyjnego został wybrany Henryk Walezy książę Andegaweński 1573-1574. Walezy był bardzo uzależniony od szlachty i dlatego wymusiła ona na nim najpierw Pacta conwenta- dotyczące m.in. zatwierdzenia praw, polityki zagranicznej, spraw finansów. Artykuły henrykowskie - ograniczyły one władzę królewską:

-król nie mógł wzywać pospolitego ruszenia,

-nakładać nowych podatków,

-szlachta mogła wymówić królowi posłuszeństwo,

-król był zobowiązany do umożliwienia stu synom szlacheckim uczenia się na uniwersytecie w Paryżu,

-król miał sprowadzić flote francuską do polskich portów.

Walezy po przybyciu do Polski nie miał zamiaru stosować się do przyjętych ograniczeń i usiłował wzmocnić zakres swojej władzy. Nie dało to oczekiwanych rezultatów wobec oporu całej szlachty i krótkotrwałości panowania. Kiedy bowiem nadeszła wiadomość o śmierci króla francuskiego, Henryk Walezy w nocy z 18 na 19 czerwca 1574 r. opuścił potajemnie Kraków, by objąć tron francuski. Prawie rok czekano na powrót Walezego i w 1575 r. przystąpiono do nowej elekcji. Była to szczęśliwa decyzja Henryk Walezy był zarówno ambitnym jak i nie przebierającym w środkach politykiem, któremu trudno byłoby się dostosować do zasad jakimi musiała się kierować Rzeczypospolita Obojga Narodów.

Jako następnego króla obrano księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego, ale wcześniej jako króla polskiego koronowano Maksymiliana II habsburskiego cesarza, a kilka dni później szlachta proklamowała królem siostrę Zygmunta Augusta, Annę Jagiellonkę dając jej za męża Stefana Batorego. Pospolite ruszenie szlacheckie opanowało Kraków i Batory koronował się na króla (1576-1586). Rychła śmierć Maksymiliana zapobiegła wojnie domowej. Król znakomity wódz i strateg czuł się przede wszystkim Węgrem i bardziej dbał o interesy węgierskie. Po polsku mówić nie umiał, na parlamentaryzm patrzył sceptycznie. Gospodarczo Polska zaczęła podupadać. Okres ten charakteryzował się utratą pozycji jaką Polska miała za Jagiellonów.

Kalendarium:

1572-śmierć króla Zygmunta Augusta,

1573-elekcja na tron polski Henryk Walezy,

1574-1575-pierwsze bezkrólewie w Polsce,

1576-elekcja na tron polski Stefana Batorego.

15. Wojny polsko-szwedzkie w XVII w.

Elekcja Zygmunta III Wazy nie doprowadziła do trwalszej unii personalnej polsko-szwedzkiej (1592-1598). Sejm szwedzki zaniepokojony możliwością rekatolizacji kraju, zdetronizował Zygmunta III, wproadzając na tron swojego stryja Karola Sudermańskiego. Gdy w 1600 r. Zygmunt III przekazał w ręce polskie Estonie, Szwedzi przeciwstawili się temu zbrojnie. Bardzo prędko okazało się, że w tej wojnie chodzi o miejsce nad Bałtykiem.

Pierwszy etap wojny przebiegał stosunkowo pomyślnie dla Polaków. Decydujące znaczenie miało świetne zwycięstwo odniesione przez Polaków w bitwie pod Kiercholmem w 1605 r. W tej bitwie czterotysięczną armią Rzeczypospolitej dowodził Jan Karol Chodkiewicz, hetman polny litewski. Jednak Polacy w pełni nie wykorzystali tego sukcesu. W 1621 r. w ręce nowego władcy Gustawa Adolfa dostała się Ryga. W 1622 r. rozejmem w Mittawie Rzeczypospolita musiała zostawić Szwedom większość Inflant, aż po Dźwinę.

W 1626 r. wybuchła wojna z Szwecją o ujście Wisły. Wojsko szwedzkie wylądowały w porcie Prus Książęcych - Piławie i szybko opanowały rejony nadmorskie, aż po Puck, rozpoczynając blokadę Gdańska. Hetman Stanisław Koniecpolski skoncentrował znaczniejsze siły wojskowe i zdołał zahamować dalsze postępy przeciwnika. W 1627 r. odzyskano Puck. Tegoż roku 28 listopada 1627 r. pod Oliwą polska flota odniosła zwycięstwo nad flotą szwedzką. Dzięki temu sukcesowi zdołano na pewienczas przerwać blokadę Gdańska.

Odnoszone zwycięstwa nie zmieniły, niekorzystnego dla Rzeczypospolitej przebiegu wojny. Nie zmieniło tego nawet zwycięstwo Koniespolskiego pod Trzcianą w 1629 r. W 1629 r. w Starym Targu podpisano niekorzystny dla Polski rozejm. Wszystkie porty inflanckie i pruskie, oprócz Pucka, Gdańska i Królewca zostały w rękach Szwedów.

Śmierć Gustawa Adolfa i późniejsze niepowodzenia szwedzkie w Rzeszy sprawiło, że w 1535 r. doszło w Sztumskiej Wsi do rokowań zakończonych nowym traktatem rozejmowym. Rzeczpospolita uzyskiwała w nim lepsze warunki. Szwedzi musieli opuścić miasta i porty pruskie i wyrzec się opłat celnych zadawalając się Inflantami.

W 1655 r. na Polskę spadł najazd szwedzki. Najazd przyspieszyła opozycja magnacka w samej Rzeczypospolitej niechętna Janowi Kazimierzowi. Zarówno magnateria, jak i szlachta, żywiły bowiem nadzieje, że przy pomocy szwedzkiej uda się odzyskać utracone na wschodzie terytoria, dlatego poddawano się.

Obie wkraczające do Rzeczypospolitej armie - z Pomorza Szwedzkiego i z Inflant - nie spotkały się z większym oporem. W lipcu 1655 r. pod Ujściem skapitulowało pospolite ruszenie wielkopolskie. Cała prowincja poddawała się pod opiekę Karola Gustawa. Na Litwie, w Kiejdanach, podpisali ugodę ze Szwedami hetman Janusz Radziwiłł i jego brat Bogusław. Na mocy tego porozumienia Litwa miała wejść w związek państwowy ze Szwecją. W sierpniu w ręce szwedzkie wpadła Warszawa, a gdy armia koronna poniosła klęskę pod Żarnowce, sam Jan Kazimierz zwątpił w skuteczność dalszego oporu, opuścił Rzeczpospolitę i schronił się w Głogówku na Opolszczyźnie. Najdzielniej bronił się Kraków, gdzie dowództwo objął Stefan Czarniecki. Ale i on musiał kapitulować, gdy zawiodła nadzieja na odsiecz. Magnaci, szlachta i wojsko masowo wyrzekali się Jana Kazimierza, poddając się Karolowi Gustawowi.

Postępowanie Szwedów w Polsce rychło zniechęciło do nich większość początkowych zwolenników. Szwedzi traktowali Polskę jako kraj zdobyty. Nakładali wysokie kontrybucje, rabowali i niszczyli kościoły i pałace, gwałcili wszelkie przywileje szlacheckie. Budził się opór. Zaczęły się tworzyć oddziały partyzanckie złożone z chłopów, mieszczan i szlachty.

Powszechne oburzenie wywołały próby opanowania klasztoru jasnogórskiego podjęta przez Szwedów w listopadzie. Jasna Góra była dobrze ufortyfikowaną i zaopatrzoną twierdzą. Załoga jej, zagrzewana przez Przeora księdza Augustyna Kordeckiego, z powodzeniem wytrzymało kilkutygodniowe oblężenie.

W początku 1656 r. sukcesy polskie były tak wyraźne, że Jan Kazimierz mógł powrócić do kraju. Karol Gustaw w tym czasie usiłował bezskutecznie złamać opór Gdańska. Udało mu się pozyskać księcia pruskiego Fryderyka Wilhelma do walki z Rzeczpospolitą.

Czarniecki, zastosował formę wojny „szarpanej”, polegającej na ciągłym nękaniu nieprzyjaciela, utrudnianiu mu zaprowiantowania, ciągłym osłabianiu. Siły polskie rosły. Karol Gustaw zmuszony został do odwrotu i otoczony w widłach Wisły i Sanu. Czarniecki rozbił śmiałym wypadem wojska szwedzkie pod Warką.

Walka ze Szwedami zaczęła obejmować coraz to nowe połacie kraju. Wkrótce nie tylko większość Małopolski, ale i Wielkopolski była wolna od wojsk nieprzyjacielskich. W końcu czerwca 1656 r. Polacy zdobyli Warszawę.

W 1657 r. książę Pruski zobowiązał się opuścić Karola Gustawa w zamian za zniesienie zwierzchnictwa Polski. W tych warunkach jesienią 1657 r. zawarte zostały trktaty wawelsko-bydgoskie.

Tymczasem na terenie Polski, Polacy odzyskali Toruń i większość Pomorza Gdańskiego. Pod wpływem niepowodzeń Szwedzi przystąpili do rokowań. W maju 1660 r. podpisano w Oliwie pokój. Zaangażowane w wojnę z Rosją Polska musiała przystać na zmiany terytorialne wprowadzone traktatem w Sztumskiej Wsi. Jan Kazimierz wyrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego. Ze swej strony Szwecja zobowiązała się przestrzegać wolności handlu na Bałtyku.

Kalendarium:

1592-1598-unia personalna Polski i Szwecji,

1600-przekazanie przez Zygmunta III Wazę swoich dziedzicznych praw do Estonii na rzecz Rzeczypospolitej,

1605-bitwa pod Kircholmem,

1621-w ręce Szwedów dostaje się Ryga,

1622-rozejm w Mittawie.

1626-wybuch wojny z Szwecją o ujście Wisły,

1627-bitwa pod Oliwą.

1629-bitwa pod Trzcianą: rozejm w Starym Targu,

1635-rozejm w Sztumskiej Wsi,

1655-potop szwedzki,

lipiec 1655-kapitulacja pospolitego ruszenia pod Ujściem,

1656-bitwa pod Warką,

czerwiec 1656-Polacy zdobyli Warszawe,

1657-traktaty wawelsko-bydgoskie,

maj 1660-pokój w Oliwie.

16. Wojny polsko-rosyjskie w XVII wieku.

Po śmierci cara Iwana Groźnego, który nie pozostawił po sobie potomka (wszyscy jego synowie w tajemniczy sposób zmarli) wygasła w Moskwie dynastia Rurykowiczów. Rzeczpospolita zaczęła wówczas dążyć do unii z Moskwą, zakładając, że sama będzie stroną dominującą. Zygmunt III Waza skłonił się do takich działań, licząc na wzmocnienie swojej pozycji w zbiegach o odzyskanie korony szwedzkiej. Cel początkowo próbowano osiągnąć na drodze rokowań dyplomatycznych. Gdy okazało się to nie możliwe doszło do interwencji zbrojnej (1604-1605), wykorzystując śmierć cara Borysa Godunowa i pretekst jakoby w Rzeczypospolitej pojawił się Dimitr zwany Samozwańcem, rzekomy syn Iwana Groźnego.

Z pomocą wojsk wojewody sandomierskiego Jerzego Mniszcha wprowadzono na tron Dimitra Samozwańca I, i była to interwencja nieoficjalna. Jednak rok od koronacji 1606 r. wybuchło antypolskie powstanie w Moskwie w wyniku, którego śmierć poniósł Dimitr Samozwaniec. Przywódca powstania Wasyl Szujski został obwołany carem.

Jednak w 1608 r. znów pojawił się ocalały Dimitr Samozwniec II, który przy pomocy już wojsk koronnych został osadzony na tronie rosyjskim.

W 1609 r. wojska Zygmunta III oblężyły Smoleńsk. Idące na odsiecz wojska rosyjskie w bitwie pod Kłuszynem w 1610 r. zostały pokonane. Władysław Waza, syn Zygmunta został zaproszony na tron carów. Gdy nastąpiła detronizacja Wasyla Szujskiego wojska polskie wkroczyły do Moskwy. W tym samym roku doszło do zamordowania Dimitra Samozwańca II. W 1611 r. Polacy zdobyli Smoleńsk. W tym samym roku doszło do antypolskiego powstania w Moskwie. Rok później polska załoga na Kremlu skapitulowała. W 1613 Michał Romanow został wybrany nowym carem.

W latach 1612-1616 doszło do rokowań polsko-rosyjskich (przy pośrednictwie Austrii) w sprawie pretensji Władysława Wazy do tronu carów. Jednak nie dały one spodziewanych rezultatów i w latach 1617-1618 doszło do wyprawy królewicza Władysława Wazy na Moskwę. W 1619 r. zawarto rozejm w Dywlinie na mocy, którego Smoleńsk, Siwierszczyznę i Ziemie Czerniachowską przyznano Rzeczypospolitej. Po śmierci Zygmunta III Wazy w 1632 r. Moskwa, zachęcona przez Szwecje obległa Smoleńsk. Odsiecz, z którą nadciągnął nowy król Władysław IV doprowadziła do całkowitej porażki napastników. W „wieczystym pokoju” w Polanowie (1634) potwierdzono terytorialne warunki rozejmu dywlińskiego, a Władysław IV zrzekł się pretensji do tronu carów.

Przyczyną powstania, na którego czele stanął Bohdan Chmielnicki w 1648 r. były antykozackie ustawy sejmowe z 1638 r. ograniczające rejestr i zmniejszenie uprawnienia Kozaków rejestrowych, fiaska antytureckich planów wojennych Władysława IV, z którymi Kozacy łączyli wielkie nadzieje, a także dążenia strony polskiej do traktowania nie objętych rejestrem Kozaków jak zwykłych chłopów i mieszczan. Powstanie spotkało się z szerokim poparciem ludu ruskiego i wsparte przez Tatarów, zadało wiele ciosów wojskom koronnym.

Rosja potraktowała powstanie jako okazję do rewanżu za dawniejsze nabytki polskie. Za interwencją przemawiało pokrewieństwo etniczne i religijne z ludnością ruską. Początkowo wojska rosyjskie zajęły (1654) ogromne obszary Litwy i Białorusi, a w Koronie doszły, aż do Lwowa. Obawy przed zbytnim wzmocnieniem Szwecji skłoniło Moskwę do powstrzymania ofensywy, a nawet przyjścia z pomocą Rzeczypospolitej. W 1659 r. walki rozgożały na nowo. Dwie wielkie wyprawy podjęte na Rzeczypospolitą, zakończyły się całkowitym niepowodzeniem. Jednak trudności wewnętrzne sprawiły, że nie wykorzystano tego sukcesu. Przedłużające się walki sprawiły, że obie strony zasiadły do rozmów. W wyniku rozejmu w Andruszowie w 1667 r. Polska utraciła na rzecz Rosji lewobrzeżną Ukrainę z Kijowem oraz nabytki z 1619 r. W 1686 r. podpisano traktat wieczysty z Rosją, który potwierdzał warunki z Andruszowa.

Kalendarium:

1604-1605-pierwsza Dimitriada,

1606-antypolskie powstanie w Moskwie; śmierć Dimitra I Samozwańca; carem zostaje Wasyl szujski,

1608-pojawienie się Dimitra Samozwańca II,

1609-druga Dimitrada; wojska Zygmunta III oblężyły Smoleńsk,

1610-bitwa pod Kłuszynem; zamordowanie Dimitra Samozwńca II,

1611-zdobycie Smoleńska; antypolskie powstanie w Moskwie,

1612-skapitulowanie polskiej załogi na Kremlu,

1613-Michał Romanow carem Rosji,

1612-1616-rokowania polsko-rosyjskie,

1617-1618-wyprawa królewicza Władysława IV Wazy na Moskwę

1619-rozejm w Dywlinie,

1632-wybuch wojny z Rosją; oblężenie Smoleńska,

1634-pokój w Polanowie,

1648-powstanie kozackie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego,

1654-wojna z Rosją,

1659-wojna z Rosją,

1667-rozejm w Andruszowie,

1686-pokój Grzymuntowskiego z Rosją.

17. Wojny polsko-tureckie w XVII wieku.

Hetman Żółkiewski chcąc uprzedzić najazd turecki przeprawił się przez Dunaj licząc na pomoc Mołdawian. Jednak pod Cecorą w 1620 r. został pokonany i poniósł śmierć. Rzeczypospolita stanęła otworem przed nieprzyjacielem.

W krytycznym momencie Polska zdobyła się na zaciąg silnej armii. Hetman Chodkiewicz zamknął się z całym wojskiem w pogranicznej twierdzy Chocim, której Turkom nie udało się zdobyć. 9 października 1621 r. pod murami twierdzy zawarto układ pokojowy. Granicą między dwoma państwami pozostał Dniestr. Rzeczpospolita rezygnowała z ingerencji w sprawy Mołdawii.

Najazd turecki spadł na nieprzygotowaną Rzeczypospolitę w roku 1672. Polska znajdowała się pod rządami nieudolnego Michała Korbuta Wiśniowieckiego (1669-1673). Armia turecka zdobyła polską twierdze na pograniczu - Kamieniec Podolski. Pod wpływem poniesionej klęski jesienią 1672 r. doszło do zawarcia układu w Buczaczu. Rzeczpospolita nie tylko odstępowała Turcji województwa podolskie, bracłowskie i kijowskie, ale zobowiązała się płacić coroczny haracz. Polska miała spaść do roli państwa wasalnego.

Klęska na pewien czas zahamowała spory wewnętrzne. Sejm odmówił ratyfikacji upokarzającego traktatu i uchwalił podatki na 50-tysięczną armie. Na jej czele hetman Jan Sobieski rozgromił jesienią 1673 r. pod Chocimiem wojska tureckie.

W 1674 r. na tron zasiadł Jan III Sobieski (1674-1697). Jeszcze do 1676 r. kontynuował wojnę z Turcją. Zakończył te zmagania układ w Żórawnie, na mocy którego w ręku tureckim pozostawiono Kamieniec Podolski oraz znaczną część Podola i Ukrainy naddnieprzańskiej.

Zbliżenie między dworem polskim a austriackim ułatwiła agresywna polityka Węgier. W 1683 r. doszło do zawarcia sojuszu w Warszawie przewidującego wzajemną pomoc w razie najazdu tureckiego.

W lipcu 1683 r. wojska tureckie oblężyły Wiedeń. 12 września Jan III Sobieski przyszedł z pomocą Wiedniowi i rozbił wojska tureckie.

W 1699 r. w Karłowicach zawarto pokój z Turcją na mocy, Którego Rzeczypospolita odzyskała Podole i Ukrainę.

Kalendarium:

1620-bitwa pod Cecorą; obrona Chocimia,

1621-podpisanie z Turcją układu pokojowego,

1672-zdobycie przez Turków przygranicznej twierdzy Kamieniec Podolski; układ w Buczaczu,

1673-bitwa pod Chocimiem,

1676-układ w Żórawnie,

1683-Polska zawiera sojusz z Austrią przeciwko Turcji w Warszawie; odsiecz wojsk polskich dowodzonych przez Jana III Sobieskiego oblężonemu Wiedniowi,

1699-pokój z Turcją zawarty w Karłowicach.

18. Następstwa wojen siedemnastoletnich.

Następstwami wojen były: straty terytorialne, zmniejszenie się liczby ludności, ogromne zniszczenia, upadek handlu, rzemiosła i miast, upadek mocarstwowości Polski, ingerencja państw ościennych w sprawy Polski oraz obniżenie poziomu umysłowego, nietolerancja i zabobony.

Przejawami osłabienia Rzeczypospolitej w dziedzinie ustrojowej było zrywanie sejmów i sejmików. Liberum veto - użyte po raz pierwszy w 1652 r. przez Władysława Siciński oraz niedowład skarbowo - wojskowy.

Opozycja magnacka poprzez opłacenie posłów w celu zrywania sejmów stale uniemożliwiła podjęcie prób reformy państwa, które zapewniła by wprowadzenie głosowania większościowego, zniesienia „liberum veto”, stałych podatków, także z dóbr szlacheckich, ustalenie cła generalnego, elekcja za życia króla „virente rege”.

19. Polska w czasach saskich.

Przez powołanie na tron Augusta II Wettina (1697-1707; 1709-1732) Rzeczpospolita weszła w unie personalną z Saksonią. Saksonia była krajem dobrze rozwiniętym gospodarczo, silnym mieszczaństwem i dlatego bliższe zespolenie Polski i Saksonii było nader trudne.

Mimo to August próbował ten cel osiągnąć, przy czym chodziło mu o swój interes dynastyczny - zapewnienia Wettinom czołowej pozycji w Europie. Nie było to możliwe bez zmian ustrojowych w Rzeczypospolitej.

August II usiłował wzmocnić władzę monarszą różnymi środkami: przy pomocy wojska saskiego, które trzymał w Polsce, przez podbój odpadłych od Rzeczypospolitej terenów (Inflanty). Polityka Augusta II wciągnęła Polskę w nową, rujnującą wojnę ze Szwecją. Chcąc opanować Inflanty król wdał się w sojusz z Rosją i Danią i wziął udział w wojnie północnej. Jej przebieg był dlań fatalny.

Wtargnięcie Szwedów w głąb Rzeczypospolitej doprowadziło do rozłamu wśród szlachty. Król szwedzki Karol XII domagał się detronizacji Wettina. Opozycjoniści przyjeli ten postulat, zawiązali konfederacje warszawską ogłosili detronizacje Augusta II i przy pomocy wojsk szwedzkich wybrali w 1704 r. królem wojewodę poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego, całkowicie uległego wobec Karola XII. Jednak większość szlachty nie uznała dyktatu szwedzkiego i pozostała wierna Augustowi. W jego obronie związała się konfederacja sandomierska (1704), która w tymże roku walkę ze Szwedami i obozem Leszczyńskiego. Współdziałając z wojskami rosyjskimi doczekali się zwycięstwa Rosjan pod Połtawą i powrotu Augusta II do Polski w 1709 r. W nowej sytuacji Piotr I Wielki z kolei zapewnił sobie dominujący głos w Rzeczypospolitej.

Wkrótce po odzyskaniu tronu August II usiłował przeprowadzić zmiany ustrojowe w Polsce w oparciu o wojsko saskie. Doszło do powszechnego powstania przeciwko uciskającym Rzeczpospolitą wojskom i urzędnikom saskim. Ruchem tym kierowała konfederacja związana w Tarnogradzie w 1715 r. Sasi nie byli w stanie uporać się tym wystąpieniom i obie strony przyjęły pośrednictwo carskie.

Na sejmie zwanym „sejmem niemym” w 1717 r. uregulowano stosunki między Polską a Saksonią. Oba kraje miała łączyć jedynie unia personalna, wojska saskie miały opuścić Rzeczypospolitą, ministrom saskim zabroniono podejmować decyzje w sprawach polki, król nie mógł wyjeżdżać z Polski na dłuższe okresy. Reformy wewnętrzne: ustalono liczbę wojsk stałych na 24 tysiące i przeznaczono na nie stałe podatki (pierwszy stały budżet), ograniczono uprawnienia urzędu hetmańskiego, zmniejszono kompetencje sejmików.

W 1720 r. w Poczdamie Rosja i Prusy zawarły tajny układ o niedopuszczenie do jakichkolwiek reform mających na celu wzmocnienie Polski. W 1732 r. do układu tego przystąpiła Austria, układ ten przewidywał ponadto, że królem Polski może być ten kandydat, którego zaakceptują trzy mocarstwa. Traktat ten przeszedł do historii pod nazwą „układ Levenvolda” lub „traktat trzech czarnych orłów”.

Jednakże po śmierci Augusta II w 1733 r. olbrzymia większość szlachty powołała na tron Stanisława Leszyńskiego, który został poprzednio teściem króla francuskiego, Ludwika XV. Ta druga elekcja spotkała się ze sprzeciwem Rosji i Austrii. W obawie przed wzrostem wpływów francuskich w Polsce poparły one Wettina. Do Rzeczypospolitej weszły wojska rosyjskie, Przeprowadzono nową elekcje, na której królem wybrano Augusta III. Rozpoczeła się wojna między obu elektami, do której włączyła się Francja i Anglia. Stanisław wycofał się do Gdańska, licząc na to, że drogą morską nadejdzie z Francji pomoc. Gdańsk został zdobyty przez Rosjan i Sasów. Ostatecznie na mocy układu wiedeńskiego, Stanisław musiał zrzec się korony polskiej. Otrzymał natomiast Księstwo Lotaryngii. Za panowania Augusta III (1733-1763). Polska nie odegrała za jego panowania samodzielnej roli w polityce europejskiej. Sprawa jj przyszłego bytu stawała się coraz częściej przedmiotem przetargów między dworami sąsiadów. Ale w samej Warszawie dominowały wpływy Rosji.

Kalendarium:

1697-elekcja Augusta II,

1700-wielka wojna północna,

1702-zajęcie Warszawy przez Szwedów,

1704-konfederacja warszawska i sandomierska; elekcja Stanisława Leszczyńskiego; traktat polsko-rosyjski w Narwie,

1709-bitwa pod Połtawą; powrót Augusta II do Polski,

1715-konfederacja tarnogradzka,

1717-„sejm niemy” - pacyfikacja i częściowe reformy,

1720-porozumienie rosyjsko-pruskie w Poczdamie w sprawie polskiej,

1732-traktat Loewenwolda,

1733-podwójna elekcja Augusta III i Stanisława Leszczyńskiego,

1733-1763-panowanie Augusta III.

20. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.

Przyczyny wojny o niepodległość tkwiły w sprzecznościach ekonomicznych i politycznych między koloniami a metropolią. Anglia pragnęła, by kolonie amerykańskie stanowiły tylko bazę surowcową i rynku zbytu dla rozwijającego się przemysłu brytyjskiego. Krępowała więc rozwój handlu i przemysłu w koloniach. Akt nawigacji z 1651 r. ograniczył prawie całkowicie rozwój kolonii.

Kolonie protestowały bardzo przeciwko rabunkowej polityce podatkowej prowadzonej przez metropolię. Żądali, by na terenie koloni nowe podatki i opłaty wprowadzono tylko za zgodą lokalnych zgromadzeń ustawodawczych. Postulaty te zostały przez metropolie odrzucone. Kolonialiści zastosowali więc bojkot towarów angielskich. W odpowiedzi Anglicy zamknęli port w Bostonie i postanowili w zarodku stłumić ducha buntu w koloniach.

Wśród przywódców największe znaczenie mieli Jerzy Waszyngton (1732-1799) i Beniamin Franklin.

Wkrótce rozpoczęły się starcia zbrojne. Przywódcy amerykańscy zwołali Kongres Kolonii do Filadelfii. 4 lipca 1776 r. proklamowano na nim niepodległość 13 kolonii jako Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Deklaracja niepodległości zapowiadała wprowadzenie w kraju ustroju republikańsko-demokratycznego. Wodzem naczelnym został Jerzy Waszyngton.

Początkowo powstańcom nie wiodło się najlepiej. Regularne wojska angielskie odnosiły w bitwach zwycięstwa. Przed całkowitą klęską chronił ją tylko rozwijający się ruch partyzancki. W 1777r. wojska amerykańskie rozbiły pod Saratogą wojska angielskie.

Na pomoc Amerykanom przyszła Francja, która wspierała ich pieniądzami i bronią. W 1778 r. Francja rozpoczęła wojnę z Anglią, a później Hiszpania i Holandia.

W obronie wolności amerykańskiej wzieli udział także udział Polacy. Wyróżnił się wśród nich Tadeusz Kościuszko, który zasłynął szczególnie jako twórca fortyfikacji West Point i Saratogii oraz Kazimierz Pułaski, zorganizował na ziemiach amerykańskiej własną jednostkę kawalerii. Pułaski odznaczył się w bitwie pod Saratogą i oddał swe życie na ziemi amerykańskiej w bitwie pod Savannah (1779).

W 1781 r. szala zwycięstwa przechyliła się na stronę powstańców po kapitulacji korpusu gen. Cornweallisa pod Yorktawn. Po długich rokowaniach zawarto we wrześniu 1783 r. traktat pokojowy w Wersalu. Uznano w nim niepodległość Stanów Zjednoczonych przyznano im ziemie między Alleghenami a Missisipi oraz między Kanadą a Florydą.

Jeszcze w czasie działań wojennych, a szczególnie po zawarciu pokoju, w nowo powstałym państwie, przeżywającym ostre trudności gospodarcze i społeczne, toczyła się walka o formę rządów w kraju. Republikanie domagali się pełnej niezależności politycznej i administracyjnej. Federalyści natomiast żądali mocnej władzy centralnej. Poparł ich Waszyngton, który w lecie 1787 r. ogłosił Amerykę państwem federacyjnym.

W Filadelfii zabrał się Konwent złożony z przedstawicieli poszczególnych stanów, który w dniu 17 września 1787 r. uchwalił konstytucje. Na mocy konstytucji Stany Zjednoczone stały się państwem federacyjnym. Zastosowano podział władz. Władza wykonawcza spoczywała w ręku prezydenta wybieranego na 4 lata. Prezydent łączył w swym ręku funkcje głowy państwa i szefa rządu. Prezydent był też naczelnym wodzem armii i floty. Miał prawo weta w stosunku do uchwał i ustaw. Władza ustawodawcza spoczywała w ręku Kongresu złożonego z dwu izb: Senatu i Izby Reprezentantów. Senatorów wybierano na 6 lat. Członków Izby Reprezentantów wybierano na 2 lata. Ustawy wchodziły w życie, jeśli wyraziły na nie zgodę obie izby Kongresu i jeżeli nie zawiesił ich prezydent. Najwyższą instancją sądową był Sąd Najwyższy. Jego członków mianował prezydent za zgodą Senatu. Do sądu należała interpretacja konstytucji i prawo zawieszania wszelkich ustaw z nią nie zgodnych.

Prawo wyborcze ograniczono do stosunkowo nielicznej grupy mieszkańców (120 tysięcy na 3 miliony białych obywateli). Związane było ono z wysokim cenzusem majątkowym. Kobiety, Murzyni i Indianie byli pozbawieni prawa wyborczego.

Kalendarium:

4 lipca 1776-ogłoszenie w Filadelfii deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych,

1777-bitwa pod Saratogą,

1778-wypowiedzenie wojny Anglii przez Francje, Hiszpanie, Holandie,

1779-bitwa pod Savannah.

1781-bitwa pod Yorktawn,

1783-podpisanie traktatu pokojowego w Wersalu,

17 września 1787-uchwalenie konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.

21. Wielka rewolucja burżuazyjna we Francji.

W końcu XVIII w. Francja należała do najpotężniejszych państw europejskich. Jednak ten bogaty kraj zachował ustrój nie przystosowany do zmienionych warunków gospodarczych i społecznych. Monarchia absolutna chroniła przywileje kleru i szlachty. Pojawiły się żądania reform, które domagało się bogate mieszczaństwo - burżuazja. Bankierzy rozporządzali znacznymi kapitałami; u nich zadłużony był nie tylko król i szlachta, ale i całe państwo.

Najważniejszą siłą społeczną było chłopstwo. Stanowiło ono ¾ całej ludności Francji. Wprawdzie niemal wszyscy chłopi byli osobiście wolni, ale istniało wśród nich ogromne zróżnicowanie majątkowe i powodowało antygonizmy.

Z tytułu zależności feudalnej chłopi byli obowiązani do określonych świadczeń na rzecz swoich panów. Musieli też uiścić klerowi dziesięcinę oraz płacić podatki państwu. W rezultacie 1/3 ludności chłopskiej żyła w nędzy. Stąd nastroje antyfeudalne.

Przeciwieństwa klasowe zaostrzyły się w czasie kryzysów gospodarczych. Klęska nieurodzaju w 1788 r. i drożyzna artykułów żywnościowych. Na tle tych trudności doszło w 1789 r. do powstania biedoty miejskiej w Paryżu. Mnożyły się także wystąpienia głodujących chłopów.

Jednocześnie z kryzysem gospodarczym nastąpiło przesilenie polityczne. Władze we Francji sprawował nieudolny Ludwik XVI (1774-1792). Już po swym poprzedniku odziedziczył on olbrzymi dług państwowy.

Aby zaradzić tym trudnościom król zwołuje posiedzenie Stanów Generalnych, które nastąpiło 5 maja 1789 r. w Wersalu. Ludwik XVI spodziewał się, że przy ich pomocy uzyska potrzebne uchwały podatkowe. Stan trzeci natychmiast wykorzystał nadarzającą się okazję do podjęcia walki o władzę. Stan trzeci wezwał pozostałe stany na wspólne obrady. Przedstawiciele duchowieństwa i szlachty odmówiły. 17 czerwca stan trzeci ogłosił się więc przedstawicielem całego narodu - Zgromadzeniem Narodowym.

14 lipca w wyniku rozruchów w Paryżu została zburzona Bastylia jako symbol absolutyzmu królewskiego. Zburzenie Bastylii pociągnęło za sobą wystąpienia we wszystkich miastach i na wsi w kraju, ludzi którzy niebyli zadowoleni z absolutnych rządów monarchy. 26 sierpnia 1789 r. ogłoszono Deklaracje Praw Człowieka i Obywatela. Uznawała ona za naturalne prawa człowieka, prawo do wolności, własności oraz prawo do oporu przeciw wyzyskowi. Głosiła również zasady suwerenności równości obywateli wobec prawa, wolności słowa i udziału obywateli wobec prawa, wolności słowa i udziału obywateli w uchwalaniu praw i podatków.

3 września 1791 r. Zgromadzenie Ustawodawcze uchwaliło konstytucje. 21 września 1792r. na wniosek Jakubinów uchwalono zniesienie monarchii, ustanowienie republiki i uznano, że król jest winny zamachu na wolność narodu i większością głosów skazano go na śmierć. Wyrok wykonano 21 stycznia 1793 r.

Wiadomość o zgilotowaniu Ludwika XVI wywarła silne wrażene na dworach europejskich. W 1793 r. doszło do związania przeciwko Francji koalicji Anglii, Austrii, Prus, Hiszpanii, Holandii i państw włoskich.

Zagrożenie rewolucji spowodowało przejęcie władzy we Francji przez Jakubinów, którzy byli kierowani przez Robespierra. Przy pomocy terroru opanował sytuacje w kraju i spowodował zwycięstwa nad koalicją. Nasilenie terroru przypadło na rok 1794. Wtedy ofiarami posiedzeń Trybunału Rewolucyjnego padły niewinne osoby. Podczas posiedzeń Trybunału oskarżeni nie mieli prawa posiadać obrońców, posiedzenia odbywały się bez świadków. Istniały tylko dwa wyroki uniewinnienie lub kara śmierci.

Niezadowolenie społeczeństwa wobec terroru Jakubinów spowodowało upadek Robespierra. 9 termidora 1794 r (27 lipca) i przejęcie władzy przez Dyrektoriat składa się z pięciu osób. Dyrektoriat sprawował władze 18 brimera 1799 r. gdy Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu i przyjął tytuł I konsul.

Kalendarium:

5 maja 1789-zwołanie przez króla Ludwika XVI Stanów Generalnych,

17 czerwca 1789-Stan Trzeci ogłasza się Zgromadzeniem Narodowym,

14 lipca 1789-zbużenie w Paryżu Bastylii,

26 sierpnia 1789-ogłoszenie Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela,

3 września 1791-Zgromadzenie Ustawodawcze uchwaliło konstytucje,

21 września 1792-na wniosek Jakubinów uchwalono zniesienie monarchii, ustanowienie republiki; skazanie na śmierć króla Ludwika XVI,

21 stycznia 1793-stacenie na gilotynie Ludwika XVI; związanie przeciwko Francji koalicji: przejęcie władzy przez Jakubinów; terror Jakubinów,

9 termidora (27 lipca) 1794-obalenie rządów Jakobinów i przejęcie władzy przez Dyrektoriat,

18 brimera (9 listopada) 1794-dokonanie przez Napoleona Bonapartego zamachu stanu i przejęcie tytułu I konsula.

22. Sejm Wielki i jego reformy.

Pod koniec lat osiemdziesiątych XVIII wieku sytuacja międzynarodowa zarysowała się jednak korzystnie dla Polski. Rosja i Austria zaangażowały się w wojnie z Turcją, wśród mocarstw pojawiły się rozbieżności. W takich warunkach w październiku 1788 r. zebrał się sejm, który zajął się realizacją programu reform. Sejm ten obradował 4 lata. Przewodniczył marszałek Stanisław Małachowski.

Promotorem postępowych poczynań Sejmu było stronnictwo patriotyczne. Składało się ono ze średnio zamożnej szlachty, dążyło do wzmocnienia państwa, podźwignąć Polskę gospodarczo, rozwinąć jej przemysł i handel. Aby to osiągnąć, skłonni byli nawet porozumieć się z górnymi warstwami mieszczaństwa, doprowadzić do reformy miast, a nawet dopuszczenia mieszczan do udziału w życiu politycznym. Na prawicy tego obozu znalazło się postępowa grupa magnatów z Adamem Czartoryskim na czele, lewice zaś stanowili zwolennicy Hugo Kołłątaja.

Stronnictwo hetmańskie z Klemensem Branickim i Kazimierzem Nestorem Sapiehą na czele składało się z kilku klik magnackich. Było one przeciwne wszelkim reformom i dążyło do uniemożliwienia prac sejmowych.

Trzecie stronnictwo królewskie z Stanisławem Augustem Poniatowskim (1764-1795) na czele pragnęło w pierwszym okresie obrad wzmocnienie władzy królewskiej i powiekszenia armii, lecz w oparciu o carat. Do szeregu tego stronnictwa zalicza się większość senatu, zwłaszcza liczni kasztelanowie kreowani przez króla. Znajdowała się w nim też część postępowej szlachty dążącej do zbliżenia ze stronnictwem patriotycznym.

W czasie obrad uchwalono liczebność armii do 100 tysięcy żołnierzy. Jednak udało się tylko 60 tysięcy. Zlikwidowano Departament Interesów Cudzoziemskich i Rade Nieustającą. Znacznie zmniejszono kompetencje sejmików. W 1789 r. powołano specjalną Deputecje do poprawy Formy Rządu w celu przygotowania do reform. 21 kwietnia 1791 r. uchwalono tzw. prawo o miastach, w których rozszerzono prawa miast królewskich. Na mocy tego prawa mieszczanie z miast królewskich uzyskali prawo nietykalności osobistej, dostęp do wszystkich urzędów i godności państwowych, możność nabywania dóbr ziemskich oraz prawo udziału w sejmach, ale z głosem doradczym miast.

23. Konstytucja 3 maja 1791 r.

Przygotowania uchwały rządowej trwały od dłuższego czasu. Tekst konstytucji był zachowany w tajemnicy. Na ukształtowanie jej miał wpływ sam Stanisław August Poniatowski, a także Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj. Zaskakując opozycje i przy obecności 1/3 przychylnej liczby posłów izba przyjęła ustawę po czym odbyła się 3 maja 1791 r. uroczyste zaprzysiężenie konstytucji.

Konstytucja była drugą na świecie (po USA) ustawa konstytucyjną. W konstytucji sformowano nowe pojęcie narodu obejmującego również obok szlachty, mieszczan i chłopów. Chłopi zostali przyjęci pod opiekę prawa. Nastąpiło dalsze scalenie państwa polskiego i litewskiego. Zlikwidowane zostały odrębności prawne, a szlachta litewska uzyskała prawo obsady połowy stanowisk w organach centralnych.

Duże zmiany wprowadzała konstytucja do organów najwyższych władz Rzeczypospolitej i dzieliła ją na: ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą. Władza ustawodawcza należała do sejmu. Konstytucja wprowadzała głosowanie większościowe i znosiła „ liberum veto”. Najwyższym organem władzy wykonawczej była Straż Praw. W jej skład wchodził król, prymas, marszałek sejmu i pięciu ministrów. Straż Praw zajmuje się administracją, polityką wewnętrzną i zagraniczną oraz finansową.

W następstwie uchwalenia konstytucji Rzeczypospolita przekształciła się w monarchie konstytucyjną, a tron miał być przekazywany dziedzicznie. Po Stanisławie Auguście tron miał przepaść Wettinowi z elektorskiej linii saskiej.

24. Powstanie kościuszkowskie (1794).

Powstanie kościuszkowskie rozpoczęło się 22 marca 1794 r. kiedy Tadeusz Kościuszko przybył do Krakowa zaś 24 marca składa na rynku krakowskim historyczną przysięgę. 1 kwietnia wyrusza Kościuszko z Krakowa. 4 kwietnia dochodzi do bitwy pod Racławicami. Korpus carski zmuszony został do pośpiesznego odwrotu. Ale większe od militarnego było moralne znaczenie zwycięstwa, było sygnałem do nowych wystąpień powstańczych. W początku maja Kościuszko ogłosił Uniwersał mocą, którego chłopi otrzymali wolność osobistą. 5 czerwca stoczył walkę pod Szczekocinami z wojskiem prusko-rosyjskim i przedarł się do Warszawy. Rozegrana bitwa w obronie Warszawy zakończyła się sukcesem.

Żeby Kościuszko mógł wejść do Warszawy potrzebna była czynna postawa mieszkańców przywódcą ich był Jan Kiliński. Dwa dni trwały walki w mieście 17 i 18 kwietnia. W kilka dni po insurekcji warszawskiej w nocy z 22 na 23 kwietnia wyzwoliło się Wilno. Wystąpieniom tym dowodził płk. Jakub Jasiński.

10 października Kościuszko pełen wiary zaatakował siły generała Fersenowa nim zdążył mu przybyć na pomoc stojący nad Brześciem Suworow. Bitwa pod Maciejowicami Kościuszko przegrał. Wojska rosyjskie miały otwartą drogę na Warszawę. Warszawa padła 4 listopada 1794 r.

Kalendarium:

22 marca 1794-T. Kościuszko przybywa do Krakowa,

24 marca 1794-T. Kościuszko składa na rynku krakowskim uroczystą przysięgę,

1 kwietnia 1794-wojska powstańcze wychodzą z Krakowa,

4 kwietnia 1794-bitwa pod Racławicami,

maj 1794-Kościuszko ogłasza Uniwersał na mocy, której chłopi otrzymują wolność osobistą,

17 i 18 kwietnia 1794-walki w Warszawie,

23 kwietnia 1794-wyzwolenie Wilna.

5 czerwca-bitwa pod Szczekocinami,

4 listopada 1794-upadek Warszawy

25. Przyczyny i skutki upadku Rzeczypospolitej w II połowie XVIII wieku.

Upadek państwa polskiego był wynikiem przyczyn wewnętrznych i zewnętrznych. Przyczyny wewnętrzne tkwiły z ustroju Rzeczypospolitej opartego na wolnej elekcji, liberum veto, upadku kulturalnym i gospodarczym, anarchii, nieodpowiedzialnej postawy szlachty za sprawy kraju, egoizm magnatów wykorzystującą szlachtę w sejmie dla swoich interesów oraz słaba armia i władza królewska, która mogła być łatwo obalona.

Przyczyny zewnętrzne były wynikiem zawiązania sojuszy trzech sąsiadów przeciwko Rzeczypospolitej, które wykorzystały słabość naszego kraju.

Bezpośrednim następstwem rozbiorów było nie tylko pozbawienie Polski własnej państwowości, ale także zahamowanie jej rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Polska znalazła się pod panowaniem absolutnych rządów reakcyjnych, wrogim przemianom społecznym. Rozbiory niekorzystnie wpłynęły na sytuację szkolnictwa, piśmiennictwa, życia naukowego, tym bardziej, że cały wysiłek społeczeństwa musiał zwrócić się w kierunku obrony przed wynarodowieniem.

26. Sprawa Polska za Napoleona.

Po upadku powstania Kościuszkowskiego większość z przywódców udała się na emigrację. Była tam też generał Jan Henryk Dąbrowski. W Francji zamierzał on sformować polską armie, ale władze francuskie nie były temu przychylne i jedynie będąc w stanie wojny z Austrią wysłała go do Włoch, gdzie wojska francuskie pod wodzą Napoleona Bonapartego walczyła z Austrią. Bonaparte zgodził się na formowanie polskich oddziałów wojskowych, ale nie u boku armii francuskiej, tylko jako legion posiłkowy wojska Republiki Lombardzkiej. Legiony istniały od 1797 do 1801 r. Tych, którzy zostali Bonaparte wysłał na San Domingo do walki z Murzynami, gdzie zostały doszczętnie wybite.

Legiony miały na swym koncie walki z państwem papieskim. W listopadzie 1797 r. oddziały polskie zdobyły twierdze papieską San Leo i w maju 1798 r. wkroczyły do Rzymu. Polskie legiony walczyły razem z Francuzami przeciw armii austriacko-rosyjskiej pod Legnano (leniano) 26 marca 1799 r. i Weroną. 5 kwietnia pod Magnano (maniano). Przez trzy miesiące broniły Mantui. Mimo wielkich strat w sierpniu 1799 r. Polacy wzieli udział w bitwie pod Novi 6 listopada uwieńczonej zwycięstwem Francuzów.

Napoleon przystępując w 1806 r. do wojny z Prusami nie miał konkretnych planów co do Polski. Jednak szybkie zbliżanie się do jej granic nakazywało baczniej spojrzeć na tę sprawę oraz możliwość walki z Rosją. W tej sytuacji potrzebne było powstanie na tych terenach oraz wciągnięcie jak największej liczby żołnierzy polskich. W 1807 r. dwaj zaborcy byli pokonani i wtedy sprawa polska nie mogła być już pominięta. Na mocy pokoju w Tylży pomiędzy Francją, Prusami, i Rosją w 1807 r. zostało utworzone Księstwo Warszawskie. W 1807 r. obszar wynosił 104 tysiące km2, w 1809 - 142 km2.

Ludność w 1807 - 2,5 mln., 1809 - 4,3 mln.

Władza i terytorium Księstwa Warszawskiego składała się z: władzy ustawodawczej, którą sprawował sejm i senat; władze wykonawczą - król Saksonii Fryderyk August. Rada Stanu przygotowała projekty ustaw.

Księstwo zostało utworzone z ziem II i III zaboru pruskiego (1807), a w roku 1809 dołączył Napoleon ziemie III zaboru austriackiego.

Armia księstwa liczyła 33 tysiące żołnierzy (18 tysiące u boku Napoleona, 15 tysiące w Księstwie pod wodzą księcia Józefa Poniatowskiego).

Konstytucja Księstwa wydał Napoleon 22 lipca 1807 r., nawiązywała do konstytucji francuskiej (równość wobec prawa, wolność osobista, wolność wyznaniowa). W sądownictwie Księstwa obowiązywał Kodeks Napoleona.

Kalendarium:

1797-1801-utworzenie w Republice Lombardzkiej Legionów Polskich pod wodzą gen. Henryka Dąbrowskiego,

listopad 1797-oddziały polskie zdobyły papieską twierdze San Leo,

maj 1798-legiony polskie wkraczają do Rzymu,

26 marca 1799-bitwa pod Legnano i Weroną,

5 kwietnia 1799-bitwa pod Magnano,

sierpień 1799-bitwa pod Novi,

1807-pokój w Tylży,

22 lipca 1807-konstytucja Księstwa Warszawskiego.

27. Omów główne postanowienia Kongresu Wiedeńskiego (1814-1815).

Po upadku Napoleona by uregulować naruszoną strukturę polityczną Europy zwołano do Wiednia Kongres w 1814 r.

W obradach Kongresu Wiedeńskiego (1814-1815) uczestniczyli władcy państw europejskich. O losach Europy decydowały jednak wielkie mocarstwa więc: Anglia, Austria, Prusy, Rosja.

Cesarze Austrii i Rosji oraz król pruski utworzyli tzw. Święte Przymierze, które miało stać na straży ustalonego porządku.

Podczas Kongresu ustalono zasadę równowagi co oznaczało, że żadne z mocarstw nie powinno osiągnąć przewagi nad innym.

Druga z kongresowych zasad uznawała boską legitymizacje do sprawowania władzy, co oznaczało, że władcy których usunęła rewolucja bądź Napoleon mieli wrócić na tron.

Utworzono Związek Niemiecki pod przewodnictwem Austrii. Utworzono Księstwo Poznańskie i włączono do Prus. Utworzono Królestwo Polskie i związano unią personalną z Rosją. Utworzono Wolne Miasto Kraków - pod patronatem trzech zaborców. Przyłączono Lombardie, Wenecje i Dalmacje do Austrii. Utworzono Królestwo Obojga Sycylii. Przywrócono Państwo Kościelne. Połączono Belgie i Holandie w Królestwo Niderlandów. Utworzenie Federacji Szwajcarskiej (neutralna). Włączenie Finlandii do Rosji (kosztem Szwecji), zaś Norwegii do Szwecji (kosztem Danii).

Powrót Francji do granic z 1792 r.

28. Królestwo Polskie w latach 1815-1830.

Królestwo Polskie zostało powołane do życia na mocy Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r. Pozostawało pod zwierzchnictwem cara Rosji Aleksandra I.

Obszar Kongresówki wynosił 127 tysięcy km2, ludność około 4 mln.

Na czele Królestwa Polskiego stanął namiestnik cara. Na początku był nim gen. Józef Zajączek po jego śmierci w 1826 r. stanowisko to nie zostało obsadzone. Z namiestnikiem współpracowało pięciu ministrów i Rada Stanu (przygotowała projekty ustaw do sejmu i senatu). Podobnie jak Napoleon dla Księstwa tak car Rosji wydał dla Królestwa Konstytucje (opierała się ona na konstytucji poprzedniej).

Z czasem rozpoczęto łamanie postanowień konstytucji co doprowadziło w przyszłości do wybuchu powstań narodowych.

Służba w wojsku Królestwa Polskiego trwała 10 lat. Zniesiono przywilej nie odbywania służby przez nauczycieli. Na czele armii stał brat cara Wielki Książe Konstanty. Armia Kongresówki uznawana była za jedną z najlepiej wyćwiczonych i umundurowanych armii ówczesnej Europy. Książe Konstanty wprowadził wprowadził karę chłosty, którą w Księstwie Warszawskim zniósł książę Józef Poniatowski. W Warszawie na placu Saskim odbywały się defilady wojskowe. Późną jesienią i wczesną wiosną na przedpolach Warszawy odbywały się ćwiczenia.

29. Przyczyny, przebieg i skutki powstania listopadowego.

Po kilku latach obowiązywania konstytucji zaczęło się jej łamanie. Zakazano posługiwanie się językiem polskim, a w urzędach nakazano używać języka rosyjskiego. Sprowadzono nauczycieli rosyjskich do polskich szkół. Fałszowanie w szkołach polskiej historii i geografii. Zaczynają tworzyć się związki patriotyczne młodzieży polskiej. Rozwijał się system szpiegowski i represji wobec opozycji.

Na początku opozycja mogła legalnie na forum sejmu legalnie przeciwstawiać się działaniom rządu uległego wobec cara i dążącego do ograniczenia konstytucji. Jednak car w brutalny sposób rozprawił się z nimi, stosując wobec opozycji aresztowania.

Polakom pozostało walka w konspiracyjnych warunkach. Powstały tajne związki wśród młodzieży i wojskowych. Wśród studentów w Wilnie powstał Związek Filomatów i Filaretów i w Warszawie Związek Wolnych Polaków. Jednak organizacje te zostały rozbite w latach 1822-1823.

Wśród organizacji wojskowych w Warszawie powstało Wolnomularstwo Narodowe przekształcone w Towarzystwo Patriotyczne majora Waleriana Łukasińskiego. W 1828 r. Towarzystwo zostało rozbite, a ich członkowie i przywódcy skazani na lata syłki na Sybir.

Następną organizacją wojskową był spisek podhorążych Piotra Wysockiego. Organizacja ta podjeła decyzje o wybuchu powstania w nocy z 29 na 30 listopada 1830 r. obawiając się wykrycia spisku i wykorzystania przez cara wojska polskiego do rozprawy z rewolucją we Francji i powstaniem w Belgii.

Po nocy listopadowej Warszawa została opanowana. Wojska rosyjskie wycofały się z Królestwa Polskiego.

Władze dyktatorską powierzono gen. Chłopickiemu. Jednak on nie wierząc w powodzenie powstania podjął rozmowy z carem. Jednak car odmówił. Po tym niepowodzeniu Chłopicki złożył rezygnacje. Utworzono Rząd Narodowy na czele z Adamem Jerzym Czartoryskim a funkcje naczelnego wodza powierzono Michałowi Radziłowiłowi.

25 stycznia 1831 r. sejm ogłosił detronizacje cara Rosji.

6 lutego 1831 r. armia rosyjska przekroczyła granice Królestwa Polskiego.

14 lutego 1831 r. stoczono bitwę pod Stoczkiem wygraną przez Polaków. Dowódcą w tej bitwie był gen. Dwernicki.

24-25 lutego 1831 r. stoczono bitwę pod Olszynką Grochową, która wprawdzie nie została roztrzygnięta, ale zadała, wojskom rosyjskim ogromne straty i uniemożliwiła atak na Warszawę. Pod koniec lutego funkcje naczelnego wodza przejął gen Jan Skrzynecki. On przyjął śmiały plan gen. Ignacego Prądzyńskiego, którego zamiarem było rozbicie oddziałów rosyjskich osłaniających główny szlak komunikacyjny: Warszawa-Brześć nad Bugiem opanowanie Siedlec.

Dobrze przygotowana ofensywa rozwijała się pomyślnie. Wojska polskie odniosły zwycięstwa pod Wawrem, Dębem Wielkim (31 marca) i Iganiami (10 kwietnia). Jednak te zwycięstwa zostały zaprzepaszczone przez Skrzyneckiego. 26 maja Polacy ponieśli klęskę pod Ostrołęką. Po śmierci feldmarszałka Dybicza dowódcą wojsk rosyjskich car mianował feldmarszałka Iwana Paskiewicza, który rozkazał zaatakować Warszawę od Zachodu. Porażki przesądziły o dymisji Skrzyneckiego i powierzono dowództwo gen. Henrykowi Dembińskiemu, ale po kilku dniach stracił stanowisko. W sierpniu 1831 r. dyktature powierzono gen. Janowi Krukowieckiemu.

6 września wojska rosyjskie rozpoczęły szturm na Warszawę. Główne uderzenie skierowane na Wole, bronioną przez żołnierzy Józefa Sowińskiego. 6-7 września Warszawa skapitulowała.

Po złożeniu broni w dniu 8 września 1831 r. powstańcy udali się w kierunku zachodnim i po przekroczeniu granicy pruskiej dołączyli się do Polonii.

Wielu powstańców zostało zesłanych na Syberie, niektórzy wcieleni do armii rosyjskiej.

Represje caratu ograniczające swobody Polaków wprowadzające stan wojenny początkując rusyfikacje.

Przyczynami klęski powstania był nierówny stosunek sił i środków, nieudolne i bez wiary w zwycięstwo dowództwo, brak koordynacji działań, nie podjęto sprawy chłopskiej, powstanie zrywem szlacheckich rewolucjonistów. Nie szukano poparcia u mocarstw zachodnich a i one nie były zainteresowane sprawą polską.

Znaczenie powstania: było lekcją polityczną, szlachta zrozumiała znaczenie sprawy chłopskiej, przez 10 miesięcy Polacy stawiali czoło największej potędze militarnej Europy, car nie wysłał wojsk do Belgii, która uzyskała niepodległość.

Kalendarium:

1822-1823-w Wilnie działa Tajny Związek Filomatów i Filaretów,

1828-Wolnomuralstwo Narodowe; Towarzystwo Patriotyczne mjr. Waleriana Łukasińskiego,

1828-1830-spisek podhorążych podporucznika Piotra Wysockiego.

29/30 listopada 1830-wybuch powstania,

grudzień 1830-dyktatura gen. Chłopickiego,

6 luty 1831-wkroczenie wojsk rosyjskich do Królestwa Polskiego,

14 luty 1831-bitwa pod Stoczkiem,

24/25 lutego 1831-bitwa pod Olszynką Grochową,

koniec lutego 1831-funkcje dyktatora obejmuje Skrzynecki,

31 marzec 1831-bitwa Wawrem, Dębem Wielkim,

10 kwietnia 1831-bitwa pod Iganiami,

26 maj 1831-bitwa pod Ostrołęką; Dymisja Skrzyneckiego i powołanie Dembińskiego na funkcje dyktatora,

sierpień 1831-funkcje dyktatora obejmuje Krukowiecki

6 wrzesień-szturm Warszawy,

6-7 września 1831-kapitulacja Warszawy.

30. Przyczyny, znaczenie i przebieg powstania styczniowego.

Powstanie styczniowe wybuchło 22 stycznia 1683 r. wyrosła na fali ruchów chłopskich oraz wyjątkowego natężenia ruchów i nastrojów patriotycznych spowodowanych uciskiem narodowym. Powstanie objęło Królestwo Polskie oraz Litwę, Białoruś i część Ukrainy. Poparła je ludność Polska innych zaborów. Nie jako wstępnym etapem powstania były manifestacje patriotyczne 1861 r. Powstanie przygotowane zostało przez obóz Czerwonych, który wykrystalizował się w toku manifestacji. Wybuch powstania przyspieszyła branka do wojska carskiego. Rząd carski zorganizował ją aby zapobiec wybuchowi powstania.

W dniu rozpoczęcia powstania ogłoszono manifest i dekrety uwłaszczeniowe Tajnego Rządu Narodowego.

Plany powstania przewidywały w pierwszym dniu ataki na liczne garnizony rosyjskie, zmuszenia oddziałów carskich do koncentracji i uwolnienie północnej części Królestwa Polskiego z Płockiem. Dało by to możliwość ujawnienia się Rządu Narodowego i zorganizowania armii powstańczej. Plan ten nie powiódł się. Nie powiódł się również plan Mariana Langiewicza dążącego do koncentracji sił powstańczych w południowej kieleszczyźnie, przy granicy z Galicją.

Oddziały powstańcze były na ogół bardzo słabo uzbrojone i nie wyszkolone wojskowo. Poza nielicznymi wyjątkami były to niewielkie grupy partyzanckie. Powstanie rozszerzyło się wiosną 1863 r., gdy przystąpili do niego Biali. Największe rozmiary osiągnęło w lecie 1863 r. silnie rozwinęło się na Litwie, natomiast na Białorusi i Ukrainie nie przybrało większych rozmiarów. Ogółem w powstaniu stoczono 1229 bitew i potyczek. Największe z nich to: Miechów 17 luty 1863 (przegrana), Małogoszcz 24 luty 1863 (nie roztrzygnięta), pod Skałą 5 marzec 1863 (zwycięska), Żyżyn 8 sierpnia (zwycięska). Jesienią 1863 r. powstanie osłabło. Próbował je rozwinąć dyktator powstania Romuald Traugut. Większe oddziały utrzymały się do wiosny 1864 r.

Ostatnich powstańców z ich dowódcą Stanisławem Brzóską schwytano na Podlasiu wiosną 1865 r.

Był to największy zryw całego narodu i przyniosło uwłaszczenie chłopów. Zakończyło epoke romantycznych zrywów, dało początek nowoczesnego narodu, na bardzo dobrej organizacji państwa podziemnego będą się wzorować władze okupowanej Polski w drugiej wojnie światowej. Głównym echem odbiło się wśród rewolucjonistów w Europie, poparcie I międzynarodówki.

Kalendarium:

22 stycznia 1863-wybuch powstania,

wiosna 1863-do powstania przyłącza się obóz Białych,

17 luty 1863-bitwa o Miechów (przegrana),

24 luty 1863-bitwa pod Małogoszcz (nie roztrzygnięta),

5 marzec 1863-bitwa pod Skałą (wygrana),

8 sierpień 1863-bitwa pod Żyżynem (wygrana),

wiosna 1864-upadek powstania.

31. Wielka Emigracja - obozy, programy, znaczenie.

W obliczu klęski tysiące uczestników powstania listopadowego i wojny 1831 r. skierowali się do Francji. Na emigracji znaleźli się ludzie o różnych poglądach na kwestie polityczne i społeczne. Dwa największe to obozy: konserwatystów i demokratów.

Na czele obozu konserwatystów stał Adam Jerzy Czartoryski człowiek o dużym autorytecie, znany na dworach europejskich. Uważany był w Europie za przywódcę polskiej emigracji.

W kwestiach społecznych konserwatyści prezentowali program liberalno-ziemiański, zachowując dominującą rolę arystokracji i szlachty w życiu politycznym i gospodarczym. Przeciwni byli radykalnym reformom społecznym.

Przyszła Polska miała według nich być monarchią konstytucyjną w granicach sprzed pierwszego rozbioru, nawiązując do tradycji ustawy z 3 maja 1791 r.

W kręgach demokratycznych autorytetem był Joachim Lelewel. W grudniu 1831 r. stworzył w Paryżu organizacje pod nazwą Komitet Narodowy Polski. W owym programie przewidywał odbudowe Polski jako republiki w wyniku powstania kierowanego przez szlachtę i inteligencje z trzech zaborów, wsparte przez ludy Europy.

Rola komitetu jako reprezentanta emigracji nie trwała długo. W początku 1832 r. grupa dawnych działaczy lewicowych Towarzystwa Patriotycznego, z Tadeuszem Krępskim na czele zarzuciła Lelewelowi brak w jego wizji przyszłej Polski wyraźnego kierunku reform społecznych i ogłosiła program nowej organizacji, która przyjęła nazwę Towarzystwo Demokratyczne Polskie (TDP). Program TDP głosił konieczność rewolucyjnych przemian ostatecznie obalających pozostałości feudalizmu. Zapowiedź radykalnych reform społecznych miała wciągnąć do walki o niepodległość masy chłopskie.

Ugrupowania politycznej emigracji starały się utrzymać łączność z krajem i propagować tam program walki o niepodległość.

Gdy w kraju panował ucisk narodowy wielu polskich twórców i ludzi nauki znalazło się na emigracji by swobodnie tworzyć swe talenty. Utwory naszych wieszczów narodowych - Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego, wspaniała muzyka Fryderyka Chopina, malarstwo Piotra Michałowskiego, których twórczość i działalność naukowa podtrzymywała na duchu Polaków w kraju i rozsławiały imię Polski w Świecie.

Podkreślić należy również ogromny dorobek emigracji w postaci licznych dzieł historycznych, publicystyki politycznej i przebogatej literatury pamiętnikarskiej. Dzieło Joachima Lelewela, Maurycego Mochnackiego, Józefa Bema, Stanisława Barzykowskiego i wielu innych służą pokoleniu historyków.

32. Scharakteryzuj walkę Polaków o polskość w trzech zaborach po 1864 r.

Lata po Powstaniu Styczniowym to okres intensywnej rusyfikacji Królestwa Polskiego i ziem zaboru rosyjskiego. Językiem urzędowym stał się język rosyjski. Urzędników i nauczycieli polskich zastąpili Rosjanie.

Język rosyjski w szkołach był językiem wykładowym. Za rozmowy po polsku surowo karano. Język polski był nadobowiązkowy. Nauczyciele wykazywali gorliwość w fałszowaniu historii Polski, pomniejszaniu zdobyczy kultury polskiej i tępieniu języka polskiego.

Społeczeństwo polskie bojkotowało zarządzenia władz. Ostoją polskości, mimo represji pozostał Kościół. W kręgach rodzinnych utrzymywała się polskość. Zamożni Polacy korzystali z prywatnego nauczania dla dzieci lub wysyłając młodzież za granice do szkół średnich i wyższych. Uniwersytet Warszawski był bojkotowany.

Młodzież organizowała kółka poświęcone historii i literaturze polskiej. Z czasem powstał zorganizowany ruch tajnego nauczania, docierający nawet do dzieci i młodzieży na wsi.

Represje polityczne wobec Polaków nasiliły się po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r., kiedy to kanclerzem był Otto von Bismark. Dążył do ostatecznego zgermanizowania ziem polskich pozostających pod panowaniem Prus. Germanizacja objęła wszystkie dziedziny życia publicznego - administracje, sądy i szkoły. Polskie nazwy miast i wsi zamieniono na niemieckie. Polityka germanizacyjna dotyczyła zwłaszcza Kościoła katolickiego, który był ostoją polskości i szkolnictwa. Do szkół jako obowiązkowy wprowadzono język niemiecki. Nauczycieli Polaków zastąpiono Niemcami.

Celem Kulturkampf było podporządkowanie Kościoła katolickiego państwu. Na duchowieństwo nakładano kary pieniężne, konfiskowano majątki kościelne, a nawet aresztowano księży.

W roku 1884 powstał Związek dla Popierania Niemszczyzny na Kresach Wschodnich, nazywany Hakatą ( Hansemann, Kennemann i Tiedemann). Była to organizacja, która przez kolporowanie wrogich Polakom ulotek utrwalała antypolskie nastroje wśród Niemców.

Opór Polaków polegał na solidarnym współdziałaniu różnych warstw społecznych. Symbolem walki z narastającą germanizacją stał się strajk szkolny przez dzieci z Wrześni w 1901 r., a poparty przez ich rodziców. Dużą rolę w podtrzymywaniu polskości miał założone w 1872 r Towarzystwo Oświaty Ludowej, a potem Towarzystwo Czytelni Ludowych. Aktywnie działały towarzystwa śpiewnicze.

Była to „Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy”.

Odmienne od pozostałych dwóch zaborów kształtowało się położenie Polaków w Galicji. W roku 1868 uzyskała znaczną autonomie. Oznaczała ona możliwość swobodnego rozwoju życia kulturalnego. W latach 1869-1871 w szkolnictwie galicyjskim, urzędach wprowadzono język polski. Wielu Polaków zajmowało najwyższe stanowiska w rządach Austro-Węgier.

W Galicji skupiło się życie naukowe. Polacy z innych zaborów przyjeżdżali tu, by kontynuować naukę na polskich wyższych uczelniach - uniwersytetach krakowskim i lwowskim, na Politechnice lwowskiej, w Wyższej Szkole Rolniczej w Dublanach koło Lwowa czy Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Tu szukali schronienia przed prześladowaniami władz rosyjskich i pruskich działacze polityczni. Władze austriackie zezwoliły na organizowanie uroczystych obchodów wielkich rocznic narodowych. Możliwość drukowania dzieł narodowych wieszczów wpływała na wzrost świadomości politycznej i podniesienie poziomu kulturalnego społeczeństwa Galicji.

33. Sytuacja Polaków w trzech zaborach w II połowie XIX wieku.

Po Powstaniu Styczniowym władze carskie rozpoczęły całkowitą likwidacje resztek odrębności. Cała administracje podporządkowano gubernatorowi zależnemu od Petersburga. Wprowadzono rosyjski system monetarny i kodeks karny. Zrusyfikowano nazwy np. Królestwo Polskie miało być od tamtego czasu określane Kraj Nadwiślański. Zrusyfikowano administracje i szkolnictwo. Kościół katolicki podporządkowano Petersburgowi. Za udział w powstaniu władze dokonywały konfiskatę majątków i odpowiedzialność zbiorową wsi podejrzanych za pomoc powstańcom. Zlikwidowano zakony i prześladowano członków Kościoła Unickiego.

W zaborze pruskim kanclerz Otto von Bismark rozpoczął wobec Polaków „Kukltur kampf”. Rozpoczęto represje wobec Kościoła katolickiego, co boleśnie uderzyło w ludność polską. W myśl hasła „wykorzenienia” wysiedlono Polaków z tzw. „rug pruskich” nie mających pruskiego obywatelstwa. Komisja Kolonizacyjna utworzona przez rząd niemiecki starała się o wykup majątków polskich. Stworzono Związek Popierania Niemszczyzny w Marchiach Wschodnich tzw. Hakata. Preferowano urzędników i nauczycieli niemieckich. Zakazano nauczania religii w języku polskim. Utrudniano uzyskanie pozwolenie na pobudowanie się. W wyniku „ustawy kagańcowej” - zgomadzenia publiczne miły odbywać się tylko w języku niemieckim.

Po połączeniu się monarchii austriackiej z Węgrami (1867), w roku 1868 ziemie polskie zaboru austriackiego otrzymały autonomie. Polegała ona na: używaniu języka polskiego w szkołach i urzędach, posiadanie własnego Sejmu Krajowego, swobodny rozwój nauki polskiej, powstało wiele wyższych uczelni w Krakowie i we Lwowie uniwersytet i Politechnika.

Polacy walczyli o polskość poprzez: strajki w szkołach, zakładanie kółek samokształceniowych, zakładanie tajnych domowych bibliotek polskich, urządzenie wieczorów poezji patriotycznej, obchodzenie rocznic państwowych.

34. Powstanie nowoczesnych partii politycznych na ziemiach polskich w II połowie XIX wieku (programy, działalność).

Organizatorem pierwszych kółek robotniczych (1876) był Ludwik Waryński; zakładał on wraz z robotnikami kasy oporu, w których gromadzono fundusze wspomagające strajkujących. W roku 1882 Waryński założył w Warszawie partię „Proletariat”. Celem Proletariatu było zorganizowanie robotników w walce przeciw kapitalizmowi i o poprawę ich warunków ekonomicznych. Twórcy Proletariatu uważali, że obalenie kapitalizmu dokona się w wyniku walki rewolucyjnej, która jednocześnie zniesie wszelki ucisk - społeczny i narodowy. Wyłączyli ze swego programu walkę o niepodległość. Aresztowanie w roku 1883 Waryńskiego i innych działaczy Proletariatu spowodowało rozbicie partii.

W 1893 r. powołano w Warszawie Polską Partię Socjalistyczną (PPS). Za najważniejszą sprawę uznano odzyskanie przez Polskę niepodległości. Był to warunek zbudowania demokratycznego ustroju, a w przyszłości przeprowadzenia reform społecznych w duchu socjalistycznym. Wysuwano postulat demokratycznego parlamentu i samorządu oraz uspołecznienia ziemi i środków produkcji.

Wybitni działacze PPS to: Bogusław Limanowski, Józef Piłsudcki, Stanisław Mendelson, Ignacy Daszyński.

W roku 1893 na tle różnicy poglądów między czołowymi działaczami w sprawie walki o niepodległość w PPS doszło do rozłamu. Działacze przekładający rewolucyjną walkę proletariatu nad walkę o niepodległość założyli własną organizacje - SDKPiL. Jej czołowymi działaczami byli m.in.: Róża Luksemburg, Julian Marchlewski, Adolf Warski i Feliks Dzierżyński.

Ruch ludowy na ziemiach polskich rozwinął się na przełomie XIX i XX w. w Galicji. Jego celem było narodowe i społeczne wyzwolenie wsi. Ważnym elementem działalności ruchu ludowego było umożliwienie chłopom aktywnego uczestniczenia w życiu państwa.

W roku 1895 w Rzeszowie powstało Stronnictwo Ludowe, a od 1903 r. Polskie Stronnictwo Ludowe. PSL miało silną pozycję w życiu politycznym Galicji. PSL domagało się równouprawnienia chłopów, autonomii dla Galicji i demokratyzacji życia. W roku 1908 część działaczy chłopskich zawarły porozumienie z konserwatystami. Na tym tle w roku 1913 doszło do rozłamu w PSL na PSL-„Piast” Jakubem Bojko i Wincentym Witosem, oraz PSL-Lewica pod przewodnictwem Jana Stapińskiego.

Ważnym nurtem kształtującego się na przełomie wieków polskiego życia politycznego był ruch narodowy. Jego idee były związane głównie z walką przeciwko nasilającej się germanizacji i rusyfikacji. Były też hasła niepodległościowe i solidaryzmu społecznego.

W roku 1887 Zygmunt Miłkowski powołał tajną organizacje - Liga Polską. Jednym z czołowych działaczy tej organizacji był Roman Dmowski. W 1893 r. przekształcono Ligę Polską w Ligę Narodową. Za cel postawiła sobie rozbudzenie świadomości narodowej w społeczeństwie poprzez szerzenie oświaty w ramach tajnego nauczania, zwłaszcza na wsi. Liga Narodowa dążyła do skupienia wokół swojego programu drobnomieszczaństwa, inteligencji, chłopów, a także robotników.

Z czasem rozwinęły się w działalności Ligi Narodowej tendencje nacjonalistyczne. Wiązały się one z polityką podporządkowania wszystkiego interesom własnego narodu i ograniczenia praw i aspiracji innych narodów. W Polsce dotyczyło to zwłaszcza mniejszości żydowskiej.

Na przełomie XIX i XX w. Liga Narodowa zorganizowała swe komórki we wszystkich trzech zaborach.

Kalendarium:

1882-Ludwik Waryński zakłada partie Wielki Proletariat,

1883-rozbicie partii Wielki Proletariat,

1893-powstanie PPS; rozłam w PPS i wyodrębnienie się z niej SDKPiL; Liga Polska zostaje przemianowana na Ligę Narodową,

1895-w Rzeszowie zostaje powołane SL,

1903- SL zostaje przemianowane na PSL.

35. Rewolucja 1905-1907 w Rosji.

Przegrana Rosji w wojnie z Japonią w roku 1905 ukazała słabość militarną caratu, zaostrzała się też sytuacja gospodarcza i polityczna w państwie. Reakcją na coraz dotkliwszą biedę stały się strajki.

W dniu 22 stycznia 1905 r. zorganizowana w pokojową manifestację ludność Petersburga domagała się przeprowadzenia niezbędnych reform. Przeciw demonstrantom car Mikołaj II skierował wojsko, które dokonało masakry.

W październiku 1905 r. doszło do strajku powszechnego. Wrzenie rewolucyjne ogarnęło także armię i flotę. Burzyła się również wieś. Do walki z „samowładztwem” cara zaczęły powstawać Rady delegatów robotniczych. Dużą rolę odegrały w nich bolszewicy i mieńszewicy.

Zaniepokojony car w październiku wydał manifest, w którym obiecał ustanowienie swobód obywatelskich, rozszerzenie prawa wyborczego do Dumy i nadanie jej uprawnień ustawodawczych.

Krwawe rozprawienie się w grudniu 1905 r. z powstaniem robotników w Moskwie spowodowało, że walka rewolucyjna słabła. W połowie 1907 r. bunty już wygasły. Mikołaj II wycofał się ze wszystkich ustępstw.

Na wieść o krwawych wydarzeniach w Petersburgu już w końcu stycznia 1905 r. powszechny strajk ogarnął ziemie Królestwa Polskiego. Protestowano w Warszawie, Łodzi, w Zagłębiu Dąbrowskim, Skarżysku i Radomiu.

Robotnicy wysuwali zarówno żądania ekonomiczne (skrócenie czasu pracy, podwyżka wynagrodzeń), jak i postulaty polityczne. Domagali się zapewnienia wolności osobistej strajkującym, wolność słowa, swobody zebrań publicznych dla organizacji robotniczych „równości dla wszystkich”, a także autonomii dla Królestwa Polskiego i pełni praw dla języka polskiego w życiu publicznym.

Największe nasilenie walk na ziemiach Królestwa Polskiego nastąpiło w październiku i listopadzie 1905 r. Ważną role w tej walce odegrała Polska Partia Socjalistyczna. Stworzona przez nią Organizacja Bojowa, kierowana przez Józefa Piłsudckiego, już od 1904 r. organizowała akcje zbrojne wymierzone przeciwko despotyzmowi rosyjskiemu i jego przedstawicielom (żandarmom i urzędnikom carskim). W rewolucyjnych latach bojownicy PPS wykonali wiele głośnych akcji na pociągi i kasy rządowe, ochraniali demonstrantów.

Obok PPS do walki włączyła się także SDKPiL. Obie partie działały wśród robotników, kierowały strajkami, organizowały demonstracje.

Przeciw rewolucji wystąpiła endecja (Narodowa Demokracja). Nawoływała robotników do zrezygnowania ze strajków. Utworzony przez endecję Narodowy Związek Robotniczy zmierzał do osłabienia wpływów partii socjalistycznych w środowiskach robotniczych.

Pomimo represji, które zastosowały władze carskie po upadku rewolucji, polskie społeczeństwo zachowało niektóre wywalczone swobody. Działały i rozwijały swój program oświatowy szkoły z polskim językiem nauczania, robotnicy uzyskali prawo do stowarzyszenia się w związki zawodowe. Organizacje społeczne i kulturalne mogły działać legalnie.

Po klęsce rewolucji J. Piłsudcki licząc na wojnę Rosji z Niemcami podjął we Lwowie i Krakowie na szeroką skalę szkolenie bojowe i teoretyczne Polaków z myślą o walce z Rosją.

Kalendarium:

22 stycznia 1905-pokojowa manifestacja ludności Petersburga,

październik 1905- strajk powszechny ogarnia całą Rosje,

połowa 1907-bunt w całej Rosji wygasł.

36. Geneza i wybuch I wojny światowej.

Pierwszym sygnałem mówiącym o niedalekiej konfrontacji w Europie było powstanie trójprzymierza niemiecko-austriacko-włoskiego. W końcu XIX w. Niemcy dążyli do zdobycia pozycji światowego mocarstwa. Kontrybucję płaconą przez pokonaną Francje, Niemcy przeznaczyły na rozwój gospodarki. Niemcy rozpoczęli także podbój kolonialny w Afryce, Azji i Oceanii. Byli w tym jednak spóźnieni prawie o stulecie.

Niemcy pozyskali dla swoich planów w 1879 r. Austro-Węgry, a w 1882 r. przystąpiły Włochy. Powstał blok zwany trójprzymierzem.

Pod koniec XIX w. stosunki polityczne zbliżyły między sobą Anglie, Francje i Rosje. W 1907 r. zostały usunięte sporne sprawy i zawarły trójporozumienie przeciw trójprzymierzu.

Na początku XX w. Bałkany były niebezpiecznym rejonem świata. Krzyżowały się tam interesy ówczesnych mocarstw. Serbia, dążyła do uzyskania dostępu do Morza Adriatyckiego. Popierana była przez Rosje. Aneksja Bośni i Hercegowiny przez Monarchie Habsburską w 1908 r. wywołała kryzys polityczny, który nie doprowadził do wybuchu wojny. Jednak Rosja osłabiona przegraną wojną z Japonią, wycofała się.

Kolejne napięcie spowodowała w 1912 r. wojna koalicji państw bałkańskich - Bułgarii, Serbii i Grecji z Turcją. Szybkie zwycięstwo koalicji, popieraną przez państwa trójporozumienia stanowiło polityczną klęskę Niemiec i Austro-Węgier. W 1913 r. doszło do kolejnej wojny bałkańskiej. Spór pomiędzy Bułgarią a Serbią i Grecją o podział tureckich zdobyczy spowodował wybuch wojny, którą Bułgaria przegrała. Do konfliktu włączyła się Rumunia i turcja, która zdołała odzyskać część utraconych terenów.

Wobec niepowodzeń dyplomatycznych na Bałkanach i rozpoczęciu przyspieszonych zbrojeń przez państwa trójporozumienia w kierownictwie Rzeszy Niemieckiej zrodziło się przekonanie, że szybki wybuch wojny leży w interesie Niemiec. Chodziło już tylko o znalezienie pretekstu.

Na zakończenie manewrów wojskowych w Bośni do Sarajewa przybył austriacki dowódca wojsk i następca tronu, arcyksiążę Franciszek Ferdynand. W czasie przejazdu przez miasto w dniu 28 czerwca 1914 r. członkowie organizacji dążącej do wyzwolenia Bośni dokonali udanego zamachu na parę arcyksiążęcą. Ślady wskazywały na udział Serbów zamachu. 28 lipca 1914 r. Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. I to było przysłowiową iskrą na beczkę prochu. Rosja ogłosiła mobilizacje. Niemcy wypowiedziały 1 sierpnia 1914 r. wojnę Rosji 2 sierpnia. Niemcy zażądali od neutralnej Belgii prawa przemarszu dla swych wojsk, kiedy Belgia odmówiła, 3 sierpnia Niemcy wkroczyli na jej terytorium, wypowiadając jednocześnie wojnę Francji. Wtedy Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom, a 6 sierpnia Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Rosji. I tak w ciągu 9 dni wojna ogarnęła niemal całą Europę.

kalendarium:

1882-powstanie trójprzymierza (Niemcy, Austro-Węgry, Włochy),

1907-powstanie trójporozumienia (Anglia, Francja, Rosja),

1908-aneksja Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry,

1912-pierwsza wojna bałkańska,

1913-druga wojna bałkańska,

28 czerwca 1914-zamach w Sarajewie na życie arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego żonę Zofie,

28 lipca 1914-Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii,

1 sierpnia 1914-Rosja ogłosiła mobilizacje swoich wojsk; Niemcy żądają odwołania przez Rosje mobilizacji; wobec odmowy Rosji, Niemcy wypowiadają jej wojnę.

2 sierpnia 1914-Niemcy żądają od neutralnej Belgii prawa przemarszu dla swoich wojsk - Belgia odmawia,

3 sierpnia 1914-Niemcy wkraczają na terytorium Belgii; Wielka Brytania wypowiada wojnę Niemcom,

6 sierpnia 1914-Austro-Węgry wypowiadają wojnę Rosji.

37. Sprawa polska podczas I wojny światowej.

Już 14 sierpnia 1914 r. naczelny wódz armii rosyjskiej wydał odezwę do Polaków o „godzinie zmartwychwstania narodu polskiego” zapowiadała zjednoczenia wszystkich ziem polskich w ramach imperium rosyjskiego. Zwolennicy współpracy z Rosją z zadowoleniem przyjęli odezwę. Roman Dmowski widział w tym spełnienie swoich przewidywań. W Warszawie powstał Komitet Narodowy Polski sprzyjający Rosji. W sierpniu 1915 r. cały obszar zaboru rosyjskiego znalazł się pod okupacją państw centralnych.

Odezwa wydana 5 listopada 1916 r. przez cesarza Niemiec i Austro-Węgier o utworzeniu Królestwa Polskiego z ziem byłego zaboru rosyjskiego. Granic tego autonomicznego państwa nie określono. Królestwo miało być związane z oboma mocarstwami. Państwa centralne liczyły na pozyskanie w ten sposób kilku dywizji. 15 listopada powstała Rada Narodowa.

Francja i Anglia przestraszyły się perspektywy wystawienia przez Niemców armii polskiej i wywarły nacisk na Rosje by przelicytowała Niemców.

W noworocznym rozkazie car ogłosił, że jednym z celów wojny jest utworzenie wolnej Polski (składającej się z ziem trzech zaborów, w składzie cesarstwa rosyjskiego).

Wśród Polaków wytworzyły się trzy orientacje polityczne: prorosyjska (Narodowa Demokracja - Roman Dmowski), proaustriacka (PPS - Józef Piłsudcki i PPS-Lewica), rewolucyjna (SDKPiL Róża Luksemburg).

Zwolennicy orientacji prorosyjskiej zakładali, że w wojnie zwycięży Entanty więc ziemie polskie mogą zostać zjednoczone pod berłem cara z szeroką autonomią.

Zwolennicy orientacji proaustriackiej zakładali zbrojne powstanie w kongresówce przeciw Rosji w sojuszu z Austro-Węgrami. W 1912 r. utworzono Komisje Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych.

Zwolennicy rewolucji opowiadali się za przekształceniem wojny w rewolucje i obalenie caratu. Brak było u nich haseł niepodległościowych.

W 1914 r. I Kadrowa Kompania Strzelców wkroczyła do Królestwa Polskiego. Nie powiodła się próba zorganizowania powstania. Za zgodą Austro-Węgier utworzono legiony Polskie: I Brygada - J. Piłsudcki, II Brygada „Karpacka” J. Haller, III Brygada St. Szeptycki.

W 1917 r. - nastąpił „kryzys przysięgowy”, gdyż Polacy odmówili złożenia przysięgi państwom centralnym. Wskutek tego postanowienia polscy żołnierzy zostali internowani.

Polska Organizacja Wojskowa (POW) założona została przez J. Piłsudckiego w celu prowadzenia dywersji na tyłach wojsk rosyjskich. Po „kryzysie przysięgowym” przyszła do konspiracji pod dowództwem Edwarda Rydza-Śmigłego.

Endecy powołali Komitet Narodowy Polski i Legion Puławskiego. W 1919 r. powołano we Francji armię polską pod dowództwem gen. Hallera.

Kolejnym wydarzeniem był wybuch rewolucji w Rosji (1917). Nowa władza zadeklarowała chęć zwrócenia Polsce niepodległości.

14 punktów Willsona przedstawionych w orędziu do Kongresu w styczniu 1918 r. Punkt 13 orędzia mówił o potrzebie utworzenia niepodległej Polski z wolnymi i bezpiecznym dostępem do morza.

Kalendarium:

1912-utworzenie Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych,

14 sierpnia 1914-orędzie Naczelnego Wodza armii rosyjskiej do narodu polskiego; w Warszawie powstaje Komitet Narodowy Polski; I Kadrowa Kompania Strzelców wkroczyła do Królestwa Polskiego,

sierpień 1915-okupacja Królestwa Polskiego,

5 listopada 1916-odezwa cesarza Niemiec i Austro-Węgier do narodu polskiego,

15 listopada 1916-powołanie do życia Rady Narodowej,

1917-„kryzys przysięgowy”,

1918-powstanie armii polskiej we Francji pod dowództwem gen. Hallera.

Styczeń 1918-orędzie noworoczne prezydenta Stanów Zjednoczonych (14 punktów).

38. Postanowienia traktatu wersalskiego.

18 stycznia 1919 r. rozpoczęły się obrady konferencji pokojowej w Paryżu. Udział w obradach trwających do czerwca 1919 r. wzięli przedstawiciele 27 państw koalicji. Delegacje państw pokonanych i Rosji bolszewickiej nie zostały dopuszczone do udziału obrad.

Przy podejmowaniu postanowień decydowały cztery mocarstwa: USA, Wielka Brytania, Francja, Włochy.

W maju 1919 r. projekt traktatu pokojowego wręczono delegacji Niemiec. Niemcy szczególnie zaprotestowali przeciwko obarczeniu ich kraju winą za wywołanie wojny oraz przyznaniu Polsce Górny Śląsk. W tej kwestii uzyskali wsparcie Wielkiej Brytanii, która nie chciała nadmiernego osłabienia Niemiec i wzmocnienia ich kosztem Polski, sojuszniczki Francji. Pod naciskiem Anglii i USA postanowiono zorganizować plebiscyt na tym spornym obszarze.

Zawarcie traktatu pokojowego z Niemcami nastąpiło 28 czerwca 1918 r. w Pałacu Wersalskim.

Na mocy traktatu wersalskiego Niemcy oddały Francji Alzację i Lotaryngie. O losach spornego Zagłębia Saary, które zostało oddane pod zarząd międzynarodowy miał zdecydować plebiscyt ludności. W pięćdziesięciokilometrowym pasie na lewym brzegu Renu (Nadrenia), który zdemilitaryzowano, Niemcy nie mieli prawa utrzymać garnizonów wojskowych.

Polska otrzymała nie tylko Wielkopolskę, uwolnioną już przez Powstanie Wielkopolskie, ale także Pomorze Wschodnie z dostępem do morza, choć bez Gdańska. Z Gdańska i niewielkiego obszaru wokół miasta utworzono Wolne Miasto Gdańsk pod protektoratem - Ligi Narodów. Polska uzyskała szereg uprawnień w Wolnym Mieście Gdańsk - miała reprezentować jego interesy w kontaktach międzynarodowych, połączono je z Polską unią celną, a także nadano przywileje związane z korzystaniem z portu. Na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach miano przeprowadzić plebiscyty ludności, dotyczace przyszłej przynależności państwowej spornych terenów.

Niemcom pozwolono na posiadanie 100-tysięcznej armii zawodowej - Raichswehry i niewielkiej floty. Zakończono im budowy i posiadania okrętów podwodnych, czołgów i samolotów bojowych. Traktat pokojowy między Niemcami a państwami sprzymierzonymi wszedł w życie 10 stycznia 1920 r. po ratyfikacji go przez parlamenty zainteresowanych państw.

Po zawarciu traktatu pokojowego z Niemcami, zwycięskie mocarstwa zawarły w latach 1919-1920 traktaty pokojowe z pozostałymi państwami centralnymi - Austrią, Węgrami, Bułgarią i Turcją. Polska poza traktatem pokojowym, ratyfikowała jedynie traktat pokojowy z Austrią zawarty w Saint-Germain w 1919 r.

Kalendarium:

18 stycznia 1919-obrad pokojowych na konferencji w Wersalu (Paryż),

28 czerwca 1919-podpisanie traktatu pokojowego z Niemcami przez państwa Entanty,

10 stycznia 1920-ratyfikowane przez zainteresowane państwa traktatu wersalskiego

.39. Rewolucja 1917 roku w Rosji.

Wybuch wojny z państwami centralnymi społeczeństwo rosyjskie przyjęło z entuzjazmem. Wojna szybko przyjęła niekorzystny dla Rosji obrót. Zapał patriotyczny społeczeństwa wyczerpał się. Sklepy były coraz gorzej zaopatrzone. Strajkowało coraz więcej zakładów przemysłowych w tym produkujących na potrzeby armii.

W połowie lutego 1917 r. w Pietrogrodzie zaczęło brakować chleba. 23 lutego 1917 r. rozpoczęły się demonstracje uliczne. Doszło do starć tłumu z wojskiem i policją. Coraz częściej zdarzały się przypadki przechodzenia całych jednostek wojskowych używanych do pacyfikacji, na stronę demonstrantów. 27 lutego rząd carski przestał istnieć. Ministrów aresztowano, a ostatni car Rosji Mikołaj II abdykował.

Po upadku caratu w Pietrogrodzie powstały dwa ośrodki władzy centralnej - Rząd Tymczasowy i Pietrogradzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich.

Rząd Tymczasowy postanowił dalej prowadzić wojnę. Partia bolszewicka odegrała niewielką role w rewolucji lutowej Lenin znajdujący się dotychczas na emigracji powrócił w kwietniu 1917 r. W kilka dni po powrocie Lenin opublikował „Tezy Kwietniowe”. Stanowiły program przejścia od rewolucji burżuazyjno-demokratycznej do dyktatury proletariatu. W celu zdobycia poparcia mas chłopów i żołnierzy Lenin rzucił hasło nacjonalizacji ziemi i natychmiastowego zawarcia pokoju. Wydarzenia potoczyły się szybko. W maju 1917 r. upadł rząd księcia Lwowa. Premierem został Kiereński. W lipcu doszło w Pietrogrodzie do próby przejęcia władzy przez bolszewików. Rząd Tymczasowy, mając poparcie niektórych jednostek wojskowych, rozprawił się z zamieszkami i zlikwidował lokalne organizacje bolszewickie. Lenin musiał schronić się w Finlandii. Wkrótce jednak przeciwko Kiereńskiemu wystąpiło wojsko. Generał Korniłow skierował na Pietrogród oddziały kawalerii. Kiereński był zmuszony szukać pomocy nawet u bolszewików. Utworzone wtedy oddziały Czerwonej Gwardii zagroziły oddziałom „Dzikiej Dywizji” drogę do Pietrogrodu. Pucz wojskowy Korniłowa został zlikwidowany bez ofiar.

We wrześniu 1917 r. Lenin powrócił do Pietrogrodu. Widząc załamanie się autorytetu Rządu Tymczasowego, upadek dyscypliny wojska, głód, postanowił siłą przejąć władze w Rosji.

Powstanie bolszewickie w Pietrogrodzie rozpoczęło się 23 października 1917 r. Kierowała nim Pietrogrodzka Rada Robotnicza i Żołnierska, której siedzibą był pałac Smolny. 24 października krążownik „Aurora”, dał sygnał do ataku na Pałac Zimowy - Siedzibę Rządu Tymczasowego. Po kilku godzinach pałac zdobyto. Lenin utworzył pierwszy rząd bolszewicki - Radę Komisarzy Ludowych. Wkrótce Rada opublikowała swój pierwszy dekret - „Dekret Praw Narodów Rosji”. Do poważnych walk doszło w Moskwie. Władze na olbrzymich przestrzeniach Rosji bolszewicy zdobyli dzięki wystąpieniom chłopów przez wspólnoty gminne.

Wkrótce po zdobyciu władzy w Rosji bolszewicy podjęli starania o zawarcie rozejmu z państwami centralnymi. 5 grudnia 1917 r. nastąpiło zawieszenie broni na froncie wschodnim, a w końcu tego miesiąca przystąpiono do rozmów pokojowych w Brześciu.

Rokowania były trudne i długotrwałe. Gdy bolszewicy wzbraniali się przed przyjęciem warunków postawionych przez delegacje niemiecką i austriacką, podpisały one w lutym 1918 r. traktat z przedstawicielami rządu Republiki Ukraińskiej. W zamian za dostawy zboża zapowiedziano przekształcenie Galicji Wschodniej w autonomiczny kraj monarchi habsburskiej i przyłączenie do Ukrainy Ziemi Chełmińskiej. Wiadomość o warunkach „pokoju chlebowego” z Ukrainą wzburzyła Polaków i ostatecznie pogrzebała orientacje proaustriacką w Galicji.

Jednocześnie po zerwaniu rozmów przez delegacje rosyjską, wojska niemieckie wznowiły działania 3wojenne na froncie wschodnim. Wobec zagrożenia Pietrogrodu przez wojska niemieckie delegacja Rady Komisarzy Ludowych wznowiła rozmowy pokojowe w Brześciu, które doprowadziły wkrótce do podpisania traktatu pokojowego pomiędzy Rosją a państwami centralnymi. Traktat brzeski dawał państwom centralnym wolną rękę w sprawie określania dalszych losów Polski, krajów bałtyckich, Ukrainy i Białorusi.

Po ratyfikacji postanowień traktatu brzeskiego w sierpniu 1918 r. Rada Komisarzy Ludowych ogłosiła dekret stanowiący listę unieważnionych umów pomiędzy Niemcami i Rosją, sprzecznych z warunkami traktatu. Wśród dawno nieaktualnych umów handlowych i dynastycznych z państwami niemieckimi anulowano również akty rozbiorowe ziem polskich zawarte przez carat z Prusami i Austrią.

Kalendarium:

23 luty 1917-demonstracje w Pietrogrodzie,

27 luty 1917-car Mikołaj II,

kwiecień 1917-„Tezy kwietniowe” Lenina,

maj 1917-upadek rządu księcia Lwowa; premierem zostaje Kiereński,

lipiec 1917-próba przejęcia władzy przez bolszewików; bunt gen. Korniłowa,

wrzesień 1917-powrót Lenina do Pietrogrodu,

23 października 1917-rewolucja bolszewicka,

5 grudnia 1917-zawieszenie broni na froncie wschodnim i podjęcie rokowań pokojowych w Brześciu Litewskim.,

luty 1918-traktat pokojowy pomiędzy państwami centralnymi a rządem Republiki Ukraińskiej,

sierpień 1918-podpisanie traktatu pokojowego w Brześciu Litewskim przez przedstawicieli Rosji Bolszewickiej i państw centralnych

40. Ustalenie granic Polski po I wojnie światowej.

Ostateczne wytyczenie granicy polsko-niemieckiej zależało od decyzji paryskiej konferencji pokojowej. Interesy Polski reprezentował na niej Komitet Narodowy Polski z Dmowskim i Paderewskim.

Ostatecznie zapadła decyzja o przyznaniu Polsce Wielkopolski i Pomorza Wschodniego bez Gdańska, który miał być przekształcony w wolne miasto. W Prusach Wschodnich i na Górnym Śląsku miały być przeprowadzone plebiscyty ludności. W takiej postaci traktat wersalski został podpisany przez przedstawicieli Polski 28 czerwca 1919 r.

Jednocześnie delegaci Polski podpisali traktat o ochronie mniejszości narodowych, zwanym „małym traktatem wersalskim”.

17 stycznia 1920 r. oddziały Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Hallera wkroczyły na Pomorze. Wybrzeże polskie ciągnęło się od Jeziora Żarnowskiego do Orłowa, a z linią brzegową Półwyspu Helskiego liczył 140 km długości.

W końcu października 1918 r. władzę na Śląsku Cieszyńskim objęła Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, która 5 listopada zawarła z władzami czeskimi porozumienie, na mocy którego powiaty zamieszkiwane w większości przez ludność polską znalazły się bezpośrednio pod jej zarządem. W styczniu 1919 r. porozumienie to zostało złamane przez Czechów, których wojska zajęły wschodnią część Śląska Cieszyńskiego do rzeki Olzy. Nastąpiło to za aprobatą państw sprzymierzonych, które poparły akcję czeską.

Na pograniczu polsko-słowackim, na Spiszu i Orawie przygotowania do plebiscytu, który się tam zresztą nie odbył, spowodowały w latach 1919-1920 ostre spory pomiędzy Polską i Czechosłowacją. 28 lipca 1920 r., w okresie klęsk polskich w wojnie z bolszewicką Rosją, mocarstwa koalicji przyznały Czechosłowacji większość spornych obszarów Śląska Cieszyńskiego (tzw. Zaolzie), Spisza i Orawy.

O losach Warmii i Mazur zdecydować miał plebiscyt. Ludność znalazła się pod presją antypolskiej propagandy niemieckiej. Strona niemiecka była silna i dobrze zorganizowana. Plebiscyt odbył się w lipcu 1920 r. Efekty działania Polaków były znikome. Warmia i Mazury pozostały w Prusach Wschodnich. Polsce przyznano tylko niewielkie skrawki Mazur i Powiśla (łącznie 8 gmin).

Traktat wersalski stanowił, iż o losach Górnego Śląska zdecyduje plebiscyt ludności. Obie strony, niemiecka i polska nie były zadowolone z takiego roztrzygnięcia. Obie strony, niemiecka i polska, nie czekając na decyzje polityczne, przygotowały się do walki zbrojnej.

Pierwsze powstanie śląskie wybuchło w nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 r. Na całym Górnym Śląsku wybuchł strajk generalny. Powstanie trwało do 24 sierpnia. POW wydało rozkaz o zakończeniu działań bojowych. Na opuszczone przez powstańców tereny wkroczyły oddziały niemieckie, przeprowadzając pacyfikacje w poszukiwaniu ukrywających się powstańców i ich rodzin.

Na początku 1920 r. na Śląsk przybyła Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa oraz francuskie i włoskie oddziały wojskowe. 20 lutego 1920 r. rząd polski mianował Wojciecha Korfantego Polskim Komisarzem Plebiscytowym. Siedzibą Polskiego Komisariatu Plebiscytowego był Bytom.

W nocy z 19 na 20 sierpnia 1920 r. pod hasłem samoobrony wybuchło drugie powstanie śląskie. Powstańcy opanowali większość obszaru plebiscytowego.

Międzynarodowa Komisja Rządząca i Plebiscytowa rozwiązała niemiecką policje bezpieczeństwa zastępując ją policją plebiscytową złożoną w połowie z Polaków, a w połowie z Niemców. 20 marca 1921 r. odbył się zapowiadany plebiscyt na Górnym Śląsku. Za połączeniem z Polską oddano niemal 500 tys. głosów, za pozostaniem w granicach Niemiec ok. 700 tys. Przewaga Niemców wynikała z dopuszczenia do głosowania ludzi urodzonych na Śląsku, niezależnie od miejsca zamieszkania. Z Niemiec przybyło blisko 180 tys., a z Polski zaledwie 10 tys. tzw. emigrantów.

Odpowiedzią Ślązaków na niekorzystne dla Polski projekty podziału, był strjk generalny na Śląsku, a następnie wybuch trzeciego Powstania Śląskiego w nocy z 2 na 3 maja 1921 r. dyktatorem trzeciego powstania został Wojciech Korfranty, a na czele Komendy Naczelnej wojsk powstańczych stanął płk Maciej Mielżyński. Po krwawych walkach na linii Odry i o Górę Świętej Anny, mimo przewagi regularnych wojsk niemieckich powstańcy zdołali utrzymać swe pozycje na przedpolu Śląskiego Okręgu Przemysłowego. Po trwających od 5 do 25 czerwca rozmowach Komisja Plebiscytowa zdołała doprowadzić 28 czerwca 1921 r. do zawieszenia broni. Walczące strony zostały rozdzielone przez oddziały wojsk Sprzymierzonych, a po podpisaniu układu ewakuowano wojska powstańcze i niemieckie z obszaru plebiscytowego.

Ostatecznie decyzje o podziale Górnego Śląska pomiędzy Polskę i Niemcy podjęła Konferencja Ambasadorów w październiku 1921 r. Polsce przyznano 29 % terytorium plebiscytowego, łącznie 3225 km kwadratowych, z Katowicami i większością kopalń, hut i fabryk Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

W październiku 1920 r. zawarto układ o rozejmie pomiędzy Polską a Rosją. Delegacje spotkały się w Rydze stolicy Łotwy.

W czasie rozmów pokojowych w Rydze ustalono przebieg wschodniej granicy Rzeczypospolitej. Granica ta biegła od Dźwiny prawie prosto na południe, do Zbrucza i dalej rzeką Zbrucz do jej ujścia do Dniestru. Pokój między Rosją i Polską podpisano 18 marca 1921 r. w Rydze.

Pozostałością wojny polsko-bolszewickiej stał się spór Polski z Litwą o Wilno. Niepodległość Litwy została ogłoszona w lutym 1918 r. w czasie okupacji niemieckiej.

W lipcu 1920 r. bolszewicy przekazali Litwie zdobyte Wilno. Na polecenie Piłsudckiego gen. Lucjan Żeligowski zainicjował bunt jednostki.jego dywizja zajęła Wilno. 3 października 1920 r. gen. Żeligowski ogłosił utworzenie z Wileńszczyzny autonomicznej Litwy Środkowej pod polską opieką wojskową i prawem do samookreślania. W 1922 r. w wyniku postanowienia sejmu Litwy Środkowej, Wileńszczyzna z Wilnem zostały włączone do Polski.

Litwa nie uznawała tego faktu, stale traktując Wilno jako swoją stolicę. Ostry konflikt polsko-litewski trwał niemal przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego.

Granice niepodległej Polski liczyły łącznie 5529 km. Najdłuższa była z Niemcami, wynosiła 1912 km. Wschodnie granice Polski liczyły: z Litwą - 521 km, z Łotwą - 106 km, z ZSRR - 1412 km. Na południu długość 347 km polska graniczyła z Rumunią. Polska granica z Czechosłowacją liczyła 384 km. W te granice wpisane było liczące 388 600 km kwadratowych terytorium II Rzeczypospolitej, ukształtowane w latach 1918-1922.

Kalendarium:

19 października 1918-powołanie Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego,

5 listopada 1918-porozumienie z Czechami w sprawie tymczasowego podziału Śląska Cieszyńskiego,

11 listopada 1918-rozejm e Compieqne,

18 listopada 1918-powołanie rządu Jędrzeja Moraczewskiego,

19 listopada 1918-termin ewakuacji Niemców z Królestwa Polskiego,

27 grudnia 1918-wybuch powstania wielkopolskiego,

3 stycznia 1919-przejęcie władzy w Wielkopolsce przez Naczelną Radę Ludową,

18 stycznia 1919-początek konferencji pokojowej w Wersalu,

23 stycznia 1919-wkroczenie na Zaolzie wojsk czeskich,

23 stycznia-3 lutego 1919-walki o Śląsk Cieszyński,

28 czerwca 1919-podpisanie rozejmu polsko-niemieckiego w Trewirze,

16/17 sierpnia 1919-wybuch pierwszego powstania śląskiego,

wrzesień 1919-decyzja o przeprowadzeniu plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie,

styczeń 1920-przybycie oddziałów wojskowych koalicji na Górny Śląsk,

10 stycznia 1920-wejście w życie traktatu pokojowego; przejecie administracji na Pomorzu,

11 lutego 1920-przejecie władzy przez Międzysojuszniczą Komisję Plebiscytową na Górnym Śląsku,

4 lipca 1920-początek ofensywy Armii Czerwonej,

10 lipca 1920-zgoda RP na decyzje Rady Najwyższej w sprawie Cieszyna, Spiszu i Orawy oraz przyszłego traktatu polsko-gdańskiego (konferencja w Spa),

11 lipca 1920-plebiscyt na Warmii i Mazurach,

28 lipca 1920-podział Śląska Cieszyńskiego przez Radę Ambasadorów,

13-25 sierpnia 1920-bitwa warszawska (cud nad Wisłą),

19-25 sierpnia 1920-drugie powstanie śląskie,

12 października 1920-zajęcie Wilna przez Lucjana Żeligowskiego,

15 listopada 1920-powstanie Wolnego Miasta Gdańska,

17 marca 1921-uchwalenie Konstytucji RP (Konstytucja marcowa),

18 marca 1921-podpisanie pokoju w Rydze między Polską a Rosją Radziecką,

20 marca 1921-plebiscyt na Górnym Śląsku,

2/3 maja 1921-wubuch trzeciego powstania śląskiego,

20 października 1921-decyzja Rady Ambasadorów o podziale Górnego Śląska

41. Wojna polsko-radziecka 1920 roku.

Dzień 17 listopada 1918, w którym nowo utworzona Armia Zachodnia rozpoczęła „czerwony marsz na Zachód” był początkiem nie wypowiedzianej wojny polsko-bolszewickiej. Armia Czerwona została zobowiązana przez Lenin do wspierania komunistów na zajętych terenach.

Do pierwszych starć z bolszewikami doszło w połowie lutego 1919 r. koło miasteczka Mosty nad Niemnem, a następnie na Polesiu. W początku kwietnia 1919 r. Wojsko Polskie pod osobistym dowództwem Piłsudckiego przeszło do natarcia w kierunku Wilna. Chodziło o uprzedzenie spodziewanej ofensywy rosyjskiej i wyzwolenie Wileńszczyzny. 19 kwietnia wyzwolono Wilno. W lipcu zajęły Mińsk. Linia frontu zatrzymała się na linii górnego Dniepru i Berezyny, przecinając. Polacy wstrzymali dalsze działania ofensywne, nie chcąc uczestniczyć w interwencji Zachodu w wewnętrzne sprawy Rosji ani popierać działań carskich generałów, którzy nie uznawali niepodległości Polski.

W listopadzie 1919 r. rozpoczęły się w Mikaszewiczach na Polesiu długotrwałe rozmowy pokojowe. Bolszewicy znajdowali się wówczas w trudnej sytuacji wojskowej spowodowanej ofensywą gen. Denikina. W grudniu 1919 r. po zwycięstwie Armii Czerwonej nad wojskami carskich generałów rozmowy pokojowe zostały zerwane.

Zimą 1919-1920 r. wojska polskie i łotewskie natarły na Dyneburg w celu zabezpieczenia północnego skrzydła frontu. Grupa wojsk gen Rydza-Śmigłego zdobyła to miasto przekazując ją następnie niepodległej Łotwie. Po miesiącu walk na północy front zamarł.

Wojna polsko-ukraińska rozpoczęła się w listopadzie 1918 r. W maju 1919 r. armia gen. Hallera rozpoczęła ofensywę, która doprowadziła do odepchnięcia Ukraińców pod Tarnopol. W czerwcu Polacy wyparli wojska Petruly za Zbrucz czyli za wschodnią granicę Galicji na tereny Ukraińskiej Republiki Ludowej. Ciężkie walki, jakie wojska ukraińskie toczyły z nacierającą Armią Czerwoną, skłoniły Petrulę do podpisania rozejmu z Polską we wrześniu 1919 r.

Po fiasku rozmów pokojowych Piłsudcki postanowił wykonać wyprzedzające uderzenie na południowym odcinku frontu. 25 kwietnia 1920 r. grupa armii polskich rozpoczęła ofensywę w kierunku Kijowa. Celem politycznym tej ofensywy było wyzwolenie wschodniej Ukrainy i utworzenie tam niepodległego państwa ukraińskiego. 7 maja 1920 r. Polacy zajęli Kijów.

Nowy dowódca Frontu Zachodniego, Michał Tuchaczewski 14 maja 1920 r. wydał rozkaz uderzenia na słabsze siły polskie. Wojsko Polskie powstrzymało ofensywę rosyjską, a oddziały na tym froncie zawarły do lipca 1920 r.

W rejonie Kijowa rozpoczęło się w końcu maja 1920 r. natarcie I Armii Konnej Siemiona Budionego. Przedarła się ona na tyły wojsk polskich przerywając ich łączność i zaopatrzenie. 10 czerwca 1920 r. na północnym odcinku frontu rozpoczęła się kolejna ofensywa pod dowództwem Tuchaczewskiego. Dzięki dwukrotnie przewadze sił oddziały Armii Czerwonej zdobyły Mińsk, Grodno, Wilno. 28 lipca Rosjanie zdobyli Białystok, w którym rozpoczął działalność przybyły z Moskwy Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski (Marchlewski, Dzierżyński, Kon).

Wejście Armii Czerwonej na ziemie polskie wywarło przygnębiające wrażenie na społeczeństwie. Z inicjatywy premiera Władysława Grabskiego powstała Rada Obrony Państwa z Naczelnikiem Państwa jako jej przewodniczącym.

Premier Grabski wyjechał na konferencje Sprzymierzonych w Spa, aby prosić o pośrednictwo w rokowaniach pokojowych z Rosją. Zgodził się na wycofanie wojsk polskich za tzw. linie Curzona. Linia ta, zaproponowana przez lorda George'a Curzona, ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, odpowiadała w przybliżeniu wschodniej granicy Królestwa Polskiego. Bolszewicka propaganda sprawiła, że opinia międzynarodowa niechętnie była ustosunkowana do Polski.

Delegacji polskiej, która w sierpniu 1920 r. udała się na rozmowy pokojowe do Mińska, strona bolszewicka postanowiła warunki ograniczające bezpieczeństwo i suwerenność Polski. Zażądano m.in. aby Rzeczypospolita zmniejszyła swoje siły zbrojne do 50 tys. żołnierzy. Cała nadwyżka broni i sprzętu miała być przekazana Rosji. Zażądano też bezwarunkowego i swobodnego tranzytu ludzi i wszelkich towarów przez Polskę.

W sierpniu Piłsudcki wydał rozkaz o przegrupowaniu wojsk polskich. Podział na front, pod dowództwem gen. Sikorskiego, która miała działać nad Wisłą i Wkrą i front środkowy pod dowództwem gen. Hallera, który miał bronić Warszawy. Oddziały w Małopolsce Wschodniej miały bronić Lwowa i utrudnić ewentualne próby połączenia armii Budionnego z wojskami Tuchaczewskiego.

13 sierpnia armie Tuchaczewskiego ruszyły ku Wiśle. Desperacka obrona wojsk polskich pod Radzyminem, Zielonką i Ossowem powstrzymała postępy Armii Czerwonej i umożliwiła manewr zaczepny. 16 sierpnia z nad Wieprza uderzyła 2. Armia gen. Rydza-Śmigłego. Jej odziały wdarły się od południa w najsłabszą część sowieckiego frontu i zaczęły szybko posuwać się na północ. 17 sierpnia w Mińsku Mazowieckim 2. Armia połączyła się z 5. Armią gen. Władysława Sikorskiego. Armia Czerwona, która straciła w bitwie warszawskiej ok. 80 tys. żołnierzy rozpoczęła szybki i bezwładny odwrót. Prawie 60 tys. żołnierzy sowieckich zbiegło do Prus Wschodnich. Zaopatrzeni przez Niemców w żywność i odzież ponownie wystąpili przeciw Polakom na linii Niemna. Ta bitwa stoczona we wrześniu 1920 r. zakończyła się pełnym zwycięstwem Polaków. Już prawie bez oporu odrzucono Armie Czerwoną ponownie za Mińsk. Również Armia Konna Budionnego poniosła klęskę we Wschodniej Małopolsce. Rosjan wyparto za Zbrucz.

W październiku 1920 r. zawarto układ o rozejmie pomiędzy Polską a Rosją. Delegacje polska i rosyjska podjęły w Rydze przerwane rozmowy pokojowe.

W czasie rozmów pokojowych w Rydze ustalono przebieg wschodniej granicy Rzeczypospolitej. Granica ta biegła od Dźwiny prawie prosto na południe, pozostawiając Mińsk Litewski po stronie rosyjskiej, do Zbrucza i dalej rzeką Zbrucz do jej ujścia Dniestru. Obie strony zrzekły się odszkodowań za straty wojenne, zobowiązując się do wzajemnego poszanowania suwerenności, ustroju i praw mniejszości narodowych. Wstępne warunki pokojowe zostały następnie zatwierdzone przez Sejm Ustawodawczy i Radę Komisarzy Ludowych.

Pokój między Rosją a Polską podpisano 18 marca 1921 r w Rydze. W traktacie pokojowym rozszerzono i sprecyzowano przejęte wcześniej warunki wstępne. Strona rosyjska zobowiązała się do zwrotu całego mienia kulturalnego, które wywieziono z Polski na rozkaz władz carskich w czasach rozbiorów, m.in. archiwów, bibliotek, dzieł sztuki itp.

Kalendarium:

listopad 1918-wojna polsko-ukraińska,

luty 1919-wybuch wojny polsko-rosyjskiej,

19 kwietnia 1919-zajęcia Wilna przez wojsko polskie,

maj 1919-odepchnięcie wojsk ukraińskich pod Tarnopol,

czerwiec 1919-wyparcie Ukraińców za wschodnią granice Galicji,

lipiec 1919-zajęcie przez Polaków Mińska,

wrzesień 1919-zawarcie rozejmu między Polską a Ukrainą,

listopad 1919-rokowania pokojowe polsko-bolszewickie,

grudzień 1919-zwycięstwa Armii Czerwonej nad wojskami carskich generałów,

1919/1920-zdobycie przez wojska polsko-łotewskie Dyneburga,

25 kwietnia 1920-natarcie wojsk polskich na Kijów,

7 maja 1920-Polacy zajmują Kijów,

14 maja 1920-ofensywa Tuchaczewskiego,

maj 1920-ofensywa I Armii Konnej Budionnego,

10 czerwca 1920-wycofanie wojsk polskich z Kijowa,

4 lipca 1920-Kolejna Ofensywa wojsk Tuchaczewskiego; zdobycie przez bolszewików Mińska, Grodna, Wilno,

28 lipca 1920-zdobycie przez Armie Czerwoną Białogradu; działalność Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski,

sierpień 1920-rozmowy pokojowe w Mińsku,

13-17 sierpnia 1920-bitwa warszawska,

wrzesień 1920-bitwa na linii Niemna,

18 marca 1921-zawarcie pokoju w Rydze.

42. Początki II Rzeczypospolitej.

15 października 1918 r. posłowie polscy do parlamentu wiedeńskiego podjęli uchwałę, że odtąd uważają się za obywateli państwa polskiego i jego przedstawicieli.

Rada Regencyjna wydała w tym czasie odezw, w której powołując się na orędzie prezydenta USA Willsona, wysunęła postulat utworzenia państwa polskiego zrywając współprace z państwami centralnymi. Powołała nowy rząd z premierem Józefem Świerzyńskim, którego zadaniem było utworzenie administracji na terenach okupowanych przez Niemców i Austriaków. 28 października 1918 r. powołano Polską Komisje Likwidacyjną, która zaczęła tworzyć w Galicji polskie instytucje samorządowe i przystąpiła do organizacji polskiego wojska. 31 października Polacy przejęli władze w Krakowie. PKL podporządkowały się dwa inne lokalne ośrodki władzy Rada Narodowa dla Księstwa Cieszyńskiego i polsko-ukraińska komisja rządząca w Przemyślu.

W październiku Ukraińcy z Galicji Wschodniej opowiedzieli się za utworzeniem własnego państwa związanego z Austrią. W nocy 1 listopada 1918 r. Ukraińcy przejęli władzę we Lwowie. Ludność polska chwyciła za broń. Dowodzenie niewielkimi siłami polskimi objął kpt. Czesław Mączyński. Walki uliczne we Lwowie trwały do 24 listopada 1918 r., kiedy to z odsieczą nadeszły regularne oddziały Wojska Polskiego.

Walki polsko-ukraińskie objęły całą Galicje Wschodnią od Sanu po Zbrucz. Przejściową przewagę mieli Ukraińcy. Polacy utrzymali się jednak w Borysławiu i Drohobyczu.

7 listopada 1918 r. w Lublinie utworzono Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej na czele, którego stanął Ignacy Daszyński, a władze nad wojskiem otrzymał Rydz-Śmigły, dowódca POW.

Manifest rządu lubelskiego zapowiadał odbudowę niepodległego państwa polskiego z demokratyczną republikańską formą rządów, wybory do Sejmu Ustawodawczego, który opracuje konstytucje. Zapowiadano szereg reform społecznych: wprowadzenie pełno uprawnienia obywateli, parcelacje wielkich własności ziemskiej, upaństwowienie kopalń i bogactw naturalnych, ośmiogodzinny dzień pracy, ubezpieczenie na wypadek choroby i na starość, wprowadzenie powszechnego bezpłatnego nauczania.

Rząd lubelski miał charakter lokalny, istniał zaledwie tydzień. W Wielkopolsce powstały Polskie Rady Ludowe. W pierwszych dniach grudnia 1918 r. zebrał się w Poznaniu Sejm Dzielnicowy, który powołał Naczelną Radę Ludową, polityczną reprezentacje Polaków z zaboru pruskiego - Wielkopolski, Kujaw i Pomorza. NRL wraz z POW miała główny wpływ na przygotowania do powstania.

10 listopada 1918 r. przybył do Warszawy Piłsudcki uwolniony z więzienia niemieckiego. Jeszcze tego samego dnia rozpoczął rozmowy z przedstawicielami niemieckiej rady żołnierskiej w sprawie szybkiego opuszczenia przez ich oddziały okupowanych ziem polskich. Szybko tworzono nowe jednostki WP, gdyż zagrożenie ze strony Niemców istniało nadal. 11 listopada 1918 r. Rada Regencyjna przekazała Piłsudckiemu władzę nad oddziałami Polskiej Siły Zbrojnej. 14 listopada Rada Regencyjna rozwiązała się, oddając całą władzę Piłsudckiemu. Na żądanie Piłsudckiego rozwiązał się rząd lubelski Daszyńskiego. Premierem rządu ogólnopolskiego w Warszawie został Moraczewski socjalista i żołnierz legionów. Dekretem wydanym 22 listopada 1919 r., Piłsudcki stanął na czele państwa jako Tymczasowy Naczelnik Państwa, aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego.

26 grudnia 1918 r. do Poznania przybył Ignacy Paderewski, którego przybycie stało się powodem potężnej manifestacji społeczeństwa polskiego. Niemcy zaczęli rozpraszać tłumy Polaków, a uczestnicy pospiesznie zorganizowanej manifestacji niemieckiej ruszyli przez miasto wznosząc hasła wrogie Polsce i Polakom, zrywając flagi polskie i państw Entanty. Doszło do walk samoobrony polskiej i niemieckim wojskiem i policją. W Poznaniu wybuchło powstanie. Od początku 1918 r. działała w Wielkopolsce POW, gromadząc broń i szkoląc młodzież. Do połowy stycznia 1919 r. wyzwolono znaczną część Wielkopolski. Wówczas z inicjatywy NRL z oddziałów powstańczych utworzono regularną Armie Wielkopolską pod dowództwem gen. Dowbóra-Muśnickiego. Nad Notecią uformował się front liczący 400 km. Toczone tam walki z miejscowymi garnizonami niemieckimi i posiłkami nadciągającymi dla nich z głębi Rzeszy. Ostatecznie pod naciskiem francuskim Polacy i Niemcy podpisali rozejm w Trewirze. Wytoczona wówczas linia demarkacyjna, stała się podstawą wytoczenia przyszłej granicy polsko-niemieckiej w Wielkopolsce.

W styczniu 1919 r. odbyły się w wyznaczonej części Polski wybory do Sejmu Ustawodawczego, który głównym zadaniem miało być opracowanie konstytucji niepodległej Polski.

Demokratyczna ordynacja wyborcza przyznawała czynne i bierne prawo wyborcze wszystkim obywatelom, którzy ukończyli 21 lat. Terytorium podzielone na okręgi wyborcze, z których wybierano po kilku posłów. Ponieważ na części ziem polskich toczyły się walki i nie można było tam przeprowadzić wybory, do Sejmu Ustawodawczego powołano dawnych posłów Sejmu Krajowego z terenów Galicji Wschodniej i posłów polskich do Reichstagu z ziem zaboru pruskiego.

Wyłoniony w ten sposób Sejm Ustawodawczy 432 posłów, reprezentujących często interesy poszczególnych ziem, grup społecznych i zawodowych oraz mniejszości narodowych. W tym jednoizbowym Sejmie żadna partia nie miała większości parlamentarnej.

Pierwsze posiedzenie Sejmu Ustawodawczego odbyło się 10 lutego 1919 r. Otworzył je Piłsudcki, Tymczasowy Naczelnik Państwa. Po wyborze marszałka Sejmu Ustawodawczego Piłsudcki złożył swój urząd, Sejm powierzył Piłsudckiemu pełnienie urzędu Naczelnika Państwa. Zgodnie z tzw. Małą Konstytucją, uchwaloną przez Sejm, Naczelnik Państwa był reprezentantem RP w kontaktach międzynarodowych i wykonawcą uchwał sejmowych. Naczelnik Państwa powoływał rząd i był wraz z nim odpowiedzialny przed Sejmem Ustawodawczym za swą działalność.

W grudniu 1918 r. w Warszawie z połączenia SDKPiL z PPS-Lewica powstała Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP).

Komuniści nie weszli w skład Sejmu. Zbojkotowali wybory licząc, że władze w Polsce przejmą istniejące wówczas Rady Delegatów Robotniczych. Po utworzeniu w Rosji III Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu) w 1919 r. KPRP weszła w jej skład jako sekcja polska. Polscy komuniści aktywnie wspierali imperialistyczne działania Rosji Radzieckiej skierowane przeciwko Polsce. Nawoływali (bez większych rezultatów) społeczeństwo polskie do bojkotowania i sabotowania wysiłku wojennego. Za działalność zagrażającą niepodległości Polski w 1919 r. władze zdelegalizowały KPRP.

Wojsko Polskie tworzono jesienią 1918 r. z byłych legionistów, żołnierzy polskich z byłych armii zaborczych, peowiaków, młodzieży ochotniczo wstępującej do powstających pułków, żołnierzy Polskiej Siły Zbrojnej. W tym czasie WP liczyło ok. 56 tys. żołnierzy.

W marcu 1919 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił powszechny pobór do wojska. W kwietniu włączono w skład WP Armie Wielkopolską i powracające z Francji oddziały armii gen. Hallera. W sierpniu 1919 r. WP liczyło ok. 600 tys. żołnierzy.

Kalendarium:

15 października 1918-posłowie z parlamentu wiedeńskiego uważają się za przedstawicieli państwa polskiego; powołanie rządu z premierem Józefem Świerzyńskim,

28 października 1918-powołanie w Galicji Polskiej Komisji Likwidacyjnej,

31 października 1918-PKL podporządkowuje się Rada Narodowa dla Księstwa Cieszyńskiego i polsko-ukraińska komisja rządząca w Przemyślu,

1 listopada 1918-wybuch walk polsko-ukraińskich we Lwowie,

7 listopada 1918-w Lublinie utworzono Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej-Ignacego Daszyńskiego,

10 listopada 1918-przybycie Piłsudckiego do Warszawy,

11 listopada 1918-Rada Regencyjna przekazała Piłsudckiemu władze nad wojskiem,

14 listopada 1918-Rada Regencyjna rozwiązuje się i oddaje władzę Piłsudckiemu,

22 listopada 1918-Piłsudcki staje na czele państwa jako Tymczasowy Naczelnik Państwa,

24 listopada 1918-z odsieczą ludności polskiej we Lwowie przychodzi wojsko polskie,

grudzień 1918-w Wielkopolsce w Poznaniu zebrał się Sejm Ludowy, który powołał Naczelną Radę Ludową; powstaje Komunistyczna Partia Robotnicza Polski,

26 grudnia 1918-wybucha powstanie Wielkopolskie,

styczeń 1919-wyzwolenie Wielkopolski; rozejm w Trewirze; wybory do Sejmu Ustawodawczego; włączenie KPRP do III Międzynarodówki (Kominternu),

marzec 1919-ogłoszenie powszechnego poboru do wojska.

42. Początki II Rzeczypospolitej.

15 października 1918 r. posłowie polscy do parlamentu wiedeńskiego podjęli uchwałę, że odtąd uważają się za obywateli państwa polskiego i jego przedstawicieli.

Rada Regencyjna wydała w tym czasie odezw, w której powołując się na orędzie prezydenta USA Willsona, wysunęła postulat utworzenia państwa polskiego zrywając współprace z państwami centralnymi. Powołała nowy rząd z premierem Józefem Świerzyńskim, którego zadaniem było utworzenie administracji na terenach okupowanych przez Niemców i Austriaków. 28 października 1918 r. powołano Polską Komisje Likwidacyjną, która zaczęła tworzyć w Galicji polskie instytucje samorządowe i przystąpiła do organizacji polskiego wojska. 31 października Polacy przejęli władze w Krakowie. PKL podporządkowały się dwa inne lokalne ośrodki władzy Rada Narodowa dla Księstwa Cieszyńskiego i polsko-ukraińska komisja rządząca w Przemyślu.

W październiku Ukraińcy z Galicji Wschodniej opowiedzieli się za utworzeniem własnego państwa związanego z Austrią. W nocy 1 listopada 1918 r. Ukraińcy przejęli władzę we Lwowie. Ludność polska chwyciła za broń. Dowodzenie niewielkimi siłami polskimi objął kpt. Czesław Mączyński. Walki uliczne we Lwowie trwały do 24 listopada 1918 r., kiedy to z odsieczą nadeszły regularne oddziały Wojska Polskiego.

Walki polsko-ukraińskie objęły całą Galicje Wschodnią od Sanu po Zbrucz. Przejściową przewagę mieli Ukraińcy. Polacy utrzymali się jednak w Borysławiu i Drohobyczu.

7 listopada 1918 r. w Lublinie utworzono Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej na czele, którego stanął Ignacy Daszyński, a władze nad wojskiem otrzymał Rydz-Śmigły, dowódca POW.

Manifest rządu lubelskiego zapowiadał odbudowę niepodległego państwa polskiego z demokratyczną republikańską formą rządów, wybory do Sejmu Ustawodawczego, który opracuje konstytucje. Zapowiadano szereg reform społecznych: wprowadzenie pełno uprawnienia obywateli, parcelacje wielkich własności ziemskiej, upaństwowienie kopalń i bogactw naturalnych, ośmiogodzinny dzień pracy, ubezpieczenie na wypadek choroby i na starość, wprowadzenie powszechnego bezpłatnego nauczania.

Rząd lubelski miał charakter lokalny, istniał zaledwie tydzień. W Wielkopolsce powstały Polskie Rady Ludowe. W pierwszych dniach grudnia 1918 r. zebrał się w Poznaniu Sejm Dzielnicowy, który powołał Naczelną Radę Ludową, polityczną reprezentacje Polaków z zaboru pruskiego - Wielkopolski, Kujaw i Pomorza. NRL wraz z POW miała główny wpływ na przygotowania do powstania.

10 listopada 1918 r. przybył do Warszawy Piłsudcki uwolniony z więzienia niemieckiego. Jeszcze tego samego dnia rozpoczął rozmowy z przedstawicielami niemieckiej rady żołnierskiej w sprawie szybkiego opuszczenia przez ich oddziały okupowanych ziem polskich. Szybko tworzono nowe jednostki WP, gdyż zagrożenie ze strony Niemców istniało nadal. 11 listopada 1918 r. Rada Regencyjna przekazała Piłsudckiemu władzę nad oddziałami Polskiej Siły Zbrojnej. 14 listopada Rada Regencyjna rozwiązała się, oddając całą władzę Piłsudckiemu. Na żądanie Piłsudckiego rozwiązał się rząd lubelski Daszyńskiego. Premierem rządu ogólnopolskiego w Warszawie został Moraczewski socjalista i żołnierz legionów. Dekretem wydanym 22 listopada 1919 r., Piłsudcki stanął na czele państwa jako Tymczasowy Naczelnik Państwa, aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego.

26 grudnia 1918 r. do Poznania przybył Ignacy Paderewski, którego przybycie stało się powodem potężnej manifestacji społeczeństwa polskiego. Niemcy zaczęli rozpraszać tłumy Polaków, a uczestnicy pospiesznie zorganizowanej manifestacji niemieckiej ruszyli przez miasto wznosząc hasła wrogie Polsce i Polakom, zrywając flagi polskie i państw Entanty. Doszło do walk samoobrony polskiej i niemieckim wojskiem i policją. W Poznaniu wybuchło powstanie. Od początku 1918 r. działała w Wielkopolsce POW, gromadząc broń i szkoląc młodzież. Do połowy stycznia 1919 r. wyzwolono znaczną część Wielkopolski. Wówczas z inicjatywy NRL z oddziałów powstańczych utworzono regularną Armie Wielkopolską pod dowództwem gen. Dowbóra-Muśnickiego. Nad Notecią uformował się front liczący 400 km. Toczone tam walki z miejscowymi garnizonami niemieckimi i posiłkami nadciągającymi dla nich z głębi Rzeszy. Ostatecznie pod naciskiem francuskim Polacy i Niemcy podpisali rozejm w Trewirze. Wytoczona wówczas linia demarkacyjna, stała się podstawą wytoczenia przyszłej granicy polsko-niemieckiej w Wielkopolsce.

W styczniu 1919 r. odbyły się w wyznaczonej części Polski wybory do Sejmu Ustawodawczego, który głównym zadaniem miało być opracowanie konstytucji niepodległej Polski.

Demokratyczna ordynacja wyborcza przyznawała czynne i bierne prawo wyborcze wszystkim obywatelom, którzy ukończyli 21 lat. Terytorium podzielone na okręgi wyborcze, z których wybierano po kilku posłów. Ponieważ na części ziem polskich toczyły się walki i nie można było tam przeprowadzić wybory, do Sejmu Ustawodawczego powołano dawnych posłów Sejmu Krajowego z terenów Galicji Wschodniej i posłów polskich do Reichstagu z ziem zaboru pruskiego.

Wyłoniony w ten sposób Sejm Ustawodawczy 432 posłów, reprezentujących często interesy poszczególnych ziem, grup społecznych i zawodowych oraz mniejszości narodowych. W tym jednoizbowym Sejmie żadna partia nie miała większości parlamentarnej.

Pierwsze posiedzenie Sejmu Ustawodawczego odbyło się 10 lutego 1919 r. Otworzył je Piłsudcki, Tymczasowy Naczelnik Państwa. Po wyborze marszałka Sejmu Ustawodawczego Piłsudcki złożył swój urząd, Sejm powierzył Piłsudckiemu pełnienie urzędu Naczelnika Państwa. Zgodnie z tzw. Małą Konstytucją, uchwaloną przez Sejm, Naczelnik Państwa był reprezentantem RP w kontaktach międzynarodowych i wykonawcą uchwał sejmowych. Naczelnik Państwa powoływał rząd i był wraz z nim odpowiedzialny przed Sejmem Ustawodawczym za swą działalność.

W grudniu 1918 r. w Warszawie z połączenia SDKPiL z PPS-Lewica powstała Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP).

Komuniści nie weszli w skład Sejmu. Zbojkotowali wybory licząc, że władze w Polsce przejmą istniejące wówczas Rady Delegatów Robotniczych. Po utworzeniu w Rosji III Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu) w 1919 r. KPRP weszła w jej skład jako sekcja polska. Polscy komuniści aktywnie wspierali imperialistyczne działania Rosji Radzieckiej skierowane przeciwko Polsce. Nawoływali (bez większych rezultatów) społeczeństwo polskie do bojkotowania i sabotowania wysiłku wojennego. Za działalność zagrażającą niepodległości Polski w 1919 r. władze zdelegalizowały KPRP.

Wojsko Polskie tworzono jesienią 1918 r. z byłych legionistów, żołnierzy polskich z byłych armii zaborczych, peowiaków, młodzieży ochotniczo wstępującej do powstających pułków, żołnierzy Polskiej Siły Zbrojnej. W tym czasie WP liczyło ok. 56 tys. żołnierzy.

W marcu 1919 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił powszechny pobór do wojska. W kwietniu włączono w skład WP Armie Wielkopolską i powracające z Francji oddziały armii gen. Hallera. W sierpniu 1919 r. WP liczyło ok. 600 tys. żołnierzy.

Kalendarium:

15 października 1918-posłowie z parlamentu wiedeńskiego uważają się za przedstawicieli państwa polskiego; powołanie rządu z premierem Józefem Świerzyńskim,

28 października 1918-powołanie w Galicji Polskiej Komisji Likwidacyjnej,

31 października 1918-PKL podporządkowuje się Rada Narodowa dla Księstwa Cieszyńskiego i polsko-ukraińska komisja rządząca w Przemyślu,

1 listopada 1918-wybuch walk polsko-ukraińskich we Lwowie,

7 listopada 1918-w Lublinie utworzono Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej-Ignacego Daszyńskiego,

10 listopada 1918-przybycie Piłsudckiego do Warszawy,

11 listopada 1918-Rada Regencyjna przekazała Piłsudckiemu władze nad wojskiem,

14 listopada 1918-Rada Regencyjna rozwiązuje się i oddaje władzę Piłsudckiemu,

22 listopada 1918-Piłsudcki staje na czele państwa jako Tymczasowy Naczelnik Państwa,

24 listopada 1918-z odsieczą ludności polskiej we Lwowie przychodzi wojsko polskie,

grudzień 1918-w Wielkopolsce w Poznaniu zebrał się Sejm Ludowy, który powołał Naczelną Radę Ludową; powstaje Komunistyczna Partia Robotnicza Polski,

26 grudnia 1918-wybucha powstanie Wielkopolskie,

styczeń 1919-wyzwolenie Wielkopolski; rozejm w Trewirze; wybory do Sejmu Ustawodawczego; włączenie KPRP do III Międzynarodówki (Kominternu),

marzec 1919-ogłoszenie powszechnego poboru do wojska.

44. Geneza, przebieg i skutki przewrotu majowego.

Wojna celna z Niemcami (1925) doprowadziła do kryzysu gospodarczego w Polsce. Trudności gospodarcze spowodowały wzrost bezrobocia. Znacznie wzrosły ceny żywności i artykułów przemysłowych. Wywołało to fale demonstracji i strajków.

Piłsudcki, po zrzeczeniu się kierowania ścisłą radą wojenną na tle sporów o organizacje najważniejszych władz wojskowych w Polsce, zamieszkał na dobrowolnym wygnaniu w Sulejówku.

W społeczeństwie tymczasem narastał kryzys zaufania do sejmu i systemu rządzenia. W ciągu 8 lat Polska miała 13 rządów. Piłsudcki w swoich artykułach oskarżał swoich przeciwników o korupcje i nadużycia. W listopadzie 1925 r. zjawił się u prezydenta St. Wojciechowskiego, by zaprotestować przeciwko powołaniu rządu generałów Sikorskiego i Szeptyckiego. Prezydenta ostrzeżono, że dalsze popieranie gen. Sikorskiego doprowadzić może do zbrojnego wystąpienie pułków wiernych marszałkowi Piłsudckiemu.

Wiosną 1926 r., po kolejnym kryzysie rządowym, misje tworzenia rządu powierzono Witosowi. Wiadomo było, że rząd ten utworzy endecja, chadecja i PSL-„Piast”. Jednocześnie podczas posiedzenia wojskowej komisji senatu prawicowi senatorzy ostro zaatakowali osobę marszałka Piłsudckiego. Po przejęciu przez Witosa misji tworzenia rządu, 11 maja 1926 r. rozpoczęły się w Warszawie antyrządowe manifestacje piłsudczyków. Jednocześnie w okolicy Warszawy kończono przygotowania do zbrojnego wystąpienia przeciwko rządowi. Minister spraw wojskowych gen. Żeligowski skoncentrował w okolicy Remberta oddziały wojskowe, których dowództwo pod pozorem ćwiczeń oddał marszałkowi Piłsudckiemu.

W dniu 12 maja 1926 r. Piłsudcki na czele swoich pułków ruszył na Warszawę. W stolicy rząd mógł liczyć na niewielkie siły. Na moście Poniatowskiego, doszło do spotkania marszałka Piłsudckiego z prezydentem Wojciechowskim. Spotkanie to nie doprowadziło do kompromisu. Rozpoczęły się walki na ulicach. W trzecim dniu walk, kiedy oddziały zamachowców zagroziły zajęciem Belwederu, w którym przebywał w tych dniach prezydent i rząd, władze państwowe przeniosły się do Wilanowa. Tam wobec beznadziejnej sytuacji wojskowej, prezydent i rząd podali się do dymisji.

Zwycięstwo zamachowców umożliwili socjaliści. Wzywając do strajku kolejarzy, umożliwiając transport pułków poznańskich spieszących na pomoc rządowi. Również sympatia warszawskiej ulicy była po stronie Piłsudckiego. Straty spowodowane walkami ulicznymi w Warszawie w maju 1926 r. były duże. Poległo kilkaset osób, blisko tysiąc odniosło rany. Dotkliwe, a trudne do policzenia były szkody moralne, jakie spowodował zamach majowy.

Kalendarium:

wiosna 1926-powołanie rządu z W. Witosem na czele,

11 maja 1926-antyrządowe manifestacje piłsudczyków w Warszawie,

12 maja 1926-Piłsudcki dokonuje przewrotu wojskowego,

15 maja 1926-dymisja rządu i prezydenta.

45. Sytuacja polityczna w Polsce w latach 1926-1939.

Bezpośrednio po zamachu majowym wszystkie partie popierające Piłsudckiego były przekonane, że zostaną zrealizowane ich postulaty. Rozwinięto kampanie propagandową za wyborem Marszałka na urząd prezydenta. Jednak Piłsudcki, wybrany na ten urząd, nie przyjął ofiarowanego mu stanowiska. Uważał nadal, że uprawnienia prezydenta są zbyt skromne. W czerwcu 1926 r. prezydentem RP został wybrany Ignacy Mościcki.

W sierpniu sejm przegłosował wprowadzenie istotnych zmian w Konstytucji marcowej. Prezydent uzyskał prawo do wydawania dekretów z mocą ustawy w okresie, kiedy sejm nie obradował. Nowela konstytucyjna wprowadzała też przepisy usprawniające tok uchwalania budżetu państwa.

Pierwszym dekretem prezydenta Mościckiego był dekret o organizacji najwyższych władz wojskowych. Powołano wtedy Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych (GISZ) - Naczelnego Wodza na wypadek wojny. Stanowisko to, nie podlegające kontroli, objął Piłsudcki.

Jeszcze w 1926 r. Piłsudcki, nawiązał kontakty z kołami konserwatywnymi. Osłabił w ten sposób tradycyjne wpływy endecji w kołach ziemiańskich i wielkoprzemysłowych

W marcu 1928 r. miały się odbyć nowe wybory parlamentarne. Powszechnie liczono na zmianę oblicza sejmu i senatu.

Zwycięstwo wyborcze miało zapewnić piłsudczykom utworzony przez płk. Walerego Sławka Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR). Walka wyborcza miała ostry charakter. BBWR nie zdobyła bezwzględnej większości w parlamencie.

W sejmie wynikł spór pomiędzy stronnictwem prorządowym a opozycją o zmianę konstytucji. BBWR chciała zwiększyć uprawnienia władzy wykonawczej.

Stosunki pomiędzy rządem a opozycją stale się pogarszały. Rząd zapowiedział stanowcze działania wobec opozycji.

Działacze opozycji nie pozostawali bierni wobec tych zapowiedzi. Partie lewicy: PPS, PSL-„Wyzwolenie”, Stronnictwo Chłopskie zawarły sojusz z partiami centowymi: PSL-„Piast”, Narodową Partią Robotniczą i Polskim Stronnictwem Chrześcijańskim. W ten sposób ukształtował się blok opozycji antysanacyjnej, znany pod nazwą Centrolew.

W tej sytuacji posiedzenie sejmu w 1930 r. zostało zwołane tylko w celu zatwierdzenia budżetu państwa. Gdy sejm to uczynił, prezydent ogłosił zamknięcie sesji sejmowej. Uniemożliwiło to Centrolewowi walkę parlamentarną z rządem. W czerwcu 1930 r. przedstawiciele Centrolewu zwołali kongres w Krakowie pod hasłami obrony prawa.

W odpowiedzi premierem został Piłsudcki, a prezydent RP rozwiązał sejm i senat. Kolejne wybory wyznaczono na listopad 1930 r.

We wrześniu 1930 r. działacze Centrolewu zostali aresztowani na polecenie premiera i ministra spraw wewnętrznych Felicjana Sławoja-Składowskiego. Wśród zatrzymanych, których przewieziono do więzienia wojskowego w twierdzy brzeskiej, znaleźli się m.in. trzykrotny premier i przywódca PSL-„Piast” Witos, Korfranty, dyktator III powstania śląskiego i inni działacze opozycji. Zwolniono ich za kaucją po zakończeniu wyborów do parlamentu. Czekał ich jeszcze proces sądowy na który większość z nich otrzymała wyroki skazujące. Witos uniknął więzienia, udając się na emigracje.

Wybory, nazwane brzeskimi przyniosły BBWR upragnione zwycięstwo i 247 mandatów poselskich.

Aresztowanie i uwięzienie działaczy opozycji, a następnie przeprowadzenie wyborów w atmosferze zastraszenia wyborców radykalnie zmieniło klimat polityczny w Polsce. Marszałek Piłsudcki zaczął kształtować rządy silnej ręki.

Część ustaw uchwalonych na wniosek rządu, m.in. ustawy o zgromadzeniach i zebraniach, o stowarzyszeniach, o samorządzie ograniczyły prawa i swobody obywatelskie.

W 1933 r. prezydent Mościcki został wybrany na kolejną 7-letnią kadencje. Wybory zostały zbojkotowane przez opozycje. Jednocześnie w obozie rządzącym nasiliły się działania zmierzające do utrwalenia istniejącej przewagi politycznej i uchwalenia nowej konstytucji.

Opozycja sejmowa próbowała nie dopuścić do zmiany konstytucji, bojkotując obrady poświęcone przedstawienia tez nowej konstytucji. Nieobecność posłów z opozycji wykorzystała większość rządowa, która uchwaliła przyjęcie przedstawionego projektu jako gotowego już tekst konstytucji. Po podpisaniu tekstu konstytucji przez prezydenta Mościckiego w dniu 23 kwietnia 1935 r. weszła ona w życie pod nazwą konstytucji kwietniowej.

Konstytucja kwietniowa ustanawiała zwierzchnią role prezydenta w stosunku do rządu i parlamentu. Do uprawnień prezydenta należało mianowanie premiera rządu i na jego wniosek poszczególnych ministrów, zwoływanie i rozwiązywanie sejmu i senatu, wyznaczanie terminów sesji obu izb parlamentu, oraz wyznaczanie terminów wyborów. Prezydent był zwierzchnikiem sił zbrojnych i reprezentował państwo na zewnątrz.

Do specjalnych prerogatyw (uprawnień osobistych prezydenta) należało wskazywanie kandydata na swego następcę, wyznaczanie i mianowanie wysokich urzędników państwowych. Zgodnie z Konstytucją kwietniową prezydent za swe akty urzędowe był odpowiedzialny jedynie przed Bogiem i historią.

12 maja 1935 r. zmarł marszałek Piłsudcki. Zgon Piłsudckiego, wstrząsnął Polakami zupełnie na to nieprzygotowanymi. Śmierć Piłsudckiego, jedynego nie kwestionowanego autorytetu w obozie rządzącym, skomplikował sytuacje polityczną w Polsce. Początkowo utrzymywała się równowaga pomiędzy trzema siłami: prezydentem Mościckim, Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych gen. Rydzem-Śmigłym oraz ówczesnym premierem płk. Sławkiem. Ten stan utrzymywał się do kolejnych wyborów we wrześniu 1935 r.

Niemal natychmiast po zakończeniu wyborów płk. Sławek rozwiązał BBWR, sądząc, że da to przykład innym stronnictwom, jak należy przekładać interesy państwa nad wewnętrzne interesy stronnictw. W efekcie Sławek utracił poparcie grupy pułkowników i poniósł polityczną klęskę. Sytuacje wykorzystał Rydz-Śmigły, którego rola i znaczenie polityczne szybko rosły. W lipcu 1936 r. premier Sławoj-Składowski wydał okólnik, w którym uznawał Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych za „pierwszą osobę w państwie po prezydencie”.

Z inicjatywy Rydza-Śmigłego powstała nowa partia obozu rządzącego. Powołał ją płk. Adam Koc pod nazwą Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN). Program OZN zmierzał do skupienia ogółu obywateli wokół idei obrony państwa i wodza, a więc armii i marszałka Rydza-Śmigłego. Myślano o przyciągnięciu do OZN endecji i rozprawienia się z centrolewicową opozycją.

Program OZN nie zyskał szerszego poparcia społecznego. Występowały przeciwko niemu niemal wszystkie partie od lewicy poprzez centrum do endecji. Dopiero narastające zagrożenie Polski ze strony Niemiec doprowadziło do złagodzenia wewnętrznych sporów i zjednoczenia społeczeństwa wokół ideii wzmocnienia obronności i siły państwa.

Kalendarium:

czerwiec 1926-prezydentem RP I. Mościcki,

sierpień 1926-„Nowela sierpniowas”; powołanie Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych (GISZ), który objął Piłsudcki,

marzec 1928-wybory parlamentarne; powstanie BBWR; powstanie Centrolewu,

czerwiec 1930-zwołanie kongresu w Krakowie przez Centrolew; powołanie na stanowisku premiera Piłsudckiego; prezydent rozwiązuje parlament,

wrzesień 1930-aresztowanie na wniosek premiera Piłsudckiego i min. Spr. Wew. Felicjana Sławoja-Składowskiego działaczy Centolewu,

listopad 1930-zwycięstwo BBWR w wyborach parlamentarnych,

1933-wybór prezydenta Mościckiego na drugą kadencje,

23 kwietnia 1935-wejście w życie nowej Konstytucji (kwietniowej),

12 maja 1935-śmierć marszałka Józefa Piłsudckiego,

lipiec 1936-powstanie prorządowego obozu pod nazwą Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN).

46. Trudności i osiągnięcia odbudowy i integracji państwa polskiego po I wojnie światowej.

Ziemie polskie w czasie I wojny światowej były jednym wielkim polem bitwy. Działania wojenne pozostawiły tu ogrom zniszczeń. Suma strat materialnych Polski obliczane na kwotę 14 mld franków w złocie.

Ważnym problemem, było zjednoczenie gospodarcze ziem polskich. Granice państw zaborczych rozerwały naturalne więzi gospodarcze ziem polskich. Granice państw zaborczych rozerwały naturalne więzi gospodarcze pomiędzy poszczególnymi ziemiami Polski.

W skład RP weszły ziemie o bardzo różnym stopniu rozwoju. Obok uprzemysłowionego Górnego Śląska oraz Zagłębia Dąbrowskiego były zacofane regiony, jak Polesie z samowystarczalną, chłopską gospodarką naturalną. Duże znaczenie gospodarcze miła drobna produkcja rzemieślnicza.

Zerwanie uległy powiązania gospodarcze z zagranicą, np. łódzki przemysł włókienniczy produkował do 1914 r. przede wszystkim na rynki Rosji i Dalekiego Wschodu. Wyminę gospodarczą kraju utrudniał brak dobrych dróg i wspólnego systemu kolejowego.

Po odzyskaniu niepodległości nastąpiła szybka odbudowa i rozwój kolejnictwa. Już w końcu 1928 r. rozpoczęto budowę wagonów kolejowych w Ostrowie Świętokrzyskim. Na początku lat 20-tych produkcje parowozów podjęły fabryki w Chrzanowie, Warszawie i Poznaniu. Do końca 1924 r. zbudowano łącznie 169 km szlaków kolejowych łączących w całości sieć kolejową kraju. Powstały nowe gałęzie przemysłu potrzebne młodemu państwu. W Warszawskim Okręgu Przemysłowym rozpoczęły produkcję zakłady chemiczne, zbrojeniowe, optyczne i elektrotechniczne. W Chorzowie prof. Ignacy Mościcki uruchomił fabrykę nawozów azotowych.

47. Życie gospodarcze II RP.

W poszczególnych dzielnicach Polski dość długo pozostawały w obiegu pieniądze dawnych państw zaborczych. Stopniowo wprowadzono polską walutę - marki polskie.

Państwo polskie, pokrywało wysokie wydatki drukiem coraz większej liczby banknotów. Za wzrostem liczby pieniądza nie podążał wzrost masy towarowej na rynku. Ceny ciągle wzrastały. Malała siła nabywcza marki polskiej. Od połowy 1923 r. rozpoczęła się hiperinflacja. Wszyscy ponosili straty na skutek hiperinflacji. Polsce groził rozkład gospodarki.

Jesienią 1923 r. kryzys gospodarczy doprowadził do upadku rządu Witosa. W grudniu 1923 r. premierem i jednocześnie ministrem skarbu został ekonomista W. Grabski, który doprowadził do reformy walutowej. Wstępem do poprawy pieniądza w Polsce był specjalny podatek majątkowy i obniżenia kursu walut. W kwietniu 1924 r. markę polską zastąpił złoty polski. Przy wymianie pieniędzy za 1 zł. płacono 1800 tys. marek polskich, a początkowy kurs złotego w stosunku do dolara wynosiła poniżej 6 zł. za 1 dolara USA.

Latem 1925 r. wybuchł konflikt gospodarczy pomiędzy Niemcami a Polską. Do końca 1925 r. Niemcy zgodnie z Konwecją, musiały przyjmować bez cła polski węgiel z kopalń górnośląskich. Gdy wygasły porozumienia w tej sprawie Niemcy zakazały importu węgla z Polski, a na import produktów rolnych wprowadziły poważne ograniczenia. W odpowiedzi Polska zastosowała podobne ograniczenia w stosunku do towarów niemieckich. W ten sposób rozpoczęła się polsko-niemiecka wojna celna, trwająca do 1931 r. Spadek polskiego eksportu groził załamaniem gospodarce i niedawnej reformie walutowej.

Przyznany Polsce 140 km odcinek wybrzeża był pozbawiony portu morskiego. Już w 1920 r. zaczęto myśleć o wybudowaniu takiego portu na polskim wybrzeżu. Ostatecznie wybór padł na wieś Gdynia. W sierpniu 1923 r. zacumował tam pierwszy statek morski.

Szybka budowa portu gdańskiego była związana z osobą E. Kwiatkowskiego, od 1926 r. minister przemysłu i handlu. W tym czasie wielomiesięczny strajk górników angielskich otworzył dla polskiego węgla rynek skandynawski. Kwiatkowski zawarł umowę na dalszą gdyńskiego z firmami francuskimi i belgijskimi. 6 listopada 1926 r. rozpoczął pracę pierwszy dźwig portowy, a 2 tygodnie później do portu wpłynął pierwszy polski statek „Wilno”. W szybkim tempie zbudowano nowe nabrzeża i magazyny portowe.

Obok najnowocześniejszego, o największych obrotach portu na Bałtyku zbudowano w szybkim „amerykańskim” - jak wtedy mówiono - tempie piękne, nowoczesne miasto. Gdynia stała się miłością, dumą i legendą odrodzonej Polski.

Lata 1926-1928 były pomyślne dla polskiej gospodarki. Po wybuchu wielkiego kryzysu gospodarczego Polska szybko odczuła jego skutki. Zagraniczne banki zaczęły wycofywać krótkoterminowe kredyty udzielane na rozwój polskiej gospodarki. Zagraniczni przemysłowcy zamykali swoje fabryki w Polsce. Rząd polski zareagował na przejawy kryzysu zbyt późno, nie zniósł wymienialności złotego na inne waluty i nie powstrzymał odpływu kapitału za granicę. Zbyt późno sięgnął po środki opieki państwa nad rodzimą gospodarką.

W kraju zaprzestano nowych inwestycji. Załamała się także produkcja przemysłowa. W 1929 r. produkowano 1/3 mniej niż w 1928 r. gwałtownie wzrosła liczba bezrobotnych. W latach 1929-1932 redukcje objęły 36% zatrudnionych.

Kryzys gospodarczy szczególnie ciężko odczuła polska wieś. Katastrofalnie spadły ceny produktów rolnych, a ceny artykułów przemysłowych utrzymywały się na nie zmienionym poziomie.

Rząd starał się podejmować różne działania, osłabiające skutki kryzysu. Państwo zachęcało przemysłowców, aby zamiast całkowitego zamykania fabryk utrzymywali produkcje w zmniejszonym zakresie. Robotnicy pracowali w skróconym wymiarze czasu, ale otrzymywali wynagrodzenie, które umożliwiało kupno chociaż najniezbędniejszych produktów.

Rząd stworzył specjalny Fundusz Pracy w celu gromadzenia i podziału środków na zasiłki dla bezrobotnych i finansowania robót publicznych.. tylko w niewielkim stopniu poprawiło to dramatyczną sytuacją spowodowaną kryzysem.

Szczyt kryzysu w Polsce przypadł na rok 1932. Później sytuacja gospodarcza powoli zaczęła się poprawiać. Dopiero w 1935 r. zaczęła się wyraźna poprawa sytuacja gospodarcza w Polsce.

Kierownictwo gospodarki objął wtedy E. Kwiatkowski. W rządzie Sławoja-Składowskiego objął funkcje wicepremiera i jednocześnie ministra skarbu.

Głównym zadaniem polityki gospodarczej było wprowadzenie do gospodarki racjonalnego gospodarowania i działanie interwencyjne państwa umożliwiające rozwój ważniejszych dziedzin życia gospodarczego. Podstawą działalności państwa w dziedzinie gospodarki stał się czteroletni plan inwestycyjny na lata 1936-1939. Jednocześnie poprawę obronności państwa przynieść miał sześcioletni plan rozbudowy sił zbrojnych, którego realizacje rozpoczęto w Polsce w 1937 r.

Największym osiągnięciem czteroletniego planu inwestycyjnego była budowa obiektów Centralnego Okręgu Przemysłowego. COP zlokalizował na terenach upośledzonych pod względem rozwoju gospodarczego, nazywanych Polską B. COP obejmował wschodnią część województwa kieleckiego, południową lubelszczyznę, wschodnią część krakowskiego i zachodnią część ówczesnego województw lwowskiego.

Choć wiele obiektów COP-u nie ukończono do wybuchu wojny z Niemcami, to jednak do 1939 r. zbudowano tam i uruchomiono ponad 100 zakładów przemysłowych. Dalszych 300 znajdowało się w budowie.

Po odzyskaniu niepodległości gospodarka polska znajdowała się w stanie niemal całkowitej ruiny, spowodowanej wojną. Lata niepodległości przyniosły poważne przeobrażenia w dziedzinie powiązań komunikacyjnych i gospodarczych pomiędzy poszczególnymi regionami Polski. Zostały stworzone możliwości do funkcjonowania państwa jako całości gospodarczej. Umożliwiła to szybka odbudowa, a następnie rozbudowa sieci kolejowej, która powiązała ze sobą najważniejsze ośrodki gospodarcze kraju. Szczególne znaczenie dla państwa była budowa portu gdyńskiego oraz połączenie go linią kolejową, tzw. magistralą węglową i zmniejszyło rozmiary strat spowodowanych wojną gospodarczą z Niemcami.

Trudności gospodarcze i utrzymanie się wysokiego poziomu gospodarczego nawet po wyjściu z kryzysu gospodarczego i podjęciu budowy COP-u doprowadzały wielokrotnie (w 1923 r. czy w latach 1935-1936) do wielkich demonstracji robotniczych, nieraz z rozlewem krwi.

Niezadowolenie wsi z ogólnej sytuacji gospodarczej osiągnęło swój punkt kulminacyjny w 1937 r., kiedy w wielu częściach kraju doszło do wybuchu strajku rolnego.

Tworzenie ogólnopolskiej gospodarki, kształtowanie nowych kierunków handlu zagranicznego były działaniami długotrwałymi i wymagającymi przekształceń w wielu dziedzinach życia gospodarczego. Choć Polska miała wiele sukcesów na tym polu, nie można także zapominać o niepowodzeniach hamujących rozwój gospodarczy II RP. Proces tworzenia ogólnopolskiej gospodarki nie został zakończony do wybuchu II wojny światowej. Historia dała na to Polsce zbyt mało czasu. Zaledwie jedno dwudziestolecie.

Kalendarium:

1920-budowa portu morskiego w Gdyni,

1923-w Polsce rozpoczyna się hiperinflacja,

grudzień 1923-premierem i ministrem skarbu zostaje W. Grabski,

kwiecień 1924-reforma walutowa

1925-wojna celna z Niemcami,

1929-1935-lata wielkiego kryzysu w Polsce,

1936-1939-plan inwestycyjny i budowa COP,

1937-1943-plan rozbudowy sił zbrojnych,

48. Faszyzm we Włoszech.

Włochy okupiły swój udział w I wojnie światowej po stronie Entanty ogromnymi stratami. Wojna zaciążyła niekorzystnie na sytuacje wewnętrzną Włoch. W społeczeństwie narodził się mit straconego zwycięstwa, Włoch oszukany przez sojuszników. W rzeczywistości traktaty pokojowe przyznawały Włochom nie tylko Trydent i Triest, lecz również Górną Adygę ze znaczną mniejszością słowiańską.

Zwycięskie Włochy pozostawały krajem biednym i zadłużonym. Dla zdemobilizowanych żołnierzy nie było pracy. Kraj był ogarnięty nastrojami rewolucyjnymi, nasilały się strajki robotników, kolejarzy, pocztowców, urzędników.

Kombatanci łączyli się w związki, zwane fasci (związek), stąd ruch kombatancki nazwano faszyzmem. Przemysłowcy zaniepokojeni całą sytuacją udzielili poparcia ruchowi faszystowskiemu, na którego czele stanął Benito Mussolini. Sądzono, że jego energia i śmiałe zamiary zapewnią Włochom ostateczną i trwałą równowagę.

W wyborach 1921 r. faszyści zdobyli ponad 120 parlamencie. Mussolini w końcu 1921 r. ogłosił utworzenie Narodowej Partii Faszystowskiej, której program odwoływał się do uczuć narodowych Włoch. Zapewniał, że faszyści dążyć będą do odnowienia autorytetu rządu i stworzenia państwa godnego wielkich tradycji historycznych Italii.

W 1922 r. Mussolini, wykorzystując kolejne kryzysy rządowe, zaczął przygotowywać się do przejęcia władzy we Włoszech. W październiku 1922 r. członkowie partii faszystowskiej, zgromadzeni na zjeździe w Neapolu, zdecydowali ruszyć na Rzym, aby skłonić króla do powierzenia Mussoliniemu misji utworzenia rządu co zresztą król zrobił.

Znaczna część społeczeństwa poparła Mussoliniego, który wykorzystał te nastroje i zażądał od parlamentu przyznania specjalnych pełnomocnictw dla swojego rządu, które otrzymał.

W 1923 r. utworzył Wielką Rade Faszystowską. Istnienie i działalność Wielkiej Rady Faszystowskiej służyły umocnieniu rządów faszystowskich we Włoszech. Jednym z pierwszych dekretów Rady powołano milicje faszystowską. W celu zapewnienia wpływu na młodzież powołano organizacje pod nazwą Awangardowa Młodzież Faszystowska. Dzieci należeć miały do organizacji „Balilla”. Polityka społeczna miała opierać się na porozumieniu między pracodawcami a pracownikami.

W 1924 r. odbyły się kolejne wybory do parlamentu. W okręgach północnych zwycięstwo odniosły listy antyfaszystowskiej opozycji.

W maju 1924 r. deputowany do parlamentu, socjalista Giacomo Matteotti wystąpił z odważnym oskarżeniem Mussoliniego, mówiąc o atmosferze terroru. W kilka dni później Matteotti został zamordowany. W styczniu 1925 r, wobec bezspornych dowodów potwierdzających udział faszystów w porwaniu i zamordowaniu Matteottiego, Mussolini wziął na siebie odpowiedzialność za tę zbrodnie. Izba Deputowanych nie skorzystała jednak z możliwości postawienia premiera w stan oskarżenia. Był to koniec rządów parlamentarncyh we Włoszech.

Pretekstem do ograniczenia praw obywateli stał się nieudany zamach na premiera. W 1926 r. zakazano działalności innych partii. Powołano policje polityczną i trybunał specjalny, któremu podlegały sprawy działalności opozycyjnej, z prawem wydawania wyroków śmierci.

Na początku swoich rządów Mussolini dążył do zdobycia szerokiego poparcia społecznego. Często wygłaszał publiczne przemówienia z balkonu siedziby rządu, lubił kontakt z tłumem i umiał przemawiać. W celu rozbudzenia dumy i nacjonalizmu Włochów Mussolini chętnie nawiązywał do tradycji Imperium Rzymskiego. Przyjął tytuł „duce” - wodza, który „zawsze ma racje”, wprowadził faszystowskie pozdrowienie wyciągniętą w górę ręką.

W faszystowskich Włoszech szybko doceniono propagandową role radia. Programy zaczynały się o włoskich sukcesach w sporcie i gospodarce.

Objęcie rządów przez Mussoliniego zbiegło się z ożywieniem gospodarczym wprowadzając wysokie cła ochronne i dążąc do umocnienia pieniądza. Szybko rozwijał się przemysł chemiczny i motoryzacyjny. Także w rolnictwie odnotowano wzrost. Związane było to z ograniczeniem importu żywności. Po 1929 r. w latach wielkiego kryzysu gospodarczego wpływ państwa faszystowskiego na gospodarkę stały się jeszcze większe. Bezrobociu starano się zapobiec przez szeroką politykę robót publicznych: budowę szos, osuszanie i melioracje bagien, wyburzenie starych budynków w centrum Rzymu. Dotacje państwowe uratowały szereg dziedzin przemysłu dotkniętych kryzysem, m.in. elektrownie czy stocznie.

W 1935 r. faszystowskie Włochy rozpoczęły podbój Etiopii. Po półrocznych walkach podbita Etiopia powiększyła włoskie posiadłości kolonialne w Afryce Wschodniej. Cesarz Haile Selassie, który bezskutecznie oczekiwał na pomoc Ligi Narodów, znalazł się na emigracji. W Rzymie tymczasem ogłoszono narodziny włoskiego „Imperium” z królem włoskim w roli cesarza abisyńskiego i Mussolinim jako założycielem cesarstwa.

Kalendarium:

1921-sukces faszystów w wyborach parlamentarnych; utworzenie Narodowej Partii Faszystowskiej,

październik 1922-przejęcie władzy przez Mussoliniego,

1923-utworzenie Wielkiej Rady Faszystowskiej,

1924-wybory parlamentarne; zamordowanie polityka opozycji Giacomo Matteottiego,

1926-nieudany zamach na Mussoliniego,

1935-podbój Etiopii.

49. Hitleryzm w Niemczech.

Na fali rozgoryczenia spowodowanego wojną w Niemczech licznie powstawały organizacje kombatanckie i nacjonalistyczne. W 1919 r. w Bawarii powstała Niemiecka Partia Robotników. W 1921 r. Adolf Hitler przekształcił DAP w NSDAP (Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partie Robotników).

Szerszy rozgłos NSDAP i jej przywódcom przyniosła próba zbrojnego zdobycia władzy w Monachium w listopadzie 1923 r. Po nieudanym puczu, Hitler znalazł się w więzieniu. Napisał tam książkę „Mein Keimf”, w której zawarł swój program polityczny.

Hitler zapowiadał bezwzględną walkę z systemem wersalskim, nazywanym „dyktatem”, jako przedstawiciele najdoskonalszej rasy nordyckiej, potrzebują przestrzeni życiowej dla niemieckiej kolonizacji rolniczej. Aby urzeczywistnić tę ideę, Hitler nawoływał do całkowitego wyeliminowania Żydów ze wszystkich dziedzin życia w Niemczech. Już w 1925 r. Hitler znalazł się na wolności. Szybko odbudował NSDP. Rozbudowano S.A. - hitlerowską milicje partyjną. Na jej czele stanął Ernest Roehm. Bliskim współpracownikiem Hitlera stał się Herman Goering.

W 1930 r. posłowie nazistowscy zasiedli w Reichstagu. W styczniu 1931 r. na spotkaniu w Dusseldorfie przemysłowcy obiecali Hitlerowi poważną pomoc finansową. W zamian uczestnicy spotkania oczekiwali od nazizmu aktywnego zwalczania silnej wówczas w Niemczech partii komunistycznej.

W listopadzie 1932 r. NSDAP zdobyła w wyborach powszechnych 1/3 oddanych głosów. Po kolejnym kryzysie rządowym sędziwy prezydent Niemiec feldmarszałek Paul von Hindenburg, zlecił Hitlerowi misje sformowania rządu. 30 stycznia 1933 r. Hitler został kanclerzem Niemiec.

Chcąc zdobyć poparcie większości społeczeństwa niemieckiego, Hitler zapowiedział wydanie bezrobociu, dobrobyt wszystkich Niemców, obalenie postanowień znienawidzonego traktatu wersalskiego.

27 lutego 1933 r. podpalono gmach Reichstagu. Pożar ten stał się pretekstem do wprowadzenia stanu wyjątkowego w Niemczech. Hitler otrzymał pełnomocnictwa dla rządu. Od tej pory parlament stracił wpływ na wydarzenia i stanowił tylko dekoracje w życiu politycznym Niemiec.

Utworzono pierwsze obozy koncentracyjne. Wiosną 1933 r. zakazano działalności innych partii politycznych. Zlikwidowano wolne związki zawodowe, a na ich miejsce powołano jednolitą organizacje Niemiecki Front Pracy, skupiający pracodawców i pracowników. Zniesiono też autonomie krajów Rzeszy. Naziści rozpętali nagonkę przeciwko Żydom. Ogłoszono bojkot towarów żydowskich, musiał być jednak odwołany z uwagi na protesty z zagranicy. Hitler w tym okresie liczył się jeszcze z opinią światową.

Coraz większy wpływ na życie w Rzeszy miała tajna policja polityczna (gestapo), utworzoną przez Goeringa, stosująca terror i tortury wobec przeciwników politycznych.

Jednocześnie w Niemczech zaczęła się zmniejszać rzesza bezrobotnych. W 1934 r. liczba bezrobotnych spadła z 6 mln. do 2,5 mln. Nic więc dziwnego, że rządom Hitlera towarzyszyła od początku fala entuzjazmu i poparcia większości Niemców.

Wielu dawnych towarzyszy partyjnych Hitlera, a szczególnie przywódcy SA, nie było zadowolonych z tego, co działo się w Niemczech po przejęciu władzy przez Hitlera. Dążyli do rozbudowy SA i przekształcenia jej w milicje „ludową” armie nazistowską.

W lipcu 1933 r. wierne Hitlerowi oddziały SS, dokonały pogromu dowództwa SA w czasie „nocy długich noży”. Po tych wydarzeniach na jedno z czołowych miejsc w III Rzeszy wysunął się Heinrich Himmler, dowódca SS.

W sierpniu 1934 r. zmarł Hindenburg dotychczasowy prezydent Rzeszy. Hitler wykorzystał to dla zagarnięcia dla siebie czołowego urzędu w państwie. Odtąd nazywano go wodzem i kanclerzem - „Fuhrerem”. Osiągnął w ten sposób najwyższą i nieograniczoną władzę w Niemczech. Armia złożyła mu przysięgę wierności. Wszystkie dziedziny życia społecznego zostały poddane kontroli gestapo.

Kalendarium:

1919-powstanie DAP,

1921-Hitler przekształca DAP w NSDAP,

listopad 1923-pucz nazistów w Monachium,

1930-wejście nazistów do Reichstagu,

1931-spotkanie w Dussoldorfie Hitlera z przemysłowcami niemieckimi,

listopad 1932-zdobycie przez NSDAP 1/3 głosów do parlamentu,

30 stycznia 1933-Hitler zostaje kanclerzem,

27 luty 1933-podpalenie gmachu Reichstagu,

wiosna 1933-zakaz działalności innych partii politycznych i związków zawodowych poza Niemieckim Frontem Pracy,

lipiec 1933-noc długich noży,

sierpień 1934-śmierć prezydenta von Hindenburga; Hitler Fuhrerem III Rzeszy.

50. Stosunki międzynarodowe w latach trzydziestych.

Od chwili objęcia władzy przez Hitlera Niemcy, wbrew umowom międzynarodowym przystąpiły do rozbudowy sił zbrojnych. W marcu 1935 r., jeszcze przed wprowadzeniem powszechnej służby wojskowej w Niemczech armia liczyła już blisko 500 tys. żołnierzy.

W maju 1935 r. Goering ogłosił odtworzenie Luftwaffe. Odrodzonej armii niemieckiej nadano nazwę Wehrmacht. Przystąpiono również do rozbudowy floty wojennej Krigsmarine.

Traktat wersalski zakazywał Niemcom utrzymywania swoich wojsk nad granicą francuską. W marcu 1936 r. do Nadrenii wkroczyły oddziały Wehrmachtu, nie powodując przeciwdziałania ze strony Francji. Jakakolwiek akcja wojsk francuskich mogła skończyć się wycofaniem nielicznych oddziałów niemieckich i polityczną kompromitacją Hitlera.

W latach trzydziestych Hiszpania przeżywała głęboki kryzys wewnętrzny. W 1931 r. zrzekł się tronu król Alfons XIII, a Hiszpania stała się republiką, która do 1936 r. przeżyła 28 zmian rządów.

W lutym 1936 r. wybory zwyciężył lewicowy Front Ludowy. Przeciwko nowemu rządowi zbuntowały się garnizony wojskowe w koloniach hiszpańskich. Dowodzenie nad tymi oddziałami objął gen. Francisco Franco. Zbuntowani generałowie potrzebowali pomocy w przetransportowaniu do Hiszpanii oddziałów marokańskich. Franco zwrócił się o pomoc do Mussoliniego i Hitlera, którzy zdecydowali się na interwencję w Hiszpanii.

Wojna Hiszpańska uaktywniła siły skrajnej lewicy. Komuniści i anarchiści utworzyli oddziały. Francja i Wielka Brytania, obawiające się przekształcenia hiszpańskiej wojny domowej w wojnę europejską, utworzyły komitet nieinterwencji, blokujący dostawy materiałów wojennych do tego kraju. Skłoniło to rząd republikański do szukania pomocy w ZSRR. Stalin obawiał się otwarcie interweniować w sprawy Hiszpanii. Bez rozgłosu dostarczał jednak sprzęt wojskowy dla republikanów, wyrażając jednocześnie zgodę na wyjazd do Hiszpanii w charakterze ochotników cudzoziemskich komunistów przebywających w ZSRR. Na czele utworzonej z nich Brygady Międzynarodowej stanął były oficer austriacki, komunista Emil Kleber.

Latem 1938 r. zaczęła zarysować się przewaga wojsk frankistowskich. Upadek Madrytu w dniu 28 marca 1939 r. był końcem wojny domowej w Hiszpanii, w której władze na kilkadziesiąt lat objął gen. Franco, a Niemcy wykorzystali doświadczenia zdobyte w Hiszpanii.

12 marca 1938 r. wojska niemieckie wkroczyły do Austrii. Dwa dni później Hitler podpisał akt „zjednoczenia Niemiec i Austrii”. Mocarstwa zachodnie ograniczające się jedynie do złożenia not protestacyjnych. Wielka Brytania stosowała wobec Hitlera politykę appeasement (apizment), co oznacza uspokojenie, łagodzenie, dążenie do pokoju za wszelką cenę.

W Czechosłowacji Niemcy stanowili niemal czwartą część ludności (3,3 mln. w 1930). W 1938 r. organizacje nacjonalistyczne Niemców Sudeckich posłużyły Hitlerowi jako czynnik prowadzący do rozbicia Czechosłowacji. Niezwłocznie po przyłączeniu Austrii rozpoczęła się trwająca 5 miesięcy wojna nerwów, której celem było oderwanie od Czechosłowacji Sudetów. System obronny Czechosłowacji opierał się na umocnieniach zbudowanych w Sudetach na granicy niemieckiej. Na południowej granicy z Austrią Czesi nie mieli żadnych fortyfikacji.

Kiedy Hitler zażądał przekazania spornych terenów, w Sudetach nasiliły się zamieszki i starcia z policją czeską.

Czechosłowacja, ufając w siłę sojuszu z Francją, ogłosiła powszechną mobilizację. Wkrótce jednak okazało się, że Czechosłowacja nie może liczyć na pomoc z zewnątrz.

W nocy z 29 na 30 września 1938 r. konferencja szefów rządów Niemiec, Włoch, Wielkiej Brytanii i Francji w Monachium zdecydowała o oddaniu Niemcom - Sudetów. Przedstawicieli Czechosłowacji dopuszczono jedynie do wysłuchania ostatecznej decyzji mocarstw.

W kilka miesięcy po konferencji monachijskiej Hitler przystąpił do ostatecznej likwidacji niepodległej Czechosłowacji. 14 marca 1939 r. parlament słowacki, po wcześniejszych uzgodnieniach z Berlinem, ogłosił powstanie niepodległego państwa słowackiego. Premierem Słowacji został ks. Józef Tiso.

Nazajutrz wojska niemieckie wkroczyły do stolicy Czechosłowacji Pragi. Hitler ogłosił utworzenie z ziem Czech i Moraw niemieckiego protektoratu.

Kalendarium:

marzec 1935-wypowiedzenie przez Niemcy traktatu wersalskiego,

marzec 1936-wkroczenie wojsk niemieckich do Nadrenii,

czerwiec 1936-marzec 1939-interwencja Niemiec i Włoch w Hiszpanii,

12 marca 1938-przyłączenie Austrii do Niemiec,

29 i 30 września 1938-konferencja w Monachium,

1 października 1938-Niemcy wkraczają do Sudetów,

14 marca 1939-Słowacja ogłasza niepodległość,

15 marca 1939-Niemcy zajmują całe Czechy.

51. Sytuacja międzynarodowa II RP w latach trzydziestych.

Porozumienie Niemiec weimarskich z Rosją radziecką, a następnie umocnienie ich pozycji międzynarodowej po konferencji w Locarno w 1925 r. przy całkowitym pominięciu kwestii gwarancji dla granic Polski z Niemcami przyczyniło się do narastania w Niemczech hałaśliwej kampanii rewizjonistycznej.

Marszałek Piłsudcki, docenił to zagrożenie tym bardziej, że kontakty z Francją wskazywały na osłabienie znaczenia sojuszu polsko-francuskiego z 1921 r. Coraz większego znaczenia nabierała sprawa pokojowego ułożenia stosunków z sąsiadami Polski.

W listopadzie 1932 r. ministrem spraw zagranicznych został płk. Józef Beck, zaufany współpracownik Piłsudckiego. Polska miała lojalnie przestrzegać sojusze z Francją i Rumunią. Marszałek wskazywał, że dyplomacja polska powinna „zachować równe odległości między Moskwą a Berlinem”, co stało się celem polityki zagranicznej Polski realizowanej przez ministra Becka.

W stosunku z mniejszymi sąsiadami, zasadniczymi celami polskiej polityki było: utrzymanie statutu Wolnego Miasta Gdańska i niedopuszczenia do przyłączenia Gdańska do Rzeszy, odzyskanie Zaolzia utraconego w 1920 r. na rzecz Czechosłowacji, unormowanie wrogich stosunków z Litwą.

Trudności wewnętrzne jakie ZSRR przeżywał na początku lat 30-tych, jak i niekorzystne dla ZSRR rozwój sytuacji międzynarodowej sprawiły, że Stalin był skłonny do unormowania stosunków z Polską. W lipcu 1932 r. nastąpiło podpisanie w Moskwie tego układu. Pakt o nieagresji, zawarty początkowo na 3 lata, został przedłużony w czasie wizyty ministra Becka w 1934 r. w Moskwie o dalsze 10 lat.

Pakt szczegółowo określał obowiązek zachowania neutralności, gdyby Polska lub ZSRR stały się obiektem agresji.

Nasilona kampania rewizjonistyczna w Niemczech weimarskich zachęciła Senat Wolnego Miasta Gdańsk do rozpoczęcia antypolskich działań. Przedstawicieli mniejszości polskiej pozbawiono miejsc w senacie gdańskim, Polaków usuwano z pracy, napadano na polskich kolejarzy i celników, utrudniano naukę w języku polskim w gdańskich szkołach, ograniczano prawo jego używania w gdańskich urzędach. Dojście Hitlera i partii nazistowskiej do władzy w Niemczech spowodowały, że Marszałek Piłsudcki z uwagą obserwował rozwój sytuacji. Polska przeciwstawiała się próbie zawarcia tzw. paktu czterech, w skład którego miała wejść mocarstwa europejskie: Wielka Brytania, Francja, Włochy, Niemcy. Do utworzenia tego paktu namawiał państwa zachodnie Mussolini. Państwa sygnatariusze dyktowałyby słabszym uzgodnione przez siebie decyzje. Pakt ten stwarzał dla III Rzeszy możliwość rewizji granic z Polską z pomocą jej sojuszników z okresu konferencji paryskiej i wersalskiej. Rozeszły się pogłoski, że marszałek Piłsudcki proponował Francji wszczęcie „wojny prewencyjnej” przeciwko Niemcom.

W styczniu 1934 r. ogłoszono polsko-niemiecką deklaracje o niestosowaniu siły. Deklaracje te zawarto na 10 lat. Niemcy przerwali agresywną antypolską propagandę, wprowadzili pewne ulgi dla mniejszości polskiej w III Rzeszy oraz zobowiązali się do respektowania praw Polski w Wolnym Mieście Gdańsku.

Polska zdecydowanie odrzuciła późniejsze próby Hitlera wciągnięcia jej do paktu antykominternowskiego, niemiecko-włosko-japońskiego sojuszu skierowanego przeciwko ZSRR.

Po przyłączeniu Wileńszczyzny do Polski całkowicie ustały jakiekolwiek kontakty pomiędzy obu państwami. Często dochodził do incydentów zbrojnych na granicy. Jeden z nich stał się dla Polski pretekstem do podjęcia stanowczych działań prowadzących do normalizowania stosunków z Litwą. Przekazano Litwie ultimatum, w którym zażądano natychmiastowego i bezwarunkowego nawiązania stosunków dyplomatycznych z Polską. Rząd litewski przyjął ultimatum. W marcu 1938 r. zostały nawiązane stosunki dyplomatyczne i wznowiono komunikacje pomiędzy obu państwami.

Układ monachijski w jednym z paragrafów stwierdzał: „(...) jeśli nie załatwione w ciągu trzech miesięcy w drodze porozumienia pomiędzy zainteresowanymi rządami, będzie on przedmiotem nowej konferencji(...)”.

Rząd polski nie czekał na pośrednictwo mocarstw. Z Warszawy wystawiono ultimatum do Pragi z żądaniem zwrotu Zaolzia. Żądanie to zostało przez rząd czechosłowacki spełnione. 2 października 1938 r. oddziały polskie zajęły obszar Zaolzia. Przyłączenie Zaolzia do Polski było pozornym sukcesem. Przyczyniło się do obarczenia Rzeczypospolitej zarzutem współpracy z Niemcami w dziele rozbioru Czechosłowacji.

Kalendarium:

listopad 1932-ministrem spr. zagr. zostaje płk. Józef Beck,

lipiec 1932-zawarcie paktu o nieagresji z ZSRR,

styczeń 1934-zawarcie paktu o nieagresje z Niemcami,

marzec 1938-nawiązanie stosunków dyplomatycznych pomiędzy Polską a Litwą,

2 października 1938-przyłączenie Zaolzia do Polski.

52.Geneza i wybuch II wojny światowej.

W styczniu 1939 r. podczas wizyty polskiego ministra spraw zagranicznych Józefa Becka w Berlinie Hitler zaproponował żeby Polska zgodziła się na oddanie Niemcom Gdańska i budowy eksterytorialnej drogi i linii kolejowej z Prus Wschodnich do Niemiec. Beck odrzucił te żądania. Niemcy coraz bardziej nasilali żądania wobec Polski. W marcu 1939 r. premier Wielkiej Brytanii Chemberlein zagwarantował Polsce pomoc w przypadku napaści Niemiec. Hitler, który po zajęciu Czechosłowacji chciał uderzyć na Zachód, jednak musiał zrezygnować z tych planów, gdyż zrozumiał, że od wschodu zaatakuje Polska. Hitler uderzając na Polskę słusznie przypuszczał, że alianci nie przyjdą jej z pomocą.

11 kwietnia Hitler rozkazał Brauschwitzowi opracowania planu uderzenia na Polskę. 23 sierpnia 1939 r. minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop przybył do Moskwy aby podpisać tam z Mołotowem - komisarzem spraw zagranicznych pakt o nieagresji. Do paktu dołączono tajny protokół o podziale ziem polskich oraz Europy Środkowej i Wschodniej. 25 sierpnia został podpisany polsko-brytyjski sojusz wojskowy co spowodowało, że Niemcy przesunęli o parę dni agresje na Polskę. 1 września 1939 r. Niemcy uderzyli na Polskę.

Kalendarium:

styczeń 1939-wizyta ministra spr. zagr. Józefa Becka w Berlinie,

marzec 1939-Chemberlein daje gwarancje Polsce,

11 kwietnia 1939-Hitler wydaje rozkaz opracowania planu uderzenia na Polskę,

23 sierpnia 1939-podpisanie paktu o nieagresji pomiędzy Niemcami a ZSRR,

25 sierpnia 1939-podpisanie polsko-brytyjskiego sojuszu wojskowego,

1 września 1939-wybuch drugiej wojny światowej.

53. Kampania wrześniowa 1939 roku.

Pierwszym etapem działań wojennych II wojny światowej była kampania w Polsce. Niemcy zgromadzili potężne siły 58 dywizji w tym 6 dywizji pancernych i 8 zmotoryzowanych. Ich działania miały wspierać samoloty 1 i 4 floty liczące 3 tys. samolotów. Armia niemiecka do wojny z Polską wystawiła 1,5 mln. żołnierzy, 15 tys. dział. Polska miała 39 dywizji piechoty, 11 brygad kawalerii, 2 brygady pancerno-motorowe, 5 brygad piechoty wspieranych przez ok. 400 samolotów. Polska armia liczyła prawie 1 mln. żołnierzy i 4 tys. dział. Przewaga Niemców była miażdżąca. 1 września 1939 r. o godz. 4.45 niemiecki pancernik „Schlezwig-Holstein” otworzył ogień na polską składnice tranzytową na Westerplatte. Załoga licząca 182 żołnierzy dowodzona przez mjr. Sucharskiego broniła Westerplatte jeszcze przez 7 dni mimo przewagi nieprzyjaciela.

O godz. 6.00 nad ranem niemieckie dywizje przekroczyły polską granice. Jednocześnie z gwałtownym natarciem lądowym Niemcy rozpoczęli atak lotniczy daleko w głąb kraju na lotniska, obiekty wojskowe, fabryki, szlaki i węzły kolejowe, a także miasta. Na wszystkich kierunkach zmasowany atak Niemców zmusił jednostki polskie do odwrotu. Natarcie 3. armii niemieckiej spowodowało odcięcie polskiego wybrzeża i okrążając w ten sposób 2 dywizje piechoty z Armii „Pomorze” reszta oddziałów została zmuszona do odwrotu w dół Wisły. Zostały również odcięte jednostki obrony Pomorza dowodzone przez kontradmirała Unruga broniące Gdyni i Helu.

W środkowej części frontu potężne uderzenie 8. armii niemieckiej w rejonie Sycowa i Opatowa zmusiło Armie „Łódź” do odwrotu na linie Warty. Na południu atak 14. armii przerwał obronę Armii „Kraków” ze Śląska. Do 3 września oddziały polskie opuściły pierwszą linie obrony na całej długości frontu. Dalsza obrona miała się opierać na Narwi, Wiśle i Sanu. 3 września Niemcy zajęli Częstochowę co krytycznie zapowiadało się dla dwóch armii polskich („Łódź” i „Kraków”). Marszałek Rydz-Śmigły utworzył nową Armie „Lublin” dla osłony przepraw przez Wisłę, na które kierowały się armie z zachodniego odcinka frontu („Pomorze”, „Poznań” i „Łódź). 5 września czołgi z 8. armii załamały obronę Armii „Łódź” zajmując Piotrków Trybunalski i okrążyły Armie „Prusy” co stało się zagrożeniem dla Warszawy. Tego samego dnia niemiecka 10. armia zagroziła przeprawom na Wiśle w rejonie Sandomierza. 6 września został zdobyty Kraków, Kielce, Nowy Sącz. Następnego dnia 10. armia zbliżyła się do Warszawy co zmusiło władze RP oraz marszałka Rydza-Śmigłego ze sztabem do opuszczenia stolicy. 8 września resztki oddziałów Armii „Łódź” wycofały się do Warszawy. Jej dowódca gen. Juliusz Rómmel stanął na czele nowo utworzonej Armii „Warszawa”, która miała objąć załogę stolicy i obrońców Modlina. Tego samego dnia Niemcy podjęli próbę zdobycia z marszu Warszawy co skończyło się ich niepowodzeniem. Na północy 4. armia złamała polską obronę na Narwi i 8 września osiągnęła Bug. Marszałek Rydz-Śmigły zmienił koncepcje dalszej obrony. Armie odcięte na lewym brzegu Wisły miały bronić Warszawy i Modlina. Natomiast oddziały, którym uda się przedrzeć na wschód od Wisły miały kierować się na Lubelszczyznę, Wołyń i Małopolske i tam oprzeć dalszą obronę. 9 września Armia „Pomorze” i „Poznań” pod dowództwem gen. Kutrzeby rozpoczęły atak zaczepny w kierunku na Stryk, Łęczyce i Łowicz na odsłonięte skrzydło 8. armii. Nad rzeką Bzura rozpoczęła się największa bitwa w kampanii wrześniowej, która zatrzymała impet niemieckiego natarcia na Warszawę. 10 września zlikwidowano ostatecznie pod Iłżą zgrupowanie Armii „Prusy”. Niemcy dzięki temu osiągneli przeprawy przez Wisłę. Po zaciętych walkach na południu Niemcy zdobyli Jarosław. 14. armia przekroczyła 11 września San nacierając w kierunku na Lwów. Następnego dnia XIX Korpus Pancerny gen. Heinza Guderiana wkroczył od północy do Brześcia nad Bugiem. Tam 16 września oddziały Guderiana spotkały od południa jednostki 14. armii w rejonie Chełma, zamykając wielki pierścień okrążenia wojsk polskich na zachód od Bugu.

17 września Armia Czerwona dokonała od wschodu inwazje na Polskę, gwałcąc pakt o nieagresji mający obowiązywać do końca 1945 r. Przeciwko 40 dywizjom sowieckim wojsko polskie mogło przeciwstawić jedynie 25 batalionów Korpusu Ochrony Pogranicza. Sowiecka napaść przekreśliła plany dalszej obrony Polski. Marszałek Rydz-Śmigły rozkazał w nowej sytuacji wycofanie wojska i sprzętu do Rumunii i na Węgry oraz uniknięcie walki z Armią Czerwoną poza obroną konieczną. W nocy z 17 na 18 września prezydent Mościcki i rząd opuścili kraj udając się do Rumunii. W parę godzin później to samo zrobił Naczelny Wódz. W tym czasie dogasała bitwa nad Bzurą. Niemcy zgromadzili tam ogromne siły oceniane na 12 dywizji. Generał Kutrzeba chciał przebić siły Armii „Pomorze” i „Poznań” do Warszawy. Niemcy okrążyli polskie armie. Otoczone w rejonie Wyszogrodu resztki Armii „Pomorze” i „Poznań” zaprzestały walki. Niektóre oddziały przebiły się do Warszawy i Modlina. 20 września Niemcom nie powiodła się próba przebicia w kierunku Lwowa po bitwie pod Tomaszowem Lubelskim.

Armia Czerwona na południu dotarła do granicy węgierskiej, zajęła na północy Wilno. 21 września Rosjanie zajęli Grodno, 22 września Lwów. W rejonie Polesia walki z sowietami prowadziło zgrupowanie KOP gen. Orlika-Ruckemana. Przed Niemcami broniła się wciąż, Warszawa, Hel, Modlin. 28 września skapitulowała Warszawa, 29 września Modlin, Hel poddał się 2 października. Ostatnim walczącym ugrupowaniem pozostało G.O.-„Polesie” (gen. F. Klęberg), która stoczyła bitwę z Niemcami pod Kockiem. 5 października G.O.-„Polesie” skapitulowało. W ten sposób zakończyła się miesięczna regularna walka Wojska Polskiego z armią niemiecką i od połowy kampanii z armią sowiecką.

Kalendarium:

1 września 1939-wybuch wojny polsko-niemieckiej,

3 września 1939-wycofanie się oddziałów polskich na linie Wisły i jej dopływach; Niemcy zajmują Częstochowę; wypowiedzenie wojny Niemcom przez Anglie i Francje,

5 września 1939-Niemcy zajmują Piotrków Trybunalski,

6 września 1939-Niemcy zajmują Kraków, Kielce, Nowy Sącz,

7 września 1939-ewakuacja władz RP z Warszawy,

8 września 1939-na czele Armii „Warszawa” stanął gen. J. Rómmel; Niemcy podejmują nieudaną próbę zajęcia Warszawy,

9 września 1939-bitwa nad Bzurą,

10 września 1939-zniszczenie okrążonej Armii „Prusy”; zdobycie przez Niemców Jarosław,

12 września 1939-niemcy zajmują Brześć nad Bugiem,

16 września 1939-w Chełmie spotkała się 3 i 4. armia niemiecka z 14. armią,

17 września 1939-Armia Czerwona wkracza do Polski; koniec bitwy nad Bzurą,

17/18 września 1939-władze RP udają się do Rumunii,

20 września 1939-szturm Niemców na Lwów; zajęcie przez Armie Czerwoną Wilna,

21 września 1939-Rosjanie zajmują Grodno,

22 września 1939-rosjanie zajmują Lwów,

28 września 1939-kapituluje Warszawa,

29 września 1939-kapituluje Modlin,

2 października 1939-kapituluje Hel,

3-5 października 1939-bitwa pod Kockiem; kapitulacja G.O. „Polesie” gen. F. Klęberga.

54. Działania wojenne w Europie Zachodniej w 1940 roku.

Wojna radziecko-fińska.

W październiku 1939 r. Stalin usiłował wymusić odstąpienie przez Finlandie części Przesmyku Karelskiego, Półwyspu Hanoko i kilku niewielkich wysp u wybrzeża fińskiego. Finlandia stanowczo odrzuciła radzieckie żądania.

W dniu 29 listopada ZSRR zerwał stosunki dyplomatyczne z Finlandią. Następnego dnia gwałcąc układ o nieagresji Armia Czerwona uderzyła na Finlandie i zajęła parę przygranicznych miejscowości. Był to jedyny sukces tej operacji. Wojska radzieckie były lepiej wyposażone i bardziej liczebne, ale ich natarcie utknęło na Przesmyku Karelskim. Finowie mimo słabej liczebności wojsk oraz wyposażenia stawiały zacięty opór. W złych warunkach zimowych lepiej radziły sobie wojska fińskie, które zadały Rosjanom ogromne straty.

Cały świat z sympatią obserwował dzielną obronę małej Finlandii. W lutym 1940 r. sprzymierzeni planowali wysłanie korpusu ekspedycyjnego, ale taka pomoc nie nadchodziła. W marcu 1940 r. Rosjanie przełamali linie obrony Finów na Przesmyku Karelskim i ponosząc duże straty, zaczęli posuwać się w głąb Finlandii. Wtedy rząd fiński zdecydował się na zawarcie rozejmu. 13 marca 1940 r. zawarto w Moskwie pokój pomiędzy ZSRR, a Finlandią, która utraciła 10% swego terytorium oddając Karelie Północną, kilka wysp w Zatoce Fińskiej i część portu wojennego Wyborg.

Niemiecka inwazja na Danie i Norwegie.

9 kwietnia 1940 r. Niemcy uderzyli na Danie i Norwegie. Dania nie przygotowana do wojny skapitulowała w jednym dniu. Inwazja na Norwegie była przeprowadzona tego samego dnia. Desant niemieckich spadochroniarzy opanował stolice Norwegii - Oslo. Wiele oddziałów desantowych wysadziły w portach norweskich okręty Krigsmarine. Sprzymierzeni wysłali do Norwegii oddziały ekspedycyjne brytyjskie, francuskie i polskie. Była to operacja nieudana. Choć oddziały sprzymierzonych na krótko opanowały ważny port Narwik w północnej Norwegii, wypierając z niego oddziały niemieckie, lecz musiały związku z ogólną sytuacją wojenną na zachodzie przerwać operacje. 10 czerwca 1940 r. Niemcy zajęli całe terytorium Norwegii. Powstał tam rząd faszystowski utworzony przez mjr. Vidkuna Quislinga.

Agresja niemiecka na Holandie, Belgie i Fraqncje.

10 maja 1940 r. przed świtem oddziały niemieckich spadochroniarzy wylądowały w ważnych strategicznie punktach Holandii i Belgii. 15 maja walcząca samotnie armia holenderska skapitulowała.

Wojska niemieckie uderzyły również na Belgie i Luksemburg. Armia belgijska wspomagana przez oddziały brytyjskie i francuskie, nie zdołała jednak zatrzymać natarcia niemieckich dywizji pancernych. Niemcy przełamali również najsłabszy odcinek umocnień francuskich w Ardenach i przez Sedan ruszyli w kierunku kanału La Manche, okrążając część sił francuskich i Brytyjski korpus Ekspedycyjny w rejonie Dunkierki. Jednak Hitler zatrzymał natarcie dywizji pancernych co pozwoliło na ewakuacje okrążonych oddziałów na Wyspy Brytyjskie.

Na południowym odcinku frontu Niemcy rozbili dywizje francuskie. W dniu 14 czerwca Niemcy zajęli Paryż. Po zajęciu stolicy nowo mianowany premier francuski, sędziwy marszałek Philipe Petain, bohater z czasów I wojny światowej zwrócił się do Niemców z prośbą o zawarcie rozejmu. Układ o zawieszeniu broni podpisano 22 czerwca 1940 r. w Compiegne. 25 czerwca Francja zawarła również rozejm z Włochami, którzy w ostatnich dniach kampanii francuskiej przystąpili do wojny po stronie III Rzeszy.

Francja została podzielna na dwie strefy. Północna część Francji, z całym wybrzeżem atlantyckim okupowali Niemcy. Władza nad południową częścią Francji zostawiono rządowi francuskiemu z marszałkiem Petainem na czele. Jego siedziba była Vichy. Zredukowano do 100 tys. żołnierzy armie francuską.

Po kapitulacji Francji przedostał się do Anglii generał Charles de Gaulle. W przemówieniu radiowym wezwał Francuzów do dalszej walki przeciwko Niemcom. Wezwanie te nie spotkało się wówczas z poparciem społeczeństwa francuskiego.

Włączenie krajów bałtyckich do ZSRR.

Wprowadzenie wojsk radzieckich na terytorium Litwy, Łotwy i Estoni jesienią 1939 r. służyć miało wspólnej obronie na wypadek agresji. To samo sugerował Stalin Polsce za pośrednictwem Anglii i Francji latem 1939 r. Wkrótce Rosjanie zaczęli mnożyć warunki wobec rządów niepodległych jeszcze państw bałtyckich i obarczyć je winą za rzekome zamachy na żołnierzy Armii Czerwonej. Wiosną 1940 r. wzmocniono siły radzieckie w tych krajach, a w czerwcu władze w nich objął rządy posłuszne Moskwie. Przeprowadzono wybory do parlamentów, które na pierwszych posiedzeniach opowiedzieli się za przystąpieniem swych krajów do ZSRR, co nastąpiło w sierpniu 1940 r. Litwa, Łotwa i Estonia utraciły niepodległość, a na ich miejsce powstały republiki radzieckie - Litewska, Łotewska, Estońska. Nastąpiły masowe deportacje Łotyszy, Litwinów, Estończyków i Polaków w głąb ZSRR podobne do tych, które miały miejsce na polskich Kresach Wschodnich.

Równocześnie z aneksją krajów bałtyckich ZSRR zajął Bukowinę i Besarabię, ziemie należące do Rumunii.

Bitwa o Anglie.

Kolejnym celem hitlerowskiej agresji miała być Wilka Brytania. W czasie kampani francuskiej władze w Wielkiej Brytanii objął rząd powołany przez Winstona Churchilla, który był zwolennikiem wojny z Niemcami, aż do zwycięstwa i odrzucał niemieckie propozycje pokojowe.

Hitler wydał rozkaz rozpoczęcia przygotowań do inwazji na Anglie. W portach francuskich u wybrzeży kanał La Manche gromadzono statki potrzebne do przeprawienia sił inwazyjnych, jednak Niemcy najpierw chcieli zniszczyć atakami lotniczymi lotnictwo angielskie oraz lotniska i bazy wojskowe.

Wielka Brytania, osamotniona po klęsce Francji dysponowała niewielką armią lądową, której sprzęt pozostał w Dunkierce.

W sierpniu 1940 r. rozpoczęła się powietrzna bitwa o Anglie, która trwała 3 miesiące. Obiektami niemieckiego ataku były lotniska, stacje radarowe, zakłady zbrojeniowe. Kiedy Lufftwafe nie udało się zniszczyć lotnictwa brytyjskiego, zaczęto bombardować duże miasta. Naloty nie załamały woli walki Brytyjczyków.

Walki o Anglie dały Niemcom ogromne straty. W październiku 1940 r. niemcy, którzy stracili w bitwie o Anglie 2300 samolotów, zrezygnowała z dziennych nalotów na miasta brytyjskie. Bitwa o Anglie była pierwszą kampanią przegraną przez III Rzesze.

55. Działania wojenne na Bałkanach w latach 1940-1941.

Do sojuszu wojskowego Niemiec, Włoch i Japonii przyłączyły się uzależnione od Niemiec państwa: Słowacja, Węgry, Rumunia i Bułgaria.

W październiku 1940 r. Włochy bez porozumienia z Niemcami dokonali agresji na Grecje, ale wkrótce potem na ziemie greckie wylądowały dywizje brytyjskie.

W marcu 1941 r. pod naciskiem Niemiec rząd Jugosłowiański przystąpił do „osi”. Wieść o tych wydarzeniach spowodowały w Jugosławii protesty społeczeństwa tego kraju. 27 marca 1941 r. dokonano w Jugosławii zamachu stanu i został obalony proniemiecki rząd.

6 kwietnia 1941 r. państwa „osi” (Niemcy, Włochy i Węgry) uderzyły na Jugosławie, 10 kwietnia padł Zagrzeb, a 12 kwietnia Belgrad. Rząd i król udali się do Grecji. 14 kwietnia skapitulowała armia jugosłowiańska, a cały kraj znalazł się pod okupacją państw „osi”, które podzieliły się terytorium Jugosławii. Utworzono też państwo Chorwackie uzależnione od Niemiec i Włoch.

Część żołnierzy jugosłowiańskich schroniło się w górach podejmując walkę partyzancką. Oddziałami partyzanckimi wiernymi królowi dowodził Draże michajłowicz. Jednocześnie rozwijała się partyzantka komunistyczna dowodzona przez Jozefa Brosto-Tito.

Kampania bałkańska opóźniła niemieckie uderzenie na ZSRR.

56. Działania wojenne na froncie wschodnim w latach 1941-1943.

Tuż przed świtem 22 czerwca 1941 r. wojska niemieckie rozpoczęły realizacje planu „Barbarossa”. Siły niemieckie w składzie 153 dywizji, ok. 3 tys. czołgów, ponad 3 tys. samolotów uderzyły na ZSRR. W pierwszych godzinach wojny Niemcy zniszczyli na lotniskach większość samolotów radzieckich. Stalin upierał się, aby wojska nie ustępowały ze swoich pozycji co przynosiło im ogromne straty. Rosjanie w pierwszych miesiącach wojny stracili milion żołnierzy zabitych, 3,5 mln. dostało się do niewoli.

Natarcie niemieckie było zorganizowane w trzech zgrupowaniach armii. Na północy wojska zdobyć kraje nadbałtyckie i Leningrad. W centrum frontu - Moskwę. Na południu - Ukrainę. W październiku Niemcy podjęli ofensywę w celu zdobycia Moskwy. W listopadzie w warunkach zimowych wojska niemieckie zbliżyły się na odległość 30 km od stolicy ZSRR. Natarcie Wehrmachtu zatrzymało się na przedpolach miasta, a 6 grudnia 1941 r. Armia Czerwona przystąpiła do kontrofensywy odpychając wojska niemieckie o 200 km od stolicy.

Zimą z 1941 r. na 1942 r. rozwiały się nadzieje Hitlera na błyskawiczne wygranie wojny ze ZSRR. Na całym froncie wschodnim od Zatoki Fińskiej do Krymu natarcie niemieckie zostało zatrzymane. Nie zdobyto Moskwy ani Leningradu. Działania na froncie wschodnim Rosjanie wznowili wiosną 1942 r. nieudaną ofensywą pod Charkowem. Niemcy przystąpili do dalszych działań na południowym odcinku frontu, których celem było zdobycie Zagłębia Dońskiego, urodzajnych ziem ukraińskich i kaukaskich zagłębi naftowych.

W maju 1942 r. Niemcy ostatecznie opanowali Krym, zdobywając Kercz i Sewastopol. Po niepowodzeniach Armii Czerwonej pod Charkowem utracie Donbasu i Woroneża Niemcy doszli do Kaukazu

W sierpniu 1942 r. po przełamaniu rosyjskiej obrony pomiędzy Donem a Wołgą Wehrmacht doszedł do Wołgi w pobliżu Stalingradu. To miasto od 12 września stało się teatrem zaciętych walk ulicznych. Straty obydwu walczących stron były olbrzymie. Rosjanie utrzymali się w mieście.

19 listopada Rosjanie przystąpili do kontrofensywy, w której wyniku zostały okrążone wojska niemieckie pod Stalingradem (6. armia - 22 dywizje dowodzone przez generała., a od 31 stycznia 1943 feldmarszałka F. Paulusa). Okrążonym oddziałom nie pomogły idące z odsieczą wojska niemieckie, które zostały przez Rosjan zatrzymane na kilkadziesiąt kilometrów od Stalingradu co oznaczało zagładę 6. armii. 3 lutego 1943 r. opór wojsk niemieckich został zmiażdżony, a ich dowódca feldmarszałek Paulus i 90 tys. żołnierzy dostali się do niewoli. Bitwa pod Stalingradem była zwrotnym momentem w dziejach drugiej wojny światowej.

57. Bitwa o Atlantyk w latach 1939-1944.

Niemcy próbowali od początku wojny na Zachodzie przerwać dostawy morskie do Wielkiej Brytanii. Drogą morską przemysł brytyjski był zaopatrzony w niezbędne surowce i urządzenia, a ludność w żywność i większość produktów niezbędnych do życia. W 1939 r. Wielka Brytania utraciła 667 statków.

Sytuacja Wielkiej Brytanii stała się tragiczna po zajęciu przez Niemców portów francuskich nad Atlantykiem. Statki płynące do brytyjskich portów były atakowane przez niemieckie lotnictwo i okręty podwodne z baz okupowanej Francji. Na Atlantyku pojawiły się też wielkie nawodne jednostki floty niemieckiej. W maju 1941 r. Niemcy wprowadzili do działań potężny, nowoczesny pancernik „Bismark”. Już w pierwszym boju zatopił on brytyjski krążownik „Hood” (największy okręt świata). Ale po kilku dniach poszukiwań silny zespół okrętów brytyjskich wykrył i zatopił „Bismarka”.

Żegluga na Atlantyku nie została przerwana. Sprzymierzeni zaczęli organizować duże konwoje grupy statków handlowych, które płynęły pod ochroną okrętów wojennych. W odpowiedzi niemieckie okręty podwodne atakowały zespołowo tzw. „wilczymi stadami”.

Początkowo Brytyjczycy byli bezradni wobec ataków „wilczych stad” niemieckich U-botów. Przełom w bitwie o Atlantyk zarysował się w 1943 r. Po złamaniu w 1942 r. szyfru niemieckiej marynarki wojennej alianci mogli bez trudu ustalić pozycje niemieckich okrętów podwodnych. W 1944 r. Niemcy przegrali bitwę o Atlantyk.

58. Wojna w Afryce w latach 1940-1941.

Utrzymanie Kanału Sueskiego i posiadłości na Bliskim i Środkowym Wschodzie miało kluczowe znaczenie dla przetrwania przez Wielką Brytanie niekorzystnego okresu osamotnienia w II wojnie światowej.

Do obrony Kanału Sueskiego Anglicy ściągnęli wojska z całego imperium. Po przystąpieniu faszystowskich Włoch do wojny w czerwcu 1940 r. Afryce Północno-Wschodniej zagrażał atak sił włoskich z posiadłości w Libii i Etiopii.

W sierpniu 1940 r. Włosi opanowali Somalie Brytyjską oraz część Kenii i Sudanu. Przeciwko siłom brytyjskim w Egipcie, osłabionych wysłaniem korpusu ekspedycyjnego do Grecji, Włosi wystawili dwie armie złożone z 500 tys. żołnierzy, wspartych czołgami i lotnictwem. Jedna armia miała wyruszyć na Egipt z Libii, druga zaś - z Abisynii.

Brytyjczycy pokonali armie włoskie w ciągu 6 miesięcy, najpierw w Libii, później w Etiopii. Do niewoli dostało się ponad 130 tys. żołnierzy włoskich.

Aby ratować włoskiego sojusznika, w lutym 1941 r. Hitler polecił przerzucić do Afryki „Afrika Korps”, pod dowództwem gen. Erwina Rommla. Korpus ten składał się w dwóch doskonale przygotowanych do działań na pustyni dywizji pancernych i jednej dywizji piechoty.

W marcu 1941 r. „Afrika Korps” przełamała słabe linie obronne Brytyjczyków i zmusił ich do odwrotu do samych granic Egiptu. Anglicy utrzymali jednak w Libii umocniony port Tobruk, zdobyty wcześniej na Włochach. Niemcy okrążyli Tobruk broniony wtedy przez oddziały australijskie. Próby przyjścia twierdzy z odsieczą zakończyły się w czerwcu 1941 r. niepowodzeniem. W czasie ośmiomiesięcznego oblężenia obrońcy twierdzy, nazywani „szczurami Tobruku”, utrzymali swoje pozycje pomimo ciągłych ataków nieprzyjaciela.

59. Wojna na Dalekim Wschodzie.

Klęska Francji i Holandii w Europie w 1940 r. stworzyła Japonii szansę na stosunkowo łatwe opanowanie kolonii tych państw w Azji. Do lipca 1941 r. Japończycy zakończyli, przy aprobacie rządu Vichy, obsadzenie swymi garnizonami Indochin francuskich. Stany Zjednoczone obok Wielkiej Brytanii i Holandii zastosowały sankcje gospodarcze wobec agresora. W tym samym czasie w Japonii zaczęły zwyciężać nastroje antyamerykańskie.

7 grudnia 1941 r. Japończycy zaatakowali z lotniskowców amerykańską bazę Pearl Harbor na Hawajach. Zniszczono na ziemi większość samolotów. W porcie zatopiono dwa nowoczesne pancerniki, a kilka dalszych okrętów zostało poważnie uszkodzonych. W ciągu dwóch godzin trzon floty amerykańskiej na Pacyfiku został sparaliżowany. Ocalały jedynie trzy lotniskowce znajdujące się w chwili ataku poza bazą. Tego samego dnia samoloty japońskie zaatakowały lotniska na Filipinach. W dwa dni później wylądowali tam pierwsi żołnierze japońscy. Walki trwały pół roku. Niewielkie siły amerykańsko-filipińskie broniły się zaciekle. Dopiero 5 maja 1942 r. padła twierdza na wyspie Corregidor u wejscia do prtu w Manili.

Błyskawiczne uderzenia oddały w ręce Japończyków Hongkong, Indie Holenderskie (dzisiejsza Indonezja) i Malaje z Singapurem. Rząd Syjamu całkowicie podporządkował się Tokio. W styczniu 1942 r. rozpoczęto trwający cztery miesiące podbój Birmy. Ten zwycięski marsz Japończyków na południe zatrzymany został dopiero u wybrzeży Nowej Gwinei. Klęska w bitwie na Koralowym Morzu w maju 1942 r. przekreśliła japońskie nadzieje na opanowanie Australii. Było to zarazem pierwsze poważne zwycięstwo floty amerykańskiej w tej wojnie. Obszary podbite przez Japonie zimą i wiosną 1942 r. obejmowały 3 mln. 380 tys. km kwadratowych i zamieszkane były przez 130 mln. ludzi.

Po klęsce Japończyków na Morzu Koralowym samoloty amerykańskie zagroziły bezpośrednio Wyspom Japońskim. Uwagę Japończyków przykuła wyspa Midway. Jej opanowanie uniemożliwiłoby dalsze naloty amerykańskie i zagroziło szlakom morskim łączącym Stany Zjednoczone z Australią. W bitwie o Midway, stoczonej między 3 a 5 czerwca 1942 r., flota japońska straciła m.in. 4 lotniskowce stanowiące trzon sił strategicznych, bez których opanowanie wysp stało się nierealne. Klęska w bitwie o Midway osłabiła siłę i aktywność działań floty japońskiej i zahamowała dalsze podboje Japonii na Oceanie Spokojnym. Po czerwcu 1942 r. inicjatywa wojskowa znalazła się w rękach Stanów Zjednoczonych. W lutym 1943 r. po wielomiesięcznej bitwie o wyspy Salomona Japonia przeszła do obrony. Konsekwentnie prowadzone działania flot sprzymierzonych, od Attu na Aleutach po Nową Gwineę, oraz działania brytyjskie w Birmie doprowadziły do zamknięcia pierścienia wokół Wysp Japońskich.

W 1944 r. Amerykanie zdobyli Wyspy Marschalla, Filipiny, Saipan, Tinian, Guam, Wyspy Palan, Morotai. W latach 1944-1945 brytyjskie wojska podjęły ofensywę w Birmie dawały aliantom drogę zaopatrzenia dla walczących Chin. W lipcu 1945 r. Amerykanie opanowali wyspy Okinawę, która stała się bazą wypadową dla rajdów lotniczych na Japonie. 6 sierpnia 1945 r. Amerykanie zrzucili bombę atomową na Hiroszimę. Ogromny wybuch spowodował zagładę miasta w ciągu sekundy. 9 sierpnia zrzucono drugą bombę atomową na miasto Nagasaki.

8 sierpnia 1945 r. ZSRR wypowiedział wojnę Japonii. Jego wojska rozpoczęły dziłania wojenne przeciwko armii japońskiej w Mandżurii, a następnie wkroczyły do Korei.

14 sierpnia 1945 r. cesarz Japonii Hirohito zapowiedział kapitulacje swojego państwa. Kapitulacje podpisano 2 września 1945 r.

Po kapitulacji Japonii została objęta radziecką okupacją Mandżuria i północna część Korei, a Wyspy Kurylskie i południową część Sachalinu włączono do ZSRR. Południowa część Korei od 38 równoleżnika, stała się amerykańską strefą okupacyjną.

60. Działania wojenne w Afryce w latach 1941-1943.

Zacięta obrona Tobruka przez Brytyjczyków poważnie zagrażała walczącym w Egipcie wojskom niemiecko-włoskim. Tędy biegła główna trasa zaopatrzenia wojsk. W miarę przedłużenia się oblężenia na pomoc broniącej Tobruka australijskiej 9. Dywizji Piechoty przybyły nowe jednostki, w tym polska Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich gen. Stanisława Kopańskiego. Polacy walczyli na najtrudniejszych odcinkach frontu, w tzw. wyłomie. 10 grudnia 1941 r. polskie uderzenie odblokowało twierdzę. Część oddziałów brygady uczestniczyła w dalszych walkach o Bardiję i El-Ghazala.

W maju 1942 r., podczas kolejnego ataku na Egipt „Afrika Korps” i wojsk włoskich, Tobruk został zdobyty. Wojska państw „osi” zatrzymane zostały dopiero w pobliżu Aleksandrii. 23 października rozpoczęła się decydująca bitwa kampanii koło egipskiego miasta El-Alamein. Dwumiesięczne walki zakończyły się sukcesem Brytyjczyków. W styczniu 1943 r. osiągnęli w Libii Trypolis.

8 listopada 1942 r. wylądowały w Algierii i Maroku wojska anglo-amerykańskie. Po miesiącu walk wojska alianckie zbliżyły się do Tunisu. Niemcy i Włosi, wzięci teraz w kleszcze ze wschodu i zachodu, bronili się na linii umocnień francuskich Mareth.

Dopiero 12 maja 1943 r. w rejonie przylądka Bon ćwierćmilionowa armia niemiecka-włoska skapitulowała.

Ostatnia bitwa kampanii afrykańskiej nie odbyła się bez udziału Polaków. To tu właśnie zdobył sławę liczący 15 pilotów Polski Zespół Bojowy mjr. Stanisława Skalskiego. W walkach od 17 do 25 marca 1943 r. polscy piloci stracili 28 i uszkodzili 9 samolotów wroga.

61. Działania wojenne w Europie w latach 1943-1945. Kapitulacja III Rzeszy.

10 lipca 1943 r. alianci wylądowali na Sycylii. Dwa tygodnie później dwór królewski i marszałek Badoglio (badolio) obalili Mussoliniego. 8 września Włochy ogłosiły zawieszenie broni. Niemcy zareagowali natychmiastową okupacją Włoch. 12 września niemiecki oddział spadochroniarzy uwolnił z więzienia Benito Mussoliniego. Na terenach zajętych przez Niemców utworzono całkowicie od nich zależną włoską republikę faszystowską, tzw. Republikę Salo. 1 października 1943 r. wyzwolony został Neapol. Na południu od Rzymu w wysokim paśmie górskim między Formią i Ortoną Niemcy zbudowali pas umocnień, tzw. Linię Gustawa. Jedyna droga na Rzym wiodła w rejonie miasteczka Cassino. Bitwa o Monte Cassino rozpoczęła się 12 stycznia 1944 r. Próbę zdobycia umocnień niemieckich podejmowali kolejno Francuzi, Brytyjczycy i Amerykanie. Straty były bardzo wysokie. W nowym natarciu główna rola przypadła 8. armii brytyjskiej, w której składzie walczył II Korpus Polski, sformowany na Środkowym Wschodzie.

11 maja rozpoczęła się decydująca faza bitwy o Rzym. Pierwsze natarcie Polaków, podjęte 11 i 12 maja zostało odparte. Dopiero drugie 17 i 18 maja przyniosło zdobycie klasztoru znajdującego się na wzgórzu. 4 czerwca został zdobyty Rzym. Po zdobyciu Florencji w sierpniu 1944 r. front we Włoszech znów stanął na kilka miesięcy.

Na froncie wschodnim w 1943 r. ofensywa zimowa Armii Czerwonej doprowadziła do powstania w rejonie Kurska ponad trzystukilometrowej, wysuniętej na zachód linii frontu. W planach Hitlera wstępem do nowych działań zaczepnych miała być likwidacja wojsk radzieckich na tzw. łuku kurskim. Operacje przygotowano bardzo starannie. Na stosunkowo niewielkim odcinku frontu zgromadzono 1/3 sił niemieckich, w tym większość dywizji pancernych, a plany operacji opracowali najlepsi i najbardziej doświadczeni dowódcy hitlerowscy.

5 lipca 1943 r. wojska niemieckie rozpoczęły natarcie, nie odnosząc jednak większych sukcesów. 12 lipca w rejonie wsi Prochorowka doszło do największej bitwy pancernej II wojny światowej. Sukces radziecki dał początek ofensywie na całym froncie, od Wielkich Łuków po Morze Azowskie. 5 sierpnia wyzwolony został Orzeł, a w następnych miesiącach Donbas, Charków, Smoleńsk. Niemcy stracili bezpowrotnie inicjatywę strategiczną na froncie wschodnim.

W sierpniu 1943 r., zanim zakończyła się bitwa na „łuku kurskim”, ruszyły ofensywy radzieckie w okolicach Smoleńska i na Ukrainie. We wrześniu wojska radzieckie dotarły do Dniepru. Walcząca na północy w składzie 33. armii nowo utworzona 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki stoczyła bitwę pod Lenino w dniach 12-14 października 1943 r. Z początkiem listopada wyzwolony został Kijów. W styczniu 1944 r. wojska 1 i 2 Frontu Ukraińskiego okrążyły w rejonie Korsunia Szewczenkowskiego niemiecką Grupę Armii „Południe”. Na Wołyniu oddziały radzieckie wyzwoliły Łuck i Szepietówkę, wkraczając na terytorium II RP. Sukcesy na Ukrainie umożliwiły wyzwolenie Odessy i Krymu. 9 maja 1944 r. skapitulowała niemiecka załoga Sewastopola.

Zwycięstwa na ogromnym froncie , od Morza Czarnego po Psków, otworzyły Armii Czerwonej drogę do Polski i Rumunii. W Mołdawii i nad Bałtykiem Niemcy przygotowali się do długotrwałej, uporczywej obrony. Na Białorusi 23 czerwca 1944 r. rozpoczęła się operacja „Bagation”, mająca na celu rozbicie niemieckiej Grupy Armii „Środek”.

Od lutego do czerwca 1944 r. walcząca na tyłach wojsk niemieckich na Wołyniu i Polesiu 27 Dywizja AK, współdziałając z oddziałami Armii Czerwonej. Znaczne siły AK wzięły udział w lipcu w wyzwoleniu Wileńszczyzny i okolic Lwowa.

Załamanie się obrony niemieckiej na Białorusi i Litwie skłoniło dowództwo radzieckie do przeprowadzenia dwóch operacji zaczepnych, brzesko-lubelskiej i lwowsko-sandomierskiej. W ich wyniku front ustabilizował się na środkowej Wiśle. Powstały przyczółki, sandomierski i warecko-magnuszewski. W rejonie Warszawy walki trwały do września 1944.

Na początku 1944 r. nasiliły się naloty Sprzymierzonych na Niemcy. W pierwszej kolejności atakowano fabryki produkujące paliwa syntetyczne. Dokonano także szeregu nalotów na wielkie miasta niemieckie, licząc na osłabienie woli walki żołnierzy niemieckich. Lotnictwo Sprzymierzonych uzyskało w tym czasie pełne panowanie w powietrzu.

6 czerwca 1944 r. rozpoczęła się operacja „Overlord” - lądowanie wojsk alianckich we Francji. Tego dnia o świcie na plażach Normandii lądowały oddziały 1. armii USA i 2. armii brytyjskiej. Lądowanie to poprzedziły desanty jednostek pancernych i wzmożona działalność lotnictwa skierowana na linie komunikacyjne, mosty, urządzenia i transporty kolejowe, samochodowe itp. Dezorganizację komunikacji potęgowały masowe akcje sabotażowe i dywersyjne francuskiego ruchu oporu.

Sprzymierzeni powoli rozszerzali przyczółki we Francji. 27 czerwca wojska amerykańskie osiągnęły Cherbourg, 9 lipca 1944 r. Anglicy zajęli Caen. Pod koniec lipca wojska Sprzymierzonych przełamały front niemiecki we Francji. W krwawej bitwie pod Falaise zniszczono wiele otoczonych niemieckich jednostek pancernych (7-17 sierpnia 1944). W bitwie tej odznaczyła się jednostki polskie (1. Dywizja Pancerna gen. Stanisława Maczka) i kanadyjskie. W tym czasie na wybrzeżu śródziemnomorskim Francji lądowały oddziały amerykańskie i oddziały Wolnych Francuzów. Po opanowaniu Marsylii i Tulonu wojska te nawiązały w rejonie Dijon kontakt z wojskami walczącymi w północnej Francji.

14 sierpnia 1944 r. w stolicy Francji, Paryżu, wybuchło antyniemieckie powstanie. Po kilku dniach miasto wyzwolili sami Francuzi. 24 sierpnia 1944 r. do Paryża dotarły oddziały francuskiej dywizji pancernej. Generał de Gaulle mógł odbyć triumfalny przemarsz ulicami wolnej od okupacji stolicy Francji, wśród entuzjazmu tysięcznych tłumów Paryżan. Dalsze działania wojsk sprzymierzonych doprowadziły w połowie września 1944 r. do wyzwolenia niemal całej Francji. Niemcy bronili się jeszcze w Alzacji i Lotaryngii oraz w kilku blokowanych portach wybrzeża atlantyckiego.

We wrześniu 1944 r. Sprzymierzeni przystąpili do oswobodzenia Belgii i Holandii. Polskiej 1. DPanc. Zawdzięczały wyzwolenie Ypres, Gandawa i Breda. 17 września 1944 r. rozpoczęła się operacja powietrzno-desantowa pod nazwą „Market-Garden”, której celem było przechwycenie przez Sprzymierzonych przepraw na Renie. W walkach pod Arnhem uczestniczyła polska 1. Samodzielna Brygada Spadochronowa gen. Stanisława Sosabowskiego. Pomimo bohaterstwa 35 tys. żołnierzy alianckich, w tym polskich, walki zakończyły się klęską sprzymierzonych. W listopadzie 1944 r. front ustabilizował się, biegnąc wzdłuż północnej granicy Francji i Belgii aż do Nijmegen w Holandii.

16 grudnia ruszyła ofensywa niemiecka w Ardenach. Dowodzone przez feldmarszałka von Rundstadta wojska rozbiły znaczne siły amerykańskie. 24 grudnia pod Bastogne (bastoń) natarcie niemieckich sił pancernych zostało zatrzymane. Bitwa trwała do końca stycznia 1945 r. i zakończyła się odzyskaniem inicjatywy przez aliantów.

Jesienią 1944 r. wojska radzieckie kontynuowały natarcie na Nizinie Węgierskiej. Kiedy 15 października 1944 r. rząd węgierski ogłosił zawieszenie broni, Niemcy dokonali zamachu stanu. Na czele państwa stanął przywódca faszystów węgierskich, tzw. strzałokrzyżowców, Ferenc Szalaosi. 11 listopada rozpoczęła się walki na przedpolach Budapesztu, a pod koniec grudnia 1944 r. wojska 2 i 3 Frontu Ukraińskiego zamknęły pierścień oblężenia, okrążając 200-tysieczny garnizon hitlerowski. 13 lutego 1945 r. walki o miasto zakończyły się.

12 stycznia uderzenie wojsk 1. Frontu Ukraińskiego z przyczółka sandomierskiego rozpoczęto nową ofensywę zimową Armii Czerwonej. W ciągu tygodnia wszystkie fronty radzieckie od Karpat do Bałtyku, rozpoczęły operację zaczepne. 17 stycznia żołnierze 1. Armii Wojska Polskiego wyzwoliły Warszawę. 18 stycznia śmiałym manewrem opanowany został bez zniszczeń wojennych Kraków. Do połowy lutego nacierające wojska do Odry rozpoczęły oblężenie Wrocławia. Garnizon wrocławski skapitulował dopiero 6 maja 1945 r.

szczególnie ciężkie walki toczono na północy. Umocnienia Wału Pomorskiego i w Prusach Wschodnich opóźniły marsz wojsk radzieckich. Dopiero 18 marca oddziały polskie zdobyły Kołobrzeg, stanowiący ostatni pas obrony niemieckiej. 9 kwietnia 1945 r. skapitulował Królewiec. W walkach o Gdańsk i Gdynię, trwających do 5 kwietnia, uczestniczyła polska 1. Brygada Pancerna im. Bohaterów Westerplatte.

Po nieudanej ofensywie w Ardenach Niemcy podjęli nieudaną próbę kontrofensywy na Węgrzech. 15 kwietnia front wschodni przebiegał od Adriatyku do Szczecina.

7 lutego ruszyła nowa ofensywa na Zachodzie. W marcu 1945 r. amerykańska 3. armia uchwyciła przyczółek na Renie pod Remagen, na północ od Koblenacji. W połowie kwietnia skapitulowała w Zagłębiu Ruhry prawie 300-tysięczna armia niemiecka. W tym samym czasie wojska brytyjskie dotarły do Wezery.

W walkach na ziemi niemieckiej od 8 kwietnia uczestniczyła polska 1. DPanc., która zakończyła swój szlak bojowy, przyjmując kapitulację Wilhelmshaven.

16 kwietnia 1945 r. rozpoczęło się natarcie wojsk 1. Frontu Białoruskiego na przyczółku pod Kostrzyniem, a już 21 kwietnia działania wojenne dotarły na przedmieścia Berlina. Wkroczenie Amerykanów do Norymbergii i spotkanie z żołnierzami radzieckimi 25 kwietnia w Torgau nad Łabą przekreśliło niemieckie plany obrony. Zaciskający się pierścień okrążenia wokół Berlina dowództwo niemieckie chciało przerwać koncentrycznymi atakami z północy, południa i zachodu. Na północy 1. Armia WP po osiągnięciu kanału Hohenzollernów stoczyła wspólnie z radziecką 61. armią bój idącą na odsiecz Berlina grupą armijną gen. Steinera. Na południu od 20 kwietnia 2. Armia WP i 1. Korpus Pancerny powstrzymywały napór idącej także na odsiecz Berlina armii feldmarszałka Schornera. 2 maja Berlina skapitulował.

W walkach na ulicach Berlina udział wzięła polska 1. DP oraz jednostki artyleryjskie i inżynieryjno-saperskie 1. Armii WP.

Po samobójczej śmieci Hitlera 30 kwietnia w bunkrze berlińskim następcą fuhrera wyznaczony został admirał Karl Donitz. Na wieść o kapitulacji Berlina skapitulowały wojska niemieckie we Włoszech i południowej Austrii, a następnie północnych Niemczech, Holandii i Danii. 5 maja skapitulowała Bawaria i Chorwacja. 7 maja 1945 r. w Reims gen. Alfred Jodl podpisał wstępny akt kapitulacji. W nocy z 8 na 9 maja w karlshorst pod Berlinem przedstawiciele niemieckich sił zbrojnych podpisali akt bezwarunkowej kapitulacji. W imieniu III Rzeszy podpis złożył feldmarszałek Wilhelm Keitel.

62. Powstanie i działalność Wielkiej Koalicji.

Premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill z ulgą przyjął wybuch wojny niemiecko-radzieckiej. Większość niemieckich sił zbrojnych Hitler skierował na ogromny front wschodni co odsuwało zagrożenie inwazji na Wielką Brytanię.

Churchill zobowiązał się w do udzielenia pomocy ZSRR. Pomoc brytyjska, a później amerykańska, ułatwiła ZSRR przetrwanie trudnego okresu wojny. Od jesieni 1941 r. sojusznicy rozpoczęli wysyłanie do Archangielska i Murmańska konwojów morskich z dostawami sprzętu i uzbrojenia w ramach specjalnej pomocy, jakiej USA na podstawie ustawy Kongresu udzieliły państwom, których działania wojenne miały istotne znaczenie dla obrony USA (lend-lease Akt.).

Stalin pozytywnie odpowiedział na współprace z aliantami. W lipcu 1941 r. ambasador Wielkiej Brytanii w Moskwie i minister spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesław Mołotow podpisali układ określający wzajemne zobowiązania obu państw w toczącej się wojnie. Koalicja została wkrótce rozszerzona przez przystąpienie do niej Czechosłowacji.

Głównym celem Koalicji było podejmowanie wspólnych decyzji o działaniach zmierzających do pokonania III Rzeszy i o przyszłości Europy po wojnie. Takie decyzje podejmowane przez przywódców państw wielkiej trójki na konferencjach.

Pierwsza konferencja z udziałem Roosevelta, Stalina i Churchilla, odbyła się w końcu listopada 1943 r. w Teheranie. Na konferencji podjęto decyzje o utworzeniu na zachodzie Europy drugiego frontu. Potwierdzono na konferencji żądanie bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy i poddanie całego terytorium Niemiec okupacji Sprzymierzonych. Na tej konferencji poruszono też sprawę Polski. Prezydent USA i premier Wielkiej Brytanii wstępnie zaakceptowali żądanie Stalina, aby granica między Polską a ZSRR była wytyczona wzdłuż linii Curzona. Te decyzje spowodowały ostre protesty rządu emigracyjnego.

Następna konferencja odbyła się w Jałcie w dniach od 4 do 11 lutego 1945 r. W czasie konferencji Roosvelt i Churchill, zaakceptowali, żądania Stalina aby państwa, które wyzwoliła Armia Czerwona znalazły się pod radzieckimi wpływami.

Roosevelt chciał, żeby ZSRR po zakończeniu wojny w Europie przystąpił do wojny na Dalekim Wschodzie. W sprawie Niemiec Sprzymierzeni zgodzili się na ich podział. Stalin chciał, aby całe odszkodowanie zapłacili Niemcy, w tym 50% na rzecz ZSRR. Te żądania nie zostały zaakceptowane przez USA i Wielką Brytanie. Debata na ten temat została odłożona.

Ostatnia konferencja Wielkiej Koalicji odbyła się od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 r. USA reprezentował prezydent Hary Truman, Wielką Brytanie początkowo dotychczasowy premier Churchill, zastąpiony w trakcie konferencji przez nowego premiera - Clementa Attlee, a delegacji ZSRR - Józef Stalin.

Na konferencji, obok spraw kontynuowania wojny na Dalekim Wschodzie i warunkach przystąpienia ZSRR do wojny z Japonią jakie stawiał Stalin omówiono postanowienia dotyczące Niemiec. Ustalono, że terytorium Niemiec będzie podzielone na strefy okupacyjne - radziecką, brytyjską, amerykańską i francuską. Także stolica Niemiec - Berlin - miała być podzielona na 4 strefy okupacyjne. Decyzje te były traktowane wówczas jako przejściowe. Nie oznaczały one rozbioru czy trwałego podziału Niemiec na osobne organizmy państwowe. Władze okupacyjne dopilnować miały procesu: demilitaryzacji, denazyfikacji, dekartelizaji i demokratyzacji. Przywódcy nazistowscy III Rzeszy odpowiedzieć mieli za zbrodnie wojenne przed specjalnym trybunałem międzynarodowym.

63. Sprawa polska na konferencji w Jałcie i Poczdamie.

Szybkie postępy terytorialne Armii Czerwonej zostały wykorzystane przez Stalina podczas spotkania Wielkiej Trójki w Jałcie w dniach od 4 do 11 lutego 1945 r. Postanowiono ostatecznie, że wschodnia granica Polski przebiegać będzie wzdłuż linii Curzona z niewielkimi odchyleniami na korzyść Polski i że Polska powinna otrzymać znacznie większe terytoria na północy i zachodzie.

Uczestnicy konferencji jałtańskiej podjęli postanowienie, że Rząd Tymczasowy powinien być przeorganizowany na szerszych podstawach demokratycznych z udziałem przywódców z samej Polski oraz Polaków z zagranicy i przyjąć nazwę Polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Rząd ten będzie zobowiązany do przeprowadzenia w Polsce wolnych, demokratycznych wyborów.

Decyzje jałtańskie spowodowały szok w większości środowisk polskich w kraju i za granicą. Uważano, że szefowie zachodnich mocarstw wykazali polityczną naiwność, uzależniając los Polski od dobrej woli Stalina. Rząd polski na emigracji wydał w lutym 1945 r. oświadczenie stwierdzające, że układy jałtańskie nie są obowiązujące dla narodu polskiego.

Na kilku posiedzeniach konferencji poczdamskiej (17 lipca-2 sierpnia 1945 r.) przywódcy wielkich mocarstw zajmowali się wytyczeniem zachodniej i północnej granicy Polski. Podjęto także decyzje o wysiedleniu Niemców z Polski, Czechosłowacji i Węgier do stref okupacyjnych.

Postanowienia dotyczące zachodniej i północnej granicy Polski oddawały państwu polskiemu terytorium byłego Wolnego Miasta Gdańska, południowo-zachodnią część Prus Wschodnich (Warmię i Mazury) oraz terytoria położone na wschód od linii Świnoujścia-Odra, przy pozostawieniu Polsce ujścia Odry, Świnoujścia i Szczecina. Na południu od Szczecina zachodnią granice Polski stanowiła Odra i Nysa Łużycka.

64. Podział ziem II Rzeczypospolitej w 1939 r. i jego skutki.

28 września 1939 r. podpisano nowy układ pomiędzy ZSRR a III Rzeszą. Ponieważ Stalin zrezygnował z zajęcia ziem polskich pomiędzy Wisła a Bugiem, w zamian tajny protokół dołączony do tego dokumentu rozszerzał strefę wpływów radzieckich na obszar Litwy. Granice stanowić będzie linia rzek: Sanu, Narwi, Bugu i Pisy. Oba mocarstwa zapowiadały też współdziałanie w zwalczaniu polskiej konspiracji. Wyrażano zgodę na wymianę osób pochodzenia niemieckiego ze strefy radzieckiej na Białorusi i Ukraińców z niemieckiej strefy okupacyjnej.

ZSRR zajęło ok. 200 tys. km kawadratowych zamieszkanych przez ok. 13 mln. osób (38,2% ludności Polski). 10 października 1939 r. ZSRR przekazał Litwie obszar Wileńszczyzny z Wilnem. Jednocześnie wymuszono na rządzie litewskim zgodę na rozmieszczenie oddziałów Armii Czerwonej w bazach na terytorium Litwy.

Do zakończenia działań wojennych na ziemiach polskich zwierzchnią władzę na podbitych terytoriach sprawował Wehrmacht.

Do Rzeszy wcielono polskie ziemie zachodnie i północne. Wielkopolska z Poznaniem oraz Łodzią weszła w skład tzw. Kraju Warty. Z Pomorza wraz z Gdańskiem utworzono Okręg Gdański - Prusy Zachodnie. Górny Śląsk wraz z Zagłębiem Dąbrowskim włączono do prowincji śląskiej. Z północnego Mazowsza (Płockie, Mławskie, Ciechanowskie po Nowy Dwór Mazowiecki) utworzono rejenację ciechanowską. Na ziemiach polskich włączonych do Rzeszy nazwy polskie zmieniono na niemieckie, np. Łódź przemieniono na Litzmanstadt (licmansztat), Gdynię przechrzczono na „Gotenhafen” itd. Z pozostałych ziem centralnej Polski Niemcy utworzyli 26 października 1939 r. Generalną Gubernię z siedzibą w Krakowie. Generalną Gubernię podzielono na cztery dystrykty: krakowski, lubelski, radomski i warszawski. Generalnym Gubernatorem mianował Hitler prawnika Hansa Franka.

65. Sytuacja narodu polskiego pod okupacją niemiecką i los ludności polskiej na ziemiach zajętych przez ZSRR podczas II wojny światowej.

Polacy na ziemiach wcielonych do Rzeszy pozbawieni zostali wszelkich praw. Ziemie polskie włączone do Rzeszy podano natychmiastowej germanizacji. Na ziemie te rozciągnięto działania prawa niemieckiego. Zlikwidowano wszystkie typy szkół polskich. Dobra kultury polskiej niszczono lub rabowano. Polaków pozbawiono ich mienia.

Na podstawie spisów patriotów polskich, sporządzonych przez V kolumnę jeszcze przed wybuchem wojny przeprowadzono masowe egzekucje lub zsyłano do obozów koncentracyjnych: działaczy politycznych, harcerskich, byłych powstańców wielkopolskich i śląskich, przedstawicieli inteligencji i duchowieństwa.

Zimą z 1939 na 1940 r. nastąpiły masowe wysiedlenia ludności polskiej do Generalnej Guberni. Po przybyciu transportu na teren Generalnej Guberni wysiedlonych pozostawiono ich własnemu losowi. Na miejsce wysiedlonych Polaków przyjeżdżali Niemcy repatriowani z ZSRR, krajów bałtyckich i z Bałkanów. Majątki ziemskie zabrane Polakom dawano zasłużonym członkom partii hitlerowskiej.

Po wkroczeniu Wehrmachtu do Warszawy hitlerowskie władze bezpieczeństwa (gestapo) zajęły gmach byłego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego przy alei Szucha. Do tego gmachu sprowadzano aresztowanych Polaków. Więźniów byli przesłuchiwani przez gestapowców w sposób brutalny.

W twierdzę przekształcono także Pawiak, gestapowskie więzienie przy ul. Pawiej w Warszawie. Tutaj przewożono więźniów zmasakrowanych w czasie przesłuchań. W grudniu 1939 r. transporty więźniów z Pawiaka zaczęto kierować do Palmir w Puszczy Kampinowskiej, gdzie Niemcy dokonywali masowych egzekucji. Wśród ofiar znaleźli się: Maciej Rataj, Janusz Kusociński oraz wielu członków pierwszej wykrytej przez gestapo organizacji konspiracyjnej - Polska Ludowa. Akcja niepodległościowa.

6 listopada 1939 r. profesorów Uniwersytetu Jagielońskiego i Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie wezwano na konferencję, która miała być poświecona działaniu tych uczelni w czasie wojny. Zgromadzonych w jednej sali uczonych aresztowała służba bezpieczeństwa. Wysłano ich do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Podobną metodę władze niemieckie zastosowały wobec wykładowców Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

W kwietniu 1940 r. gestapo przystąpiło do masowych aresztowań inteligencji polskiej, podejrzanej u udział w działalności podziemnej. Tę akcję nazwano A-B. Akcje przeprowadzono we wszystkich miastach Generalnej Guberni według wcześniejszej przygotowanych list. W ręce gestapo dostało się kilka tysięcy polskich działaczy politycznych i społecznych. Prześladowania dotknęły duchowieństwa polskiego. Większość księży katolickich w Krajach Warty aresztowano i zesłano do obozów koncentracyjnych w Rzeszy (Dachau).

Na wiosnę 1940 r. władze hitlerowskie utworzyły w Polsce pierwszy obóz koncentracyjny Auschwitz. Pierwszy transport więźniów polskich przysłano do obozu z Tarnowa 14 czerwca 1940 r. Następne przybyły z Warszawy. Obóz powiększano kosztem nadludzkiego wysiłku więźniów zatrudnionych przy budowie baraków, krematoriów, dróg, niwelowaniu terenu. Praca ponad siły i nie dające się opisać warunki bytowania stanowiły sposób eliminacji więźniów. Wiele było metod wyniszczania więźniów: wielogodzinne apele (również na mrozie), głodzenie, bicie i inne kary, egzekucje. Reszty dokonywały nie leczone choroby.

Wśród pierwszych więźniów tego obozu koncentracyjnego było wielu wybitnych działaczy politycznych i społecznych oraz duchownych. Znaleźli się m.in..: jeden z przywódców PPS, były minister i prezydent Łodzi, Norbert Barlicki, o. Maksymilian Kolbe. W czasie jednej z selekcji ojciec Kolbe oddał swoje życie za więźnia wyznaczonego wcześniej na śmierć.

Hitlerowcy utworzyli na ziemiach polskich szereg obozów koncentracyjnych, m.in. na Majdanku koło Lublina i w Stutthofie w pobliżu Gdańska.

Specjalnym prześladowaniom podlegała ludność żydowska. Od początku okupacji palono jej świątynie, rabowano mieszkania i sklepy. W końcu 1939 r. niemieckie władze okupacyjne dla oznakowania Żydów wprowadziły obowiązek noszenia przez nich opasek z gwiazdą Syjonu. Jesienią 1940 r. na ziemiach polskich włączonych do Rzeszy i w Generalnej Guberni naziści utworzyli getta - specjalne dzielnice żydowskie. Kierowano tam Żydów wysiedlonych z pozostałych dzielnic miasta.

W listopadzie 1940 r. getto warszawskie zostało odcięte od innych dzielnic miasta wysokim murem pilnowanym przez posterunki policji niemieckiej. Później jesienią 1941 r. hitlerowcy rozpoczęli masowe egzekucje ludności gett: mężczyzn, kobiet i dzieci.

W miarę przedłużania się wojny III Rzesza potrzebowała coraz większej liczby rąk do pracy. Generalna gubernia stała się dla Niemców rezerwuarem darmowej siły roboczej, kierowanej na roboty do Rzeszy. Już w 1940 r. wywieziono stąd 300 tys. ludzi. Polaków zatrudniano przy ciężkich pracach w przemyśle i rolnictwie.

Niemieccy pracodawcy traktowali polskich robotników niemal jak niewolników, odmawiając im zwykle wszelkich praw i zapłaty. Polacy woleli w Generalnej Guberni głodować i ukrywać się, niż zgodzić się na wyjazd do Niemiec na roboty przymusowe. Większość osób wysyłanych w transportach do Rzeszy zostali wcześniej schwytana przez Niemców w obławach policyjnych, nazywanych przez Polaków łapankami.

W październiku 1939 r. władze radzieckie zorganizowały głosowanie na okupowanych wschodnich ziemiach RP, w wyniku którego włączono je do ZSRR. Wszystkim mieszkańcom tych ziem narzucono obywatelstwo radzieckie.

Wielu Polaków, a szczególnie działaczy politycznych i społecznych, duchownych, urzędników państwowych, prawników, policjantów, pracowników służby leśnej, właścicieli majątków ziemskich i przedsiębiorstw, osadników wojskowych zostało aresztowanych przez NKWD, a następnie deportowanych do obozów koncentracyjnych (łagrów) na Syberii.

Masowe deportacje i wysiedlenia Polaków rozpoczęły się w lutym 1940 r. Podczas czterech deportacji - w lutym, kwietniu, czerwcu 1940 r. oraz w czerwcu 1941 r. przed samym najazdem niemieckim na ZSRR - wywieziono blisko 900 tys. Polaków. Część z nich znalazła się w więzieniach i łagrach, pozostałych osiedlono przymusowo w różnych rejonach ZSRR. Podróż do odległych miejsc osiedlenia trwała wiele tygodni w wagonach towarowych. Wielu ludzi starszych wiekiem i dzieci nie przeżyło transportu. Wielu umarło w mijscach osiedlania.

Ponad 150 tys. Polaków wcielono przymusowo do Armii Czerwonej.

Deportacje i przesiedlenia objęły ogółem ponad 1,5 mln. obywateli polskich, oficerów polskich wziętych do niewoli przez Armie Czerwoną, internowano w trzech obozach jenieckich: w Kozielsku, Starobielsku i w Ostaszkowie. Zgrupowano tam ok. 15 tys. jeńców.

Wczesną wiosną 1940 r. na Kremlu zapadła decyzja dotycząca likwidacji polskich oficerów. W okresie od kwietnia do czerwca 1940 r. zostało zamordowanych przez organy NKWD 14600 jeńców polskich.

Jednym z takich miejsc straceń był las katyński na smoleńszczyźnie, gdzie zgineli oficerowie z obozu w Kozielsku. Masowe groby jeńców z obozów w Starobielsku i Ostaszkowie ujawniono w Piatiochotach koło Charkowa i w Miednoje ok. Tweru dopiero w 1990 r. Blisko 500 oficerów polskich, wyselekcjonowanych ze wszystkich trzech obozów, ze wszystkich trzech obozów, więziono w obozie Pawliszew-Bór. Jeńcy ci doczekali szczęśliwie wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej i ocaleli.

Około 20 oficerów polskich, zwolenników współpracy ze Związkiem Radzieckim (wśród nich był ówczesny ppłk. Zygmunt Berling), przewieziono w pobliże Moskwy, gdzie opracowali plany zorganizowania polskiej dywizji w Armii Czerwonej.

66. Ruch oporu w Polsce podczas II wojny światowej.

27 września 1939 r. powołano konspiracyjną organizacje wojskową - Służba Zwycięstwu Polski (ZSP) - pod dowództwem gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego.

Naczelny Wódz gen. Władysław Sikorski w listopadzie 1939 r. powołał Związek Walki Zbrojnej z Komendą Główną w Paryżu. Komendantem ZWZ mianowano gen. Sonskowskiego.

W czerwcu 1940 r. komendę ZWZ ustanowiono w kraju. Komendantem ZWZ mianowano gen. „Grota” Roweckiego.

Na czelny Wódz 14 lutego 1942 r. zmienił nazwę ZWZ na Armie Krajową. W końcu 1943 r. AK liczyła ok. 250 tys. żołnierzy. 30 czerwca 1943 r. gen Rowecki został aresztowany. Komendantem AK mianowano gen. Tadeusza Komorowskiego - „Bór”.

W okupowanym kraju działały trzy ośrodki podziemnej władzy: Delegatura rządu na kraj, reprezentacja polityczna czyli przedstawiciele partii politycznych (PPS, SL, SN, SP) i Komenda Główna AK. Delegatom rządu był podporządkowany centralny urząd podziemnej administracji. Delegatura, składała się z 14 depertamentów.

W połowie 1943 r. połączono Kierownictwo Walki Cywilnej z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej w jednolite Kierownictwo Walki Podziemnej (KWP) do kierowania polskim Państwem Podziemnym, KWP zajmowała się m.in. sądownictwem. Podpisywało wyroki śmierci wydawane przez wojskowe sądy specjalne AK.

Polscy nauczyciele utworzyli Tajną Organizację Nauczycieli (TON) i przystąpili do uruchomienia szkół na całym terytorium okupowanym przez Niemców. Społeczeństwo polskie podjęło wysiłki, by życie kulturalne funkcjonowało w warunkach niejawnych.

Od początku okupacji ważnym czynnikiem kształtowania polskiej opinii publicznej była tajna prasa. Szczególną poczytalnością i autorytetem cieszył się „Biuletyn Informacyjny”, tygodnik ZWZ-AK.

W rejonie Studzianej nad Pilicą działał w latach 1939-1940 oddział mjr. Henryka Dobrzańskiego - „Hubal”, który nie złożył broni i czekał kiedy nastąpi wielka ofensywa aliantów. W końcu marca 1940 r. w bitwach pod Huciskiem i Szałasem „Hubalczycy” zadali hitlerowcom dotkliwe straty.

W końcu kwietnia 1940 r. w lesie koło Anielina nad Pilicą zginął mjr. Dobrzański. Oddział istniał jeszcze do czerwca 1940 r.

W kwietniu 1940 r. w ZWZ zorganizowano specjalny pion sabotażowo-dywersyjny pod nazwą Związek Odwetu.

W sierpniu 1941 r. gen. „Grot” Rowecki wydzielił specjalne oddziały do działań dywersyjnych, partyzanckich i wywiadowczych na wschodzie pod kryptonimem „Wachlarz”.

Wiosną 1941 r. oddziały partyzanckie działały już na terenie Kieleszczyzny i Lubelszczyzny, prowadząc tam akcje dywersyjne.

Na przełomie 1942 i 1943 r. Związek Odwetu został połączony z organizacją „Wachlarz” i utworzono z nich Kierownictwo Dywersji („Kedyw”) przeznaczony na akcje bojowe i dywersyjne. Dowódcami „Kedywu” byli płk. Emil Fieldorf „Nil”, a potem płk Jan Mazurkiewicz „Radosław”.

Poważny wkład do walki wniosło harcerstwo współpracujące ze ZWZ, a później z AK, nosiło kryptonim „Szare Szeregi”.

Działające w konspiracji SL utworzyło w sierpniu 1940 r. własną organizacje wojskową - Bataliony Chłopskie z Komendantem Głównym był Franciszek Kamiński.

Na szerszą skalę walkę partyzancką rozwinęły BCh na przełomie 1942 i 1943 w obronie wysiedlonej ludności Zamojszczyzny. Niemców zaskoczyły rozmiary polskiej samoobrony, co sprawiło, że w marcu 1943 r. władze hitlerowskie zaniechały przeprowadzenia dalszych wysiedleń ludności polskiej.

W styczniu 1942 r. władze hitlerowskie zdecydowały „o ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”. Hitlerowcy rozpoczęli likwidację getta warszawskiego w lipcu 1942 r.

Z inicjatywy znanej pisarki Zofii Kosak-Szczuckiej rozpoczęła działalność Rada Pomocy Żydom (kryptonim „Żegota”).

19 kwietnia 1943 r. w celu ostatecznej likwidacji getta, na teren dzielnicy żydowskiej wkroczyły oddziały SS. Podjęły z nimi walkę grupy bojowe Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB). Walki w gettcie warszawskim trwały 28 dni. Niemcy zrównali je z ziemią.

Powstania wybuchły także w innych gettach we Lwowie, Białymstoku, w Częstochowie i Będzinie, a także w obozach zagłady w Treblince i w Sobiborze. Niemcy przyspieszyli tempo likwidacji dzielnic żydowskich. Było to związane z niekorzystnym dla nich rozwojem sytuacji na froncie wschodnim. Jako ostatnie zlikwidowali w sierpniu 1944 r. wielkie getto łódzkie, będące dotąd darmowym dostawcą konfekcji dla wojska i firm niemieckich. Transporty z tego getta skierowano do Auschwitz-Birkenau.

W 1944 r. Niemcy zaczęli zacierać ślady masowych zbrodni ludobójstwa.

67. Powstanie, program i działalność rządu polskiego na obczyźnie.

Wiadomość o przekroczeniu wschodniej granicy RP przez wojska radzieckie zastała władze polskie w Kołomyi, w pobliżu granicy rumuńskiej. 17 września 1939 r. podczas narady z udziałem premiera, ministra spraw zagranicznych i naczelnego Wodza postanowiono domagać się od rządu rumuńskiego prawa przejazdu dla władz RP i żołnierzy polskich do Francji w celu dalszego prowadzenia wojny. Rząd rumuński prawo to wówczas zagwarantował.

Tego samego dnia zapadła decyzja o przejściu władz i wojska do Rumunii, a dalej do Francji. Wydano orędzie do obywateli polskich, informując o przeniesieniu władz państwowych do jednego z państw sojuszniczych i zapowiadano dalsze prowadzenie wojny. Naczelny Wódz, marszałek Rydz-Śmigły, wydał rozkaz do wojska nakazujący niepodejmowanie walk z Armią Czerwoną i przedzieranie się oddziałów i pojedyńczych żołnierzy do Rumunii lub na Węgry, a następnie do Francji. W nocy z 17 na 18 września 1939 r. rząd polski przekroczył granice rumuńską.

Kiedy już rząd polski znalazł się na terytorium Rumunii, władze tego państwa odmówiły najwyższym władzom polskim prawa przejazdu i internowały je. Decyzje tę rząd Rumunii uzasadniał potrzebą zachowania neutralności, za której naruszenie uznał wysłanie ze swojego terytorium orędzia prezydenta Rzeczypospolitej Polski o dalszym prowadzeniu wojny.

Dotychczasowy prezydent, Mościcki, na podstawie przepisów Konstytucji kwietniowej z 1935 r. wyznaczył na następcę Władysława Raczkiewicza. Funkcję premiera rządu polskiego i Naczelnego Wodza we Francji objął gen. Władysław Sikorski.

W przemówieniu radiowym wygłoszonym w grudniu 1939 r. do narodu w okupowanym kraju gen. Sikorski określił cel wojny. Stwierdził, że walka w sojuszu z Francją i Wielką Brytanią toczy się o odbudowę demokratycznego państwa polskiego w bezpiecznych granicach, z szerokim dostępem do morza.

Rząd polski we Francji zawarł umowę z rządem francuskim w sprawie tworzenia Armii Polskiej. W 1940 r. Armia Polska we Francji liczyła ponad 82 tys. żołnierzy i oficerów.

Klęska Francji groziła całkowitym zaprzepaszczeniem dorobku rządu polskiego. 18 czerwca rozpoczęto ewakuacje na Wyspy Brytyjskie. Tylko ok. 28 tys. żołnierzy polskich zdołało się przedrzeć do portów ewakuacyjnych lub indywidualnie przedrzeć do Wielkiej Brytanii. W całości uratowano jedynie lotnictwo i marynarkę wojenną.

Opozycja próbował wykorzystać klęskę Francji dla podważenia pozycji Sikorskiego. Zdeterminowana postawa zarówno wojska, jak i sprzymierzeńca brytyjskiego w lipcu 1940 r. zapobiegła zmianie na stanowisku premiera.

Po napaści Niemiec hitlerowskich na ZSRR wzrosło zainteresowanie Wielkiej Brytanii normalizacji stosunków polsko-radzieckich. Rozmowy ambasadora ZSRR Iwana Majewskiego z rządem polskim były bardzo trudne. Najtrudniejszą i nieroztrzygniętą kwestią w układzie zawartym 30 lipca 1941 r. była sprawa granic polsko-radzieckiej. Strona polska nie uznawała jednostronnych decyzji i zmian na obszarze Wileńszczyzny, Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi. Strona radziecka powoływała się zaś na oficjalne wyniki wyborów do Zgromadzeń Ludowych, jako podstawę prawną otwartej przynalężności tych ziem do ZSRR. Ostatecznie zwyciężył jednak interes koalicji antyhitlerowskiej i chęć poprawienia losu ludności polskiej w ZSRR.

Charakterystyczne dla dyplomacji radzieckiej swoiste rozumienie prawa międzynarodowego zaciążyło nad przyszłymi stosunkami. W rozumieniu ZSRR unieważnienie traktatów radziecko-niemieckich z 1939 r. nie było równoznaczne z przywróceniem wschodnich granic Polski. Bolesny dla narodu polskiego był protokół o amnestii, stanowiący niewinne ofiary terroru stalinowskiego na równi z przestępcami.

14 sierpnia 1941 r. podpisano w Moskwie polsko-radziecką umowę o utworzeniu na terytorium ZSRR Armii Polskiej. Dowództwo Armii Polskiej w ZSRR powierzono gen. Władysławowi Andersowi. Do rejonów formowania (Buzułek, Tock, Tatiszczewo) masowo napływali Polacy, wywiezieni w głąb ZSRR, często wraz z rodzinami. Na stosunkach polsko-radzieckich w owym czasie poważnie wpłynęły trudności transportowe i zaopatrzeniowe ZSRR, a przede wszystkim wzajemna nieufność będąca następstwem tragicznych wydarzeń lat 1939-1941.

Żołnierze kwaterowali na dawnym poligonie Armii Czerwonej w namiotach, a zimą gdy temperatura spadał poniżej -40*C - w ziemiankach.

W styczniu 1942 r. ośrodki formowania polskich dywizji przeniesiono na południe ZSRR, do Uzbekistanu i Kirgizji. 1942 r. strona radziecka zaproponowała wysłanie na front jednej, przeszkolonej już dywizji. Generał Anders nie zgodził się jednak na rozproszenie sił polskich na ogromnym froncie wschodnim. Żądał wyposażenia całej Armii Polskiej, aby jako zwarta siła mogła wyruszyć na

W marcu 1942 r. stan liczebny armii wynosił 66 tys. żołnierzy. Pod koniec lutego front. Jednocześnie Anglicy zabiegali u Stalina o skierowanie jednostek polskich na Środkowy Wschód, gdzie groził wybuch powstania antybrytyjskiego w północnym Iranie i Iraku. Wcześniej wyraził zgodę na ewakuację do Wielkiej Brytanii polskich lotników i marynarzy. Przy ewakuacji ZSRR zdołano wyprowadzić do Iranu nieco ponad 100tysiecy ludzi. ZSRR pozostało nadal około miliona Polaków.

Władze polskie wciąż niepokoiły się losem kilkunastu tysięcy oficerów polskich, których niepodobna było odnaleźć. Dowództwo Armii Polskiej w ZSRR podjęło poszukiwania na własną rękę. Powołano własne Biuro Poszukiwań, które zbierało relację więźniów z różnych obozów. Poszlaki wskazywały, że zaginieni oficerowie zostali zamordowani przez NKWD.

13 kwietnia 1943 r. niemieckie radio i prasa powiadomiły odkryciu masowych grobów polskich oficerów w lesie katyńskim koło Smoleńska. Wszyscy zostali zabici w ten sam sposób - strzałem w tył głowy. Niemcy zaproponowali przeprowadzenie śledztwa w tej sprawie pod kontrolą Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Sprawa Katynia stała się dla nich szansą rozbicia współpracy narodów i państw walczących z III Rzeszą.

Rząd polski na emigracji wezwał władze ZSRR do złożenia wyjaśnień w sprawie katyńskiej, gdyż wszystko wskazywało na prawdziwość niemieckich doniesień, jednocześnie strona polska zwróciła się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie o przeprowadzenie dochodzenia w tej sprawie.

W swoim oświadczeniu Kreml oskarżył Polaków o współpracę z hitlerowcami na szkodę Związku Radzieckiego. W nocy z 24 na 25 kwietnia 1943 r. rząd radziecki zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem polskim w Londynie.

W czerwcu 1943 r. gen. Sikorski podjął podróż na Środkowy Wschód, gzie formowano II Korpus Polski. W jego skład miała wejść Armia Polska na Wschodzie i Samodzielna Brygada Karpacka. Samolot, którym gen. Sikorski wracał 4 lipca z tej podróży ispekcyjnej do Wielkiej Brytanii, po starcie z lotniska w Gibraltarze spadł do morza. W katastrofie zginął Sikorski i towarzyszące mu osoby. Nie ustalono przyczyn tego wypadku. Ciało Naczelnego Wodza po przewiezieniu do Anglii pochowano na cmentarzu polskich lotników.

Prezydent RP mianował Naczelnym Wodzem gen. Sonskowskiego. Premierem rządu na emigracji został działacz Stronnictwa Ludowego, Stanisław Mikołajczyk. Pomiędzy nowym premierem i Naczelnym Wodzem występowały tarcia i różnice poglądów na wiele spraw istotnych dla Polski. Mikołajczyk nie miał u Sprzymierzonych takiego autorytetu, jakim cieszył się gen. Sikorski. Rządy państw Sprzymierzonych były zainteresowane wówczas jak największym. Zaangażowaniem Związku Radzieckiego w wojnie z Niemcami i gotowe były do wielu ustępstw, w tym w sprawach polskich, dla utrzymania dobrych stosunków ze Stalinem.

Kalendarium:

17/18 września 1939-władze RP przekraczają granice z Rumunią,

październik 1939-utworzenie władz RP we Francji i utworzenie Armii Polskiej,

18 czerwca 1940-ewakuacja władz RP i wojska do Wielkiej Brytanii,

lipiec 1940-kryzys w władzach RP,

30 lipca 1941-podpisanie w Moskwie układu o utworzenie Armii Polskiej z ZSRR,

1942-ewakuacja Armii Polskiej z ZSRR,

14 kwietnia 1943-odkrycie przez Niemców grobów z jeńcami polskimi,

23/24 kwietnia 1943-zerwanie stosunków dyplomatycznych przez ZSRR z polski rządem,

4 lipca 1943-katastrofa gibraltarska,

lipiec 1943-premierem Stanisław Mikołajczyk, Naczelnym Wodzem gen. Sonskowski.

68. Powstanie Warszawskie - geneza, przebieg i skutki.

Gdy w lipcu 1944 r. front zbliżał się do Wisły, przez Warszawę zaczęły przeciągać rozbite oddziały i tabory niemieckie. Z miasta ewakuowano na zachód magazyny i składy wojskowe, urzędy, rodziny funkcjonariuszy niemieckich. Warszawiacy z satysfakcją obserwowali zatłoczone uciekającymi Niemcami mosty na Wiśle i trasy prowadzące przez miasto na zachód. Niemal wszyscy uwierzyli, że zajęcie Warszawy przez sojuszniczą Armie Czerwoną jest kwestią kilku dni. Sowiecka radiostacja nadała w tym czasie wezwanie do Polaków o podjęcie otwartej walki z Niemcami.

31 lipca 1944 r. Komenda Główna AK otrzymała wiadomość o pojawieniu się radzieckich czołgów w rejonie Otwocka i Radzymina. Komunikat niemiecki głosił, że Armia Czerwona podjęła natarcie na Warszawę. Po otrzymaniu głosił, że Armia Czerwona podjęła natarcie na Warszawę. Po otrzymaniu zgody Delegata Rządu dowódca AK gen. „Bór” Komorowski wydał rozkaz o rozpoczęciu działań powstańczych w Warszawie. Godzinę „W” wyznaczono na dzień 1 sierpnia 1944 r. godz. 17.00.

dzięki zaskoczeniu Niemców powstańcy opanowali znaczne połacie miasta w jego lewobrzeżnej części. Powstanie w prawobrzeżnej części nie powiodły się. Akcja powstańczą zostały objęte także obszary podwarszawskie, zwłaszcza duże kompleksy leśne - Puszcza Kampinowska, lasy Chojnowskie i Kabackie, gdzie znajdowały się bazy zrzutowo-zaopatrzeniowe oraz skoncentrowały się duże oddziały AK.

Po pierwszym zaskoczeniu, jakim dla Niemców był wybuch powstania, rozpoczęli oni 5 sierpnia natarcie w celu odbicia tras komunikacyjnych wiodących przez Środmieście ze wschodu na zachód. Po dwóch dniach walk pozycje powstańcze w Śródmieściu zostały przepołowione przez siły niemieckie. Do 11 sierpnia Niemcy zdobyli Ochotę i Wolę, mordując tam ponad 50 tys. osób.

Po zajęciu tych dzielnic Niemcy uderzyli na pozycje powstańcze na Starym Mieście. Powstańcy byli uzbrojeni głównie w broń ręczną. Niemcy zaś w sile 25 tys. doskonale uzbrojonych żołnierzy i policjantów pod dowództwem gen. SS Ericha von dem Bacha, byli wspierani lotnictwem, artylerią i czołgami.

Obrona Starego miasta bombardowanego przez samoloty i ostrzeliwanego przez ciężką artylerię, trwały od 12 sierpnia do 2 września 1944 r. Kiedy już nie było żadnych możliwości obrony w ruinach, w jakie została zamieniona ta dzielnica, bez wody, żywności i lekarstw, oddziały powstańcze przedostały się poprzez podziemie kanały do Śródmieścia.

15 września główne siły niemieckie rzucono do natarcia na ruiny miasta przylegające do Wisły. Miało to związek ze zdobyciem Pragi przez Armie Czerwoną. Po upadku Czerniakowa dowodzący siłami niemieckimi gen. Von dem Bach przystąpił do likwidacji pozycji powstańczych na Mokotowie, Żeliborzu i w Puszczy Kampinowskiej. Mokotów padł 27 września, a Żeliborz zdobyli Niemcy po zaciętych walkach 30 września. Śródmieście ostatnia dzielnica znajdująca się jeszcze w rękach Polaków, została otoczona przez przygotowujące się do generalnego szturmu oddziały niemieckie.

Komenda Główna AK podjęła rozmowy o poddaniu miasta. Akt kapitulacji podpisano 2 października 1944 r. w Ożarowie. Powstańcom przyznano status kombatantów.

Powstanie trwało 63 dni. W czasie trwania walk powstańczych po stronie polskiej poległo ok. 18 tys. żołnierzy, 25 tys. było rannych. Według danych niemieckich ich straty zamykają się liczbą ok. 17 tys. zabitych i zaginionych oraz ok. 9 tys. rannych.

O przetrwaniu powstania przez tak długi okres pomimo nierównych sił, zdecydowała postawa cywilnych mieszkańców Warszawy, którzy spontanicznie poparli akcję zbrojną, włączając się do niej czynnie licznymi barykadami i rowami przeciwczołgowymi. Ona też poniosła największe straty 150 tys. zabitych i zamordowanych w okresie 63 dni powstania.

Wszystko to obciąża także przywódców ZSRR i Armii Czerwonej, której oddziały stały w tym czasie bezczynnie na praskim brzegu Wisły.

Po kapitulacji ludność cywilna została doprowadzona do obozu przejściowego w Pruszkowie. Część z internowanych została rozesłana później do różnych miejscowości w Generalnej Guberni, inni, zwłaszcza ludzie młodzi, zostali wywiezieni do obozów lub do pracy przymusowej w Niemczech.

Po usunięciu ludności cywilnej z Warszawy Niemcy rozpoczęli wykonywanie rozkazu Hitlera o zrównaniu stolicy Polski z ziemią. Z miasta wywożono do Rzeszy wszystko, co przedstawiało dla Niemców jakąś wartość, a następnie dzielnice Warszawy kolejno, dom po domu, niszczyły specjalne jednostki saperskie.

69. Polski październik 1956 roku.

Od lipca do października 1956 r. grupa członków kierownictwa partii gotowa do idących reform systemu, zwana „grupą puławską” (od ulicy Puławskiej w Warszawie, przy której zamieszkiwało kilku jej przedstawicieli), zdołała zdobyć szersze poparcie społeczne - załóg wielkich warszawskich zakładów pracy i wyższych uczelni. Grupa ta znalazła sobie przywódcę w osobie Gomułki, byłego sekretarza generalnego PPR, więzionego do 1954 r. i do 1956 r. pozostającego poza PZPR.

W dniu 19-21 października 1956 r. odbyło się VIII Plenum KC PZPR. Pomimo grożącej interwencji radzieckiej (jednostki radzieckie kierowały się już w stronę Warszawy) w czasie obrad zdołano powołać nowe ścisłe kierownictwo PZPR z Gomułką na czele. Zmiana ta dokonała się w atmosferze wielkiego napięcia i zrywu narodowego. Społeczeństwo polskie z ulgą przyjęło odwołanie marszałka Rokossowskiego i innych wyższych oficerów rosyjskich z Wojska Polskiego oraz wypuszczenie na wolność księdza prymasa Stefana Wyszyńskiego. Dnia 24 października 1956 r. na placu Defilad w Warszawie odbył się wiec, w którym wzięło udział ponad 0,5 mln. ludzi.owacyjnie witano przemawiającego Gomułkę.

Po wyborach do Sejmu PRL w styczniu 1957 r., w których społeczeństwo udzieliło poparcia Gomułce, władze zaczęły odchodzić od haseł „polskiego października”. W lecie 1957 r. władze zlikwidowały tygodnik „Po prostu”, który opowiadał się za kontynuowaniem reform. W 1958 zlikwidowano powołane w 1956 r. rady robotnicze w zakładach przemysłowych, uważane przez robotników za gwarantem reformy gospodarczej. Bardziej trwałe były zmiany na wsi, gdzie rozwiązała się większość spółdzielni produkujących, z takim trudem tworzonych przez władze w latach 1949-1955.

70. Zygmunt III Waza na tronie polskim.

Na tronie polskim (zawdzięczał go przede wszystkim działaniom ciotki, Anny Jagiellonki) zasiadł w wieku 22 lat. Stało się to w roku 1587. Młody król nie miał jednak żadnej wprawy w rządzeniu państwem. Kontrkandydat do korony, arcyksiążę Maksymilian Habsburg w bitwie pod Byczyną (1588) został pokonany i wzięty do niewoli. Pertraktacje z dworem cesarskim o zwolnienie jeńca zakończyły się podpisaniem porozumienia, które pozwalało obu państwom na godne unormowanie stosunków. Zygmunt III i cesarz Rudolf II zaprzysięgli traktat bez zwłoki, ale Maksymilian, mimo wcześniejszych obietnic, po uwolnieniu z niewoli odmówił złożenia przysięgi i przez 10 lat torpedował wiele międzynarodowych poczynań rywala.

Ojciec Zygmunta chciał powstrzymać syna przed wyjazdem do Polski. Potem namówił go do przekazania tronu w zamian za ustępstwa terytorialne na rzecz Szwecji. Zygmunt rozpoczął tajne rokowania z Habsburgami, ale niedawny król elekt Maksymilian ujawnił szczegóły porozumienia. Kanclerz Jan Zamojski publicznie oskarżył władcę o łamanie prawa. Na sejmie 1592 r. winy królowi nie udowodniono, ale też nie oczyszczono go z zarzutów działania na szkodę Rzeczypospolitej.

Nowy władca pragnął stworzyć własne, niezależne, sine ugrupowanie polityczne. Odsunął więc kanclerza i hetmana Jana Zamojskiego. Otoczył się zaufanymi ludźmi, którym rozdawał dobra i urzędy. Starał się unikać kontroli sejmu. Dążył do osłabienia roli parlamentu przez wprowadzenie stałych podatków na wojsko i głosowanie większościowe co bardzo zrażało szlachtę do króla.

Niezadowolenie budziło wplątanie Rzeczypospolitej przez Zygmunta (przyłączenie Estonii w roku 1600) w domową wojnę szwedzką.

Ze sprzeciwem spotkało się też (ze względu na pominięcie w pertraktacjach sejmu) przekazanie elektorowi brandenburskiemu praw do opieki nad obłąkanym księciem pruskim i do administrowania jego księstwem. Dobrze wiedziano, że powodem wyjątkowo łaskawego traktowania elektora było nie dobro Rzeczypospolitej, a nadzieje pokładane w nim w związku z walką Zygmunta o tron szwedzki.

W końcu doszło do otwartego konfliktu władcy z poddanymi. Powodem były konkretne działania króla: sympatie okazywaną Samozwańcowi, dyskusyjne wydatki ze skarbu publicznego, politykę wobec Prus Książęcych.

Szlachta wypowiedziała królowi posłuszeństwo. W lipcu 1607 r. doszło pod Guzowem do bitwy wiernych królowi wojsk kwarcianych i zaciężnych oraz magnackich z rokoszami. Starcie w bratobójczej walce ocuciło wszystkich. Król okazał pokonanym łaskę, ale też zrezygnował z planów wzmocnienia swojej władzy reformami ustrojowymi.

Z czasem Zygmunt III Waza uzyskał silniejszą pozycję w państwie zręcznym rządzeniem w ramach obowiązującego prawa. Pośredniczył między izbami i ugrupowaniami sejmowymi. Dla zjednoczenia sobie poparcia posługiwał się rozdawaniem urzędów, godności i dzierżaw dóbr królewskich. Potrafił zapewnić w ten sposób spokój wewnętrzny, który utrzymał się do jego śmierci.

Wybór następcy tronu szwedzkiego na władcę Rzeczypospolitej zapowiadał unię personalną obu państw. Jednak oba państwa miały sprzeczne interesy w Inflantach. Szwedzcy możni obawiali się, że przy polskiej pomocy zechce zlikwidować protestantyzm. Zygmunt III Waza był żarliwym katolikiem. W 1600 r. Zygmunt III Waza zostałzdetronizowany jako król szwedzki. Wtedy on używając królewskiego tytułu szwedzkiego przyłączył Estonię do Rzeczypospolitej.

Wydarzenie to dało powód do rozpoczęcia wojny szwedzko-polskiej. Szwedzi wkroczyli do Inflant. Początkowo walka toczyła się zamki. Mimo kilku świetnych zwycięstw, w tym najgłośniejszego pod Kircholmem (1605), wojska koronne i litewskie z trudem odbijały zdobywane przez przeciwnika warownie.

Drugi atak na Inflanty nastąpił w roku 1617, a kolejny w 1621. W 1622 r. podpisano zawieszenie broni, ale już w roku 1625 działania przeniosły się teren Litwy, Prus i Pomorza Gdańskiego. Rzeczypospolita odniosła wtedy kilka znaczących zwycięstw (m.in. w bitwie pod Oliwą - 1627, pod Trzcianą - 1629), ale zdecydowaną przewagę miały wojska Gustawa Adolfa.

Społeczeństwo polskie i litewskie nie chciało wojny, cały czas toczyły się więc rozmowy z przeciwnikami. Dopiero w końcu 1629 r. w Altmarku (Starym Targu) podpisano rozejm. Szwecja zatrzymała Estonię i Inflanty, porty pruskie i polskie (bez Gdańska Królewca i Pucka) oraz część dochodów z ceł gdańskich. W układzie nie było wzmianki o prawach. Zygmunt i jego potomków do tronu szwedzkiego. Sejm zaaprobował rozejm, ale w Rzeczypospolitej nikt nie cieszył się z jego warunków.

Wojna z Wielkim Księciem Moskiewskim wisiała na włosku od początku panowania Zygmunta III. Na powstałą w 1569 r. Rzeczypospolitą przyniosły się dawne spory Wielkiego Księstwa litewskiego z Moskwą o tereny pograniczne i tytulaturę władców.

Drugą zadawnioną przyczyną konfliktu była sytuacja w Inflantach. Zarówno Moskwa, jak i Szwecja miała ochotę na należące do Rzeczypospolitej tereny, dawniej podporządkowane Zakonowi Kawalerów Mieczowych. Licząc na ewentualne korzyści, carowie starali się nie dopuścić do sojuszu Rzeczypospolitej ze Szwecją.

Gdy zmarł ostatni car z dynastii Rurykowiczów, Fiodor, aktualna stała się kwestia następstwa tronu. Gdy carem został Borys Godunow, rozważano projekt małżeństwa Zygmunta III Wazy z jego córką.

Na początku XVII w. na południu Polski pojawił się młody człowiek podający się za Dymitra, cudownie ocalonego syna Iwana IV. Udało mu się przekonać do siebie kilka rody magnackich. W 1604 r. wojewoda sandomierski, Jerzy Mniszch, podjął wyprawę, której celem było wprowadzenie Dymitra na tron carów. Już przygotowania do wyprawy wywołały sprzeciw większości szlachty i senatorów, mimo to pierwsza dymitriada (jak zwano owe wyprwy) dotarła do Moskwy. Dymitr został carem. Panowanie Dymitra Samozwańca dawało nadzieje na trwalszy pokój między Rzeczypospolitą i Moskwą, ale car nie miał poparcia bojarów. Wysłali oni w tym czasie do Zygmunta III Wazy poselstwo z prośbą o zgodę na objęcie tronu carów przez królewicza Władysława i sojusz przeciw Tatarom i Turcji.

Dwa lata później Dymitra zabito, a jego sprzymierzeńcy - „Polacy i katolicy” - zginęli, zostali uwięzieni lub zbiegli. Nowym carem został Wasyl Szujski. Pod murami Moskwy pojawiła się jednak - obok zbuntowanych chłopów rosyjskich - druga dymitriada z kolejnym kandydatem do tronu. Drugiego Samozwańca popierali przede wszystkim żołnierze, którym nie płacono żołdu, ale także wojska paru kresowych magnatów. Nie udało się im opanować Moskwy.

Car Szujski podpisał rozejm z Rzeczypospolitą. Gdy rok później zawarł sojusz ze Szwecją, uznano to za powód do wojny. Zygmunt III Waza poprowadził wojska na Smoleńsk. Część jego oddziałów obległa twierdzę, reszta walczyła w polu. Najwieksze znaczenie miała bitwa pod Kłuszynem (1610) z połączonymi siłami szwedzko-rosyjskimi, wygrana przez hetmana Stanisława Żółkiewicza. Zwycięstwo to otworzyło hetmanowi drogę do Moskwy. Bojarzy obwołali carem królewicza Władysława, mającego przyjąć prawosławie. Żółkiewski zagwarantował ten warunek, podobnie jak inne, zapewniając Rosji niezależność. Zygmunt III Waza nie uznał jednak porozumienia, gdyż - jak twierdził nie chciał dla korzyści rodzinnej przerwać oblężenia Smoleńska zapowiadając korzyści państwu (zyskanie nowych terenów). Wielu mówiło, że król pragnie korony carów dla siebie. Dopiero gdy padł Smoleńsk, wyraził zgodę na objęcie tronu przez Władysława. Wyjazd jednak odwlekano.

Ludność rosyjska jednoczyła się w tym czasie wokół haseł obrony narodowości i prawosławia. Gdy Władysław był zaledwie kilkadziesiąt kilometrów od Moskwy, polsko-litewska załoga Kremla musiała się poddać. Carem został Michał Romanow.

Nowy car zawarł rozejm ze Szwecją i Rzeczypospolitą. Zawieszenie broni, podpisane w roku 1618 w Dywlinie przyznawało Rzeczypospolitej tereny należące niegdyś do Wielkiego Księstwa Litewskiego: ziemie smoleńską, czerniachowską i siewieską. Moskwa wyrzekła się Inflant. Kwestie tytułu carskiego pominięto. Rozejm ten ustalił przebieg granicy wschodniej prawie na pół wieku.

W Rzeczypospolitej nie było poparcia dla obu dymitriad czy wyprawy z roku 1609. Protestowała przeciwko nim szlachta na sejmikach i sejmach, przestrzegali senatorowie. Twierdzi się, iż jedną z przyczyn dość licznego udziału w polskiej szlachty w „wielkiej smucie” moskiewskiej było względne przeludnienie kraju. Propaganda epoki wykorzystywała ten fakt, ukazując wschodnie połacie kraju i położone za granicą tereny moskiewskie jako ziemie obiecaną czekającą tylko na zagospodarowanie.

Trudno ocenić rządy Zygmunta III Wazy. Miał u potomnych złą opinię. Za swoją ojcowiznę uważał Szwecje i jej lub prawa do niej chciał przekazać synom. Ośmieszano jego rozrywki - grę w piłkę, snycerstwo, malarstwo. Oskarżano o liczne wojny. Nie ma jednoznacznej oceny jego stosunku do religii - faworyzował katolików, ale za jego panowania wybudowano też meczet w Mińsku i powołano na Litwie sejm żydowski. Niewątpliwie warte odnotowania jest wprowadzenie przez Zygmunta ochronę tura.

Wiele zawdzięcza królowi Warszawa: budowę Zamku Ujazdowskiego, restauracje katedry Świętego Jana i fundacje organów. Powstał pierwsza warszawska mennica i pierwsza drukarnia. Liczne przywileje otrzymali mieszkańcy Starego i Nowego Miasta.

Gdy w roku 1644 na polecenie Władysława IV ustawiono przed Zamkiem kolumnę z posągiem Zygmunta III Wazy, wzniesiono jednocześnie pomnik króla-ojca.

Kalendarium:

1587-elekcja i koronacja Zygmunta Wazy na króla Rzeczypospolitej,

1588-bitwa pod Byczyną,

1592-sejm „inkwizycyjny”; śmierć króla Szwecji Jana III Wazy,

1593-1594-wyjazd Zygmunta III do Szwecji w celu objęcia tronu,

1596-zawarcie unii kościelnej w Brześciu; przeniesienie dworu królewskiego do Warszawy,

1600-detronizacja polskiej linii Wazów przez Riksdag; przyłączenie Estonii; pczątek wojny szwedko-polskich,

1604-I dymitriada,

1605-bitwa pod Kircholmem; przekazanie opieki nad księciem pruskim elektorowi brandenburskiemu i jego synom,

1606-1609-rokosz Zebrzydowskiego,

1607-II dymitriada,

1609-1611-wyprawa smoleńska Zygmunta III Wazy,

1611-obietnica przekazania lenna pruskiego w dziedziczne władanie Hohenzollernom brandenburskim,

1612-wyprawa Władysława po koronę carską,

1617-wyprawa ze Szwecją w Inflantach,

1618-rozejm z Moskwą w Dywlinie,

1620-klęska pod Cecorą,

1621-obrona Chocimia, pokój z Turcją,

1622-rozejm ze Szwedami w Mittawie,

1625-wznowienie wojny ze Szwecją,

1629-rozejm ze Szwecją w Altmarku (Starym Targu),

71. Obalenie zasady senioratu i polityczne następstwa rozbicia dzielnicowego w Polsce.

Ustawa sukcesyjna Krzywoustego okazała się trudna w realizacji. Zaczął się konflikt między seniorem Władysławem a przyrodnimi braćmi juniorami i ich matką Salomeą. Pierwsze wzmianki o tym są z 1141 r. kiedy to juniorzy z matką zwołali do Łęczycy wiec, mający powziąć decyzje co do zamążpójścia lub oddania do klasztoru córki Bolesława Krzywoustego Judyty. Pominięcie Władysława stanowiło naruszenie jego seniorackiej władzy.

Gdy zmarła Salomea w 1144 r. doszło do nowego konfliktu między juniorami a Władysławem tym razem o opróżnioną przez nich dzielnice. Władysławowi pomogli Rusini. Natomiast juniorów poparł palatyn Władysława Piotr Wołostowic, którego Władysław kazał oślepić i odciąć mu język. Za to została zrzucona na niego klątwa. I dlatego Władysław poniósł klęskę i musiał uchodzić z kraju.

Mimo wygnania Władysława, samego senioratu nie obalono. Miejsce Władysława zajął następny wiekiem syn Krzywoustego Bolesław Kędzierzawy. Po śmierci Bolesława Kędzierzawego na tron krakowski próbowano wprowadzić Kazimierza Sprawiedliwego. Jednak Kazimierz Sprawiedliwy nie zdecydował się przeciwstawić kolejnemu seniorowi Mieszko Staremu. Jednak gdy rządy Mieszka okazały się autorytarne ok. 1177 r. doszło do buntu panów krakowskich, którzy po raz drugi wysunęli przeciw Mieszkowi, Kazimierza Sprawiedliwego. Spowodowało to, że w innych dzielnicach juniorzy przeciwstawiali się. Co spowodowało dodatkowy podział na mniejsze dzielnice, które musieli wyodrębnić seniorowie juniorom.

Politycznymi następstwami rozbicia dzielnicowego było rozbicie jedności państwa, wyodrębnienie się niezależnych księstw z własną władzą. Wojny domowe między księciami dzielnicowymi.

Kalendarium:

1138-1146-pryncypat Władysława II (Wygnańca),

1141-1146-walki Władysława II z książętami juniorami; bunt Piotra Włostowica,

1146-wygnanie Władysława II,

1146-1173-pryncypat Bolesława Kędzierzawego,

1173-1177-rządy Mieszka III Starego w Krakowie,

1177-bunt juniorów (w Krakowie, na Śląsku i w Wielkopolsce),

1177-1194-rządy Kazimierza Sprawiedliwego w Małopolsce,

1180-zjazd w Łęczycy.

72. Powstanie Chmielnickiego 1648 roku.

Gromadzona przez dziesiątki lat nienawiść mas chłopskich na Ukrainie do swych szlacheckich ciemiężycieli znalazła ujście w wielkim powstaniu, które wybuchło w 1648 r. pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Ułatwiły je poczynania Władysława IV, który przygotowując się do wojny z Turcją zachęcił Kozaków do pogotowia zbrojnego. Gdy sejm nie poparł polityki dworu, za późno już było hamować zaczęte wśród Kozaków zaciągi. Upadek planów wojennych spowodował niezadowolenie Kozaków, których ich wódz Chmielnicki wykorzystał. Chmielnicki, który rychło ujawnił swe wielkie talenty wojskowe i dyplomatyczne, zmierzał wszakże do wywalczenia szerokich uprawnień dla Kozaczyzny i Ukrainy. Porozumiał się z Tatarami uzyskał ich pomoc i wiosną 1948 r. porwał Kozaków do powstania.

Polacy zlekceważyli jego wystąpienia. Dopiero klęska wojsk koronnych nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem, zaalarmowała całą Rzeczpospolitą. Jednakże powstanie rozlało się na szerokie przestrzenie naddnieprzańskie, wciągając do walki ze szlachtą chłopstwo. Sytuację utrudniła śmierć króla Władysława IV. Zamęt w całym kraju pogłębił się, a tymczasem wśród szlachty i magnaterii brakło jedności co do metod zwalczania powstania. Część żądała kroków radykalnych, inni opowiadali się z polityką ustępstw wobec Kozaków i ugodą.

To niezdecydowanie pociągnęło za sobą nową klęskę. Jesienią 1648 r. obóz polski rozpierzchł się pod Piławcami na samą wieść o zjawieniu się Tatarów. Dzięki nowemu zwycięstwu Chmielnicki dotarł pod Lwów i Zamość, a powstanie objęło Wołyń i część Białorusi.

Przeprowadzona w tym czasie elekcja wyniosła na tron Jana Kazimierza. Rozpoczął on rokowania z Chmielnickim, lecz bez rezultatów. Latem 1949 r. wznowiono działania wojenne. Wojska polskie zamknęły się w twierdzy Zbaraż, która oparła się przewadze tatarsko-kozackiej. Jednak próba odsieczy nie powiodła się wojska Jana Kazimierza zostały osaczone pod Zborowem. Królowi udało się jednak pozyskać chana, który nie chętnie widział zbytnie wzmocnienie się Kozaczyzny i dążył do utrzymania swego rodzaju równowagi między obu stronami. Dzięki temu doszło do podpisania ugody zwanej zborowską, na mocy której wyodrębniono trzy województwa ukraińskie, Chmielnickiemu przyznano tytuł hetmana i zwiększono rejestr Kozaków.

Obie strony uważały ugodę zborowską za przejściowe zawieszenie broni, a uzyskane ustępstwo za niedostateczne. W 1651 r. walka się odnowiła. W decydującym starciu pod Beresteczkiem Chmielnicki poniósł klęskę. Ale szlachta, zaniepokojona wydarzeniami w głębi kraju, nie chcieli ścigać pobitego nieprzyjaciela. Podpisano więc nową ugodę, w Białej Cerkwi, która zmniejszyła liczbę Kozaków rejestrowych oraz okroiła wyodrębnione dla nich terytorium.

Zaniepokojenie pospolitego ruszenia wywołały ruchy chłopskie w całej niemal Koronie. Chmielnicki starał się wykorzystać niezadowolenie mas chłopskich. W czerwcu 1651 r. zaczęły się rozruchy na Podhalu. Poważniejsze wystąpienia chłopskie objęły także Wielkopolskę. Na mniejszą skalę ruszyli się chłopi w Sieradzkim, na Mazowszu i w innych rejonach Rzeczypospolitej. Wszędzie stosowano wobec nich ostre represje.

Porozumienie w Białej Cerkwi nie zakończyło walk z Chmielnickim. Zniechęcony do sojusznika tatarskiego hetman kozacki szukał potężnego oparcia w Rosji. Liczono, że pomoże w zlikwidowaniu resztek wpływów magnacko-szlacheckich na Ukrainie poprzez aspiracje Kozaczyzny i zapewni jej autonomię.

W styczniu 1654 r. do Perejasławia przybyło poselstwo rosyjskie, aby porozumieć się z radą kozacką co do warunków, na których Ukraina uznałaby zwierzchnictwo cara. Wkrótce został zawarta ugoda, która proklamowała zjednoczenie naddnieprzańskich ziem ukraińskich z Rosją.

Ugoda perejasławska nie została uznana przez Rzeczpospolitą. W tej sytuacji Rosja rozpoczęła w w lecie 1654 r. wojnę. Polacy zdołali jednak uzyskać pomoc Tatarów, którzy tym razem przeciwstawili się zbytniemu wzmocnieniu Rosji. W 1655 r., pod Ochmatowem, wojska polsko-tatarskie odniosły zwycięstwo nad Kozakami.

Wojna przyniosła Rzeczypospolitej szereg niepowodzeń na Litwie. Rosjanie rozbili wojska hetmana litewskiego Janusza Radziwiłła, zajęli Smoleńsk, a w 1655 r. Wilno i Grodno. Dopiero najazd szwedzki zahamował dalsze postępy wojsk carskich. W obliczu nowego nieprzyjaciela doszło do rozejmu, po czym wojska rosyjskie zaatakowały Szwedów w Inflantach. Projektowano wówczas powołanie cara Aleksego na tron polski. Jednak po pokonaniu Szwedów konflikt rozgorzał na nowo.

Po śmierci Chmielnickiego hetmanem kozackim obwołano szlachcica Jana Wychowskiego, który próbował przekreślić ugodę perejasławską. W 1658 r. podpisał on w Hadziczu ugodę z Polską, nawiązującą do postanowień zborowskich. Z województw naddnieprzańskich (kijowskiego, czernihowskiego i bracławskiego) utworzono - „Księstwo Ruskie” pod władzą hetmana zatwierdzonego przez króla. Postanowiono, że księstwo podobnie jak Litwa, otrzyma własne urzędy, trybunał i akademię. Przedstawiciele jego będą brali udział w sejmie, a wyższe duchowieństwo prawosławne zasiądzie w senacie. Starszyźnie kozackiej obiecano nobilitację, natomiast rejestr miał być zmniejszony do 3 tysięcy. Wreszcie szlachcie obiecano powrót do jej dawnych dóbr.

Ugoda hadzicka, zatwierdzona przez sejm, była krokiem spóźnionym. Kozacy nie mieli zaufania do Rzeczypospolitej. Wkrótce przeciw Wychowskiemu wybuchło powstanie chłopskie. Jego następca, syn Chmielnickiego Juraszko powrócił do ugody z Rosją. O dalszych losach Ukrainy miała wszakże roztrzygnąć odnowiona wojna polsko-rosyjska.

W 1660 r. wojska rosyjskie podjęły dwie wielkie wyprawy na Rzeczypospolitę, które zakończyły się całkowitym niepowodzeniem. Na Ukrainie armia rosyjska skapitulowała otoczona pod Cudonowem przez wojska hetmana Jerzego Lubomirskiego. Polacy znów podporządkowali sobie większość terenów Ukrainy. Jednak walki wewnętrzne i konfederacje wojskowe w Rzeczypospolitej nie pozwoliły w pełni wykorzystać tych zwycięstw. Nie powiodła się także próba przeniesienia wojny na obszary rosyjskie. Stopniowo odzyskano natomiast większość terytorium księstwa litewskiego.

Przeciągająca się wojna wykazała, że żadna ze stron nie była zdolna do utrzymania w swym ręku całości ziem ukraińskich. Zresztą Kozacy zaczęli znów szukać oparcia na Krymie i w Konstantynopolu, co groziło wmieszanie się Turcji do rywalizacji o ziemie naddnieprzańskie. Wskutek tego doszło do podpisania rozejmu w Andruszowie w 1667 r., w którym Rosja i Rzeczypospolita godziły się na podział Ukrainy. Po stronie rosyjskiej pozostawały: Smoleńszczyzna, wschodnia część Ukrainy leżąca na lewym brzegu Dniepru wraz z Kijowem oraz Za;poroże. Pozostała przy Rosji część Ukrainy miała zgodnie z zasadami ugody perejasłowskiej zapewnioną szeroką autonomię, która przetrwała do początku XVIII wieku. Natomiast Ukraina prawobrzeżna była pozbawiona jakichkolwiek samodzielności, a magnaci i szlachta mogli bez przeszkód objąć swe dawne posiadłości.

Postanowienia rozejmu andruszowskiego stały się także podstawą traktatu pokojowego między Rosją a Rzeczypospolitą podpisanego w Moskwie w 1686 r. przez Krzysztofa Grzymułtowskiego, wojewodę poznańskiego.

73. Próba zjednoczenia Polski w okresie rozbicia dzielnicowego.

Pierwszym, który podjął próbę zjednoczenia państwa był Henryk Brodaty. Jego państwo obejmowało dzielnicę senioralną, ziemie sandomierską, księstwo opolsko-raciborskie, Śląsk i Wielkopolskę. Henryk Brodaty w porozumieniu z cesarzem Fryderykiem II zaczął starać się dla swojego syna Henryka Pobożnego o koronę królewską. Henryk Brodaty zmarł w 1238 r. W 1241 r. najazd Tatarów spowodował upadek państwa Henryka Pobożnego, który zginął pod Legnicą. Następną próbę podjął Henryk IV Probus miał on w swych rękach Księstwo Wrocławskie i ziemie Krakowską. Jednak gdy w 1290 r. zaczął starać się o koronę został otruty. Po jego śmierci ziemie Krakowską przejął Przemysł II, a Księstwo Wrocławskie Henryk Głogowski. Już w 1291 r. Przemysł II musiał zrzec się dzielnicy krakowskiej na rzecz Wacława II. Ale nie przeszkodziło to koronowanie się Przemysłowi II w Gnieźnie w 1295 r. na króla. Jego państwo składało się z Pomorza Gdańskiego i Wielkopolski. Rządził 7 miesięcy i został otruty. Po śmierci Przemysła II państwo podzielono między Władysława Łokietka a Henryka Głogowskiego. Władysław Łokietek otrzymał prócz Pomorza dużą część Wielkopolski z głównymi grodami. Jednak Łokietek stracił oparcie w Wielkopolsce, potem kiedy w 1299 r. zobowiązał się do hołdu lennego na rzecz Czech, doszło do buntu rycerstwa, które po wygnaniu Łokietka powołało na tron wielkopolski Wacława II. Zająwszy Wielkopolskę opierając się na znacznej sile militarnej i formalnie wybrany na Władcę, koronował się w 1300 r. na króla Polski. Wacław skupił w swym ręku większość ziem polskich, a ponadto próbował rozciągnąć swą władzę zwierzchnią na terytoria pozostałe. Miał Małopolskę, Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie, część Kujaw z ziemią Łęczycką i Sieradzką, był panem zwierzchnim dawnej dzielnicy opolsko-raciborskiej, Kujaw Inowrosławskich i prawdopodobnie Mazowsza. W 1305 r. zmarł Wacław II, a w 1306 r. jego syn Wacław III. Wtedy do Polski z wygnania wrócił Władysław Łokietek. Po kolei zaczął przyłączać ziemie. W 1305 r. zjednoczył Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie, ziemie Dobrzańską, ziemie sieradzko-łęczyską, ziemie krakowską i sandomierską.

Kalendarium:

1238-śmierć Henryka Brodatego,

1241-śmierć Henryka Pobożnego pod Legnicą i upadek jego państwa,

1290-śmierć księcia Henryka IV Probusa,

1291-Przmysł II zrzeka się dzielnicy krakowskiej na rzecz Wacława II,

1295-koronacja Przemysła II na króla Polski,

1300-koronacja Wacława II,

1305-śmierć Wacława II,

1306-śmierć Wacława III.

74. Próba zjednoczenia Polski w okresie rozbicia dzielnicowego.

Pierwszym, który podjął próbę zjednoczenia państwa był Henryk Brodaty. Jego państwo obejmowało dzielnicę senioralną, ziemie sandomierską, księstwo opolsko-raciborskie, Śląsk i Wielkopolskę. Henryk Brodaty w porozumieniu z cesarzem Fryderykiem II zaczął starać się dla swojego syna Henryka Pobożnego o koronę królewską. Henryk Brodaty zmarł w 1238 r. W 1241 r. najazd Tatarów spowodował upadek państwa Henryka Pobożnego, który zginął pod Legnicą. Następną próbę podjął Henryk IV Probus miał on w swych rękach Księstwo Wrocławskie i ziemie Krakowską. Jednak gdy w 1290 r. zaczął starać się o koronę został otruty. Po jego śmierci ziemie Krakowską przejął Przemysł II, a Księstwo Wrocławskie Henryk Głogowski. Już w 1291 r. Przemysł II musiał zrzec się dzielnicy krakowskiej na rzecz Wacława II. Ale nie przeszkodziło to koronowanie się Przemysłowi II w Gnieźnie w 1295 r. na króla. Jego państwo składało się z Pomorza Gdańskiego i Wielkopolski. Rządził 7 miesięcy i został otruty. Po śmierci Przemysła II państwo podzielono między Władysława Łokietka a Henryka Głogowskiego. Władysław Łokietek otrzymał prócz Pomorza dużą część Wielkopolski z głównymi grodami. Jednak Łokietek stracił oparcie w Wielkopolsce, potem kiedy w 1299 r. zobowiązał się do hołdu lennego na rzecz Czech, doszło do buntu rycerstwa, które po wygnaniu Łokietka powołało na tron wielkopolski Wacława II. Zająwszy Wielkopolskę opierając się na znacznej sile militarnej i formalnie wybrany na Władcę, koronował się w 1300 r. na króla Polski. Wacław skupił w swym ręku większość ziem polskich, a ponadto próbował rozciągnąć swą władzę zwierzchnią na terytoria pozostałe. Miał Małopolskę, Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie, część Kujaw z ziemią Łęczycką i Sieradzką, był panem zwierzchnim dawnej dzielnicy opolsko-raciborskiej, Kujaw Inowrosławskich i prawdopodobnie Mazowsza. W 1305 r. zmarł Wacław II, a w 1306 r. jego syn Wacław III. Wtedy do Polski z wygnania wrócił Władysław Łokietek. Po kolei zaczął przyłączać ziemie. W 1305 r. zjednoczył Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie, ziemie Dobrzańską, ziemie sieradzko-łęczyską, ziemie krakowską i sandomierską.

Kalendarium:

1238-śmierć Henryka Brodatego,

1241-śmierć Henryka Pobożnego pod Legnicą i upadek jego państwa,

1290-śmierć księcia Henryka IV Probusa,

1291-Przmysł II zrzeka się dzielnicy krakowskiej na rzecz Wacława II,

1295-koronacja Przemysła II na króla Polski,

1300-koronacja Wacława II,

1305-śmierć Wacława II,

1306-śmierć Wacława III.

75. Położenie geopolityczne Polski w XVIII wieku - przyczyny upadku państwa.

Piotr III dążył do zawarcia rosyjsko-pruskiego przymierza, w którym planowano m.in. uzgodnić politykę obu państw w sprawie kandydata na polski tron i poparcia udzielanego różnowiercom w Rzeczypospolitej. Ściśle z polskimi sprawami łączyła się ingerencja Piotra III w Kurlandii, na której tron postanowił przywrócić Birona, usuwając księcia Karola (syna Augusta III). Katarzyna II kontynuowała tę Kurlandzką politykę, co oznaczało radykalne zerwanie Rosji ze starą tradycją popierania dynastii saskiej w Polsce. Przymierze rosyjsko-pruskie zostało podpisane w 1764 r.

Na skutek wycofania się w 1762 r. Rosji z antypruskiej koalicji przestał istnieć „system dworów carskich”, której przez kilkadziesiąt lat łączył Rosję i Austrię i określała międzynarodowe położenie Rzeczypospolitej, podtrzymując unię polsko-saską. Sojusz, „państw południowych” gwarantował nieangażowanie się Polski i jej neutralność. Po zerwaniu z Austrią, Rosja potrzebowała Polski. Swobodne kwaterowania i aprowizowania swoich wojsk na terytorium Polski. Katarzyna II była zdecydowana uczynić z Polski uległego i użytecznego sojusznika Rosji. Sojusznik ten miał zastąpić Austrię w wojnie z Turcją. W tym celu należało wynieść na tron człowieka, który by wszystko zawdzięczał Rosji.

Prusy od dawna były najczulszym opiekunem polskiej anarchii żywiąc nadzieje, iż ten stan rzeczy doprowadzi z czasem do terytorialnego rozpadu państwa. Jednak po „wojnie siedmioletniej” życzenia Katarzyny II były dla Fryderyka II wiążące. Upatrzonym przez Katarzynę II kandydatem na króla polskiego był stolnik litewski Stanisława August Poniatowski (6. IX. 1764).

Na sejmie w 1766 r. Rosja i Prusy zagroziły wojną w obronie liberum veto.

W 1767 r. zebrał się w otoczonej przez carskie wojska w Warszawie sejm konfederacyjny. Kiedy część konfederatów z biskupem krajowskim Kajetanem Sałtykiem na czele wystąpił przeciw carskiemu ambasadorowi Rypinowi, ten odpowiedział brutalnymi represjami sterroryzowany sejm wyłonił delegację, która pracowała pod kierunkiem Rypnina. Najważniejsze sprawy uzgodniono w Petersburgu z Prusami.

W marcu 1768 r. sejm przyjął nową konstytucję, która zagwarantowała Katarzyna II. Rosja zrezygnował z regulacji granicy i gwarancja obejmowała również integralność ziem Rzeczypospolitej.

Podczas wojny rosyjsko-tureckiej austriacki kanclerz Kaunitz natychmiast wysunął projekt wykorzystania tej wojny w celu odzyskania Śląska. Miało się to dokonać drogą polubownego układu z Prusami, które zrywając z Rosją otrzymałyby Prusy Królewskie i Kurlandię, w zamian za to oddały by Austrii Śląsk. Tę samą myśl wysunięto we Francji. Państwa południowe próbowały więc rozbić „system północny”, przy pomocy Turcji i kosztem integralności terytorialnej Polski. Jednak Franciszek II nie zamierzał zrywać z Rosją.

W 1772 r. Rosja sprawowała kontrolę nad Rzeczypospolitą. Na mocy traktatu z 5 sierpnia 1772 r. została podzielona Polska. 30 września 17723 r. sejm ratyfikował trktaty rozbiorowe. Po 1773 r. znalazła się Polska wyłącznie pod protektoratem Rosji.

76. Andegawenowie na tronie polskim.

Ludwik Andegaweński stanął w Krakowie 7 listopada 1370 r. Koronacja odbyła się 17 listopada. Władze namiestniczą w Polsce oddał Ludwik zaraz po koronacji swej matce, a siostrze Kazimierza Wielkiego, Elżbiecie, sam zaś powrócił na Węgry, gdzie absorbowały go zwłaszcza sprawy bałkańskie.

Nieobecność króla sprawiły niezadowolenie u szlachty. Ludwik Węgierski chcąc zachować ciągłość unii polsko-węgierskiej chciał przenieść sukcesje tronu w Polsce na jedną z córek. Aby to osiągnąć nadał szlachcie w 1374 r. w Koszycach przywileje. Szlachta była zwolniona z wszelkich świadczeń na rzecz państwa z wyjątkiem poradlnego o gruntów kmieciowych, zredukowanego do symbolicznej niemal kwoty 2 gr. z łana; gwarantował integralność państwa, obsadzenie głównych urzędów Polakami, odszkodowania z tytułu wypraw wojennych, a wreszcie konfirmował wcześniej uzyskane przywileje.

We wrześniu 1382 r. zmarł król Ludwika Andegaweńskiego. Tron polski zgodnie z prawem sukcesyjnym, miał przypaść żeńskiej linii Andegawenów. Na kilku zjazdach tego okresu rozważano sprawę sukcesji, a wreszcie zażądano w Radomsku w 1384 r. przyjazdu Jadwigi, pod groźbą wyboru innego króla. W tej sytuacji 11-letnia przybyła do Polski i jesienią 1384 r. została koronowana na „króla”. Pierwszego znaczenia nabrała teraz sprawa małżeństwa Jadwigi. Jadwiga była bowiem zaręczona z księciem Wilhelmem Habsburskim, którego w Polsce nieaprobowano, podobnie jak Luksemburczyka. Postasnowiono natychmiast wypłacić Habsburgom wysokie odszkodowanie (200 tys. florenów) przewidziane węgiersko-austriackim układem na wypadek nie dojścia do skutku małżeństwa. W Wielkopolsce rosła liczba zwolenników Zimowita IV, jako kandydata do ręki Jadwigi, natomiast panowie małopolscy przygotowali projekt unii personalnej Polski z Litwą.

77. Francja za Napoleona I.

Nieudane rządy Dyrektoriatu przeżywały pod koniec 1799 r. głęboki kryzys. Budziły one niezadowolenie. Gdy Napoleon Bonaparte po opuszczeniu Egiptu wylądował we Francji, przygotowano wojskowy zamach stanu. Dnia 18 brumaire'a (tj. 9 listopada ) 1799 r. Bonaparte uzyskał władze nad wojskiem. Rozwiązano Dyrektoriat, a powołano trzech konsulów, wśród których znalazł się Napoleon. Wprowadzono nową konstytucje. Dawała Napoleonowi władzę pierwszego konsula, który skupiał w swym ręku nie tylko władzę wykonawczą, ale także wysuwał projekt ustaw, przyjmowanych lub odrzucanych przez Ciało Prawodawcze. W ten sposób Napoleon zdobył władze dyktatorską. Była to dyktatura wojskowa, stojąca na straży interesów burżuazji.

Napoleon zabiegał o rozwój przemysłu francuskiego i o zapewnienie mu korzystnych rynków zbytu.

W celu zapewnienia pracy biedocie miejskiej, Napoleon organizował roboty publiczne. Chłopom gwarantował posiadanie na własność ziemi. Służba w wojsku stwarzała chłopom znaczne możliwości awansu społecznego, stąd rządy napoleońskie cieszyły się ich poparciem.

Aby ugruntować stanowisko burżuazji, starał się Bonaparte doprowadzić do pogodzenia jej z dawną arystokracją i kościołem. Przywrócono tytuły szlacheckie.

Bonaparte doprowadził do podpisania konkordatu z Rzymem. W zamian za przywrócenie swobody kultu, przyznano na jego mocy pierwszemu konsulowi prawo zatwierdzania biskupów, którzy musieli składać przysięgę na wierność rządowi. Duchowieństwo otrzymywało pensje, a papież nie zgłaszał pretensji do dóbr kościelnych zabranych w czasie rewolucji. Dokonano również reformy administracji i sądownictwa w kierunku silniejszej centralizacji państwa.

Francja okresu konsulatu była państwem policyjnym. Wolność prasy została oficjalnie zniesiona.

Napoleon zreorganizował szkolnictwo, stworzył specjalny urząd centralnie kierujący szkolnictwem średnim i wyższym. Dbał szczególnie o rozwój nauk matematyczno-przyrodniczych i technicznych.

W 1804 r. został wydany Kodeks Napoleona. Sankcjonował on zdobycze burżuazji z doby rewolucji. Gwarantował również wszystkich obywateli wobec prawa, równouprawnienie wyznań oraz własność prywatną i swobodę działalności gospodarczej. Dzięki temu dawał solidne podstawy prawne dla rozwoju kapitalistycznych stosunków społeczno-ekonomicznych. Kodeks Napoleona został przyjęty również w innych krajach. Osobno wydano kodeks handlowy i kodeks karny.

Uwieńczeniem tych wszystkich poczynań była koronacja Napoleona w grudniu 1804 r. na dziedzicznego cesarza Francuzów i wkrótce potem na króla Włoch. Koronacji dokonał papież Pius VII. Królami zostali także władcy państw zależnych od Francji, pochodzący przeważnie z rodziny Bonapartego.

78. Wojna trzynastoletnia z zakonem krzyżackim

Krzyżacy odczuwali coraz dotkliwiej kryzys wewnętrzny swego państwa. Ucisk fiskalny rujnował ludność wieśniaczą i rycerstwo, a monopole handlowe zakonu silnie krępowały rozwój miast i mieszczaństwa. Już w 1397 r. został założony przez rycerstwo ziemi chełmińskiej Związek Jaszczurowy, mający charakter konfederacji, której tajnym celem było połączenie tejże ziemi z Polską. W 1440 r. powstał tzw. Związek Pruski o obliczu antykrzyżackim, w którym na czoło wysunął się element mieszczański. Przeciwko temu Związkowi Krzyżacy odwołali się aż do władzy papieskiej i cesarskiej, co rzuca światło na rozmiary odczuwanego niebezpieczeństwa. Ani jednak ekskomunika (na podstawie sfałszowanej bulli papieskiej), ani wyroku cesarski, rozwiązujący Związek i skazujący zaocznie 300 jego członków na śmierć lub banicję, nie mogły usunąć konfliktu, tak jak nie mogły powstrzymać rozkładowego procesu państwa zakonnego.

Z początkiem 1454 r. przedstawiciele Związku zwrócili się do Kazimierza Jagiellończyka, aby przyjął Prusy pod swoją władzę. W ślad za tym Związek wzniecił zbrojne powstanie antykrzyżackie, za król wypowiedział zakonowi wojnę, a aktem z 6 III 1454 r. dokonał formalnej inkorporacji Prus do Korony. Wojna ujawniła zaraz na początku słabość władzy królewskiej oraz kryzys wprowadzonego do działań pospolitego ruszenia. Szlachta wielkopolska bowiem, zwołana do obozu pod cerkwią, okazała się zupełnie niesforna i zanim podporządkowała się królowi, postawiła mu szereg żądań. Ich spełnienie było warunkiem udziału pospolitego ruszenia w wojnie. Król znalazł się w sytuacji przymusowej. Wystawił więc przywilej, mocą którego, wśród licznych klauzul szczegółowych, udzielił Wielkopolanom gwarancji, że nie będzie powoływał pospolitego ruszenia bez zgody zjazdów ziemskich itp. Usatysfakcjonowana szlachta ruszyła pod twierdzę krzyżacką Chojnice, pod którą - mimo znacznej liczebnej przewagi - poniosła dotkliwą klęskę. Oznaczało to nie tylko znaczne przedłużenie wojny, ale zarazem zaprzepaszczenie niektórych rezultatów osiągniętych już wcześniej przez sam Związek Pruski, a także zniechęcenie do Polski znacznej części Prus. Król powołał pospolite ruszenie z pozostałych ziem kraju (Litwa w tej wojnie udziału nie brała), ale gdy zgromadziło się ono pod opokami na Kujawach, powtórzyła się sytuacja z obozu cerekwieckiego. Szlachta wystąpiła z licznymi żądaniami (petyta opockie), przeważnie zbieżnymi z postulatami wielkopolskimi. Król musiał iść na nowe ustępstwa, ale opanował sytuację o tyle, że na żądania tego nieskoordynowanego ruchu szlacheckiego odpowiedział jednolitym w kwestiach zasadniczych prawem. W sprawach drugorzędnych zostały uwzględnione z osobna postulaty poszczególnych ziem. W ten sposób, cofnąwszy nadany już wcześniej przywilej cerekwiecki, wystawił król w Nieszawie w listopadzie 1454 przywileje dla każdej ziemi z osobna, zgodne w zasadniczych kwestiach ustrojowych. Najistotniejszą z nich była, przyjęta dla całej Polski z przywileju cerekwieckeigo, klauzula o roli zjazdów ziemskich (sejmików) w podejmowaniu przez króla decyzji państwowych i zwoływaniu pospolitego ruszenia. Sejmik szlachecki stał się w ten sposób podstawową instytucją ustroju państwowego Polski, kładącą na jakiś czas kres magnackiej oligarchii, ale ograniczającą również władzę monarszą. Ustępstwa króla o daleko idących skutkach dziejowych nie przyniosły jednak doraźnego celu, jakiego po nich oczekiwano. Losów wojny nie zmieniły.

Przyszedł okres wielkich wysiłków finansowych Polski i miast pruskich, zwłaszcza Gdańska i Torunia. Pewne sukcesy osiągnięto zrazu na morzu. W 1456 r. pobita została u wyspy Borholm wspierająca Krzyżaków flotylla duńska. Sławę zdobyli sobie kaprowie gdańscy, stanowiący zawiązek królewskiej floty wojennej. Sukcesy na lądzie były skrominiejsze. Udało się wprawdzie w 1457 r. wykupić z rąk oddziałów najemnych - na służbie krzyżackiej - zamek miasto Malbork, ale miasto wnet utracono i trzeba je było zdobyć. Punkt zwrotny w wojnie trzynastoletnie stanowiła dopiero bitwa koło Świecina nad Jeziorem Żarnowieckim, rozegrana w 1462 r. pod nowym dowództwem armii polskiej podkomorzego sandomierskiego Piotra Dunina, a przy użyciu wojska zaciężnego. Trzeba podkreślić, że dopiero dzięki oddziałom zaciężnym przełamano ujawniony w tej wojnie kryzys militarny Polski. W 1463 r. połączone floty Gdańska i Elbląga pokonały flotę krzyżacką na Zalewie Wiślackim. Była to ostatnia wielka bitwa w wojnie trzynastoletniej. Działania wojenne trwały nadal, jakkolwiek w 1464 r. rozpoczęto rokowania. Pokój zawarto w Toruniu w 1466 r. rysjąca się na początku wojny możliwość inkorporacji całych Prus została zaprzepaszczona we wczesnej fazie. Polska odzyskała po przeszło 150 latach Pomorze Gdańskie (odtąd zwane Prusami Królewskimi) i ziemię chełmińską, rozciągnęła swoje bezpośrednie władztwo na Malbork i Elbląg; spod władzy krzyżackiej wyłącznie zwarte terytorium biskupstwa warmińskiego, które zostało podporządkowane Polsce jak tzw. dominium warmińskie. Państwo zakonne, którego stolicę przeniesiono teraz do Królewca, stawało się lennem Polski, a każdorazowy wielki mistrz zobowiązany był składać hołd królowi polskiemu. Dla Polski pokój toruński miał ogromne znaczenie, bo w okresie wzrastającego zainteresowania wywozem zboża polskiego za granicę otwierał jej dostęp do morza. Jego polityczne międzynarodowe znaczenie osłabiał natomiast fakt, że nie został on zatwierdzony ani przez cesarza, ani przez papieża, tj. dwie dotychczasowe formalne władze zwierzchnie państwa zakonnego. Papiestwo bowiem już w toku wojny trzynastoletniej wyraźnie opowiadało się po stronie zakonu, stosując cenzury kościelne wobec stanów pruskich i Polski; z drugiej strony, uznając prawa Jagiellonów do wojny z Jerzym z Podiebradu. Śmiała i niezależna polityka króla Polski w tym zakresie skłaniała Stolicę Apostolską do nieustępliwości. Z kolei współdziałanie Kazimierza Jagiellończyka z opozycją wobec cesarza Fryderyka III na terenie Rzeszy stawiało cesarstwo na pozycjach wrogich Polsce. Silny odzew miały próby stworzenia z inicjatywy Jerzego Podiebradu, a z udziałem m. in. króla Polski, międzynarodowej organizacji pokojowej (1463/1464), podważającej uniwersalną treść instytucji cesarstwa i papiestwa. Brak akceptacji II pokoju toruńskiego ze strony obu tych instytucji stał się w ich rękach na wiele lat instrumentem gry politycznej, czy nawet politycznego nacisku w stosunku do Polski.

79. Przywileje szlacheckie w Polsce.

I. Koszycki - 1374 r. Ludwik Węgierski (Andegaweński).

Król gwarantował szlachcie w zamian za uznanie praw do korony polskiej jednej z jego córek następujące uprawnienia:

1. zwolnienia z poradlnego z wyjątkiem 2 gr. z łanu,

2. zwolnienie od obowiązku budowy i naprawy zamków,

3. wprowadzał odszkodowania za udział szlachty w wyprawach poza granicami kraju,

4. urząd starosty miał być nadany tylko Polakom, a inne urzędy szlachcie z danej ziemi.

II. Czerwiński - 1422 r. Władysław Jagiełło.

Król gwarantował szlachcie nienaruszalność dóbr ziemskich, które nie mógł być konfiskowane bez wyroku sądowego. Wprowadzony został zakaz łączenia stanowiska starosty i sędziego.

III. Warecki - 1423 r. Władysław Jagiełło.

Regulował przepisy dotyczące opuszczenia wsi przez kmieci:

1. usuwanie „buntowniczego” sołtysa przez przymusowy wykup sołectw,

2. kontroli urzędników ziemskich nad miarami, wagami i cenami w miastach.

IV. Jedlińsko-Krakowski - 1430-1434 Władysław Jagiełło.

Król zatwierdził dawne przywileje szlachty i duchowieństwa oraz zapewniał szlachcie nietykalność osobistą i majątkową.

V. Cerkiewno-Nieszawski - 1454 r. Kazimierz Jagiellończyk.

Król nie mógł zwoływać pospolitego ruszenia oraz nakładać nowych podatków bez zgody sejmików ziemskich.

VI. Piotrkowski - 1496 r. Jan Olbracht.

Król potwierdził przywileje nieszawskie oraz wprowadził zwolnienie szlachty od ceł za przywożone i wywożone towary:

1. wprowadzał przywileje nieszawskie oraz wprowadził zwolnienie szlachty od ceł za przewożone i wywożone towary:

2. swoboda żeglugi na wszystkich rzekach Korony,

3. ograniczył wyjście synów chłopskich ze wsi.

VII. Nihil Novi - Konstytucja (nic nowego) - 1505 r. Aleksander Jagiellończyk.

Nic nowego nie można ustanowić w dziedzinie praw ogólnopaństwowych i uprawnień stanu szlacheckiego bez zgody obu izb Sejmu: Senatu i Izby Poselskiej.

80. Trzeci rozbiór (1795) Polski i jego skutki.

Po upadku Warszawy i powstania Kościuszkowskiego (1795) Rosja, Prusy i Austria dopełniły całkowitego rozbioru państwa polskiego:

Rosja - zajęła ziemie na wschód od linii Niemen-Drochiczyn-Bug.

Prusy-część Małopolski, Mazowsze z Warszawą.

Austria-ziemie na południe od linii Pilica-Wisła-Bug.

Skutkami upadku Rzeczypospolitej była: całkowita likwidacja państwa polskiego na okres 123 lat; uzależnienie gospodarki, oświaty, kultury i spraw społecznych od zaborców; wzmocnienie pozycji państw zaborczych w Europie.

81. Wojna o Konstytucje 3 maja i II rozbiór Polski.

Uchwalenie Konstytucji 3 maja spotkało się z głębokim oddźwiękiem zarówno w samej Rzeczypospolitej, jak i poza jej granicami. W kraju popierała je zdecydowana większość średniej szlachty i mieszczaństwa.

Jednakże ze zdecydowanym sprzeciwem wobec przeprowadzonych przemian występowali konserwatyści magnaccy tj. Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewucki i Franciszek Ksawery Branicki.

Ponadto Prusy i Rosja, obawiali się, by przeprowadzone reformy nie wzmocniły państwa polskiego, toteż woleli je zlikwidować, zanim jeszcze wzrosła jego siła militarna.

Branicki, Potocki i Rzewucki w porozumieniu z dworem carskim przygotowali w Petersburgu w kwietniu 1792 r. akt konfederacji, która znosiła postanowienia uchwały majowej. Na polecenie Katarzyny II akt ten ogłoszono wkrótce potem w pogranicznej, Targowicy, po czym konfederacji zwrócili się o pomoc do Rosji. W kilka dni później, 18 maja, blisko 100 tys. żołnierzy carskich wkroczyło do Rzeczypospolitej.

Przeprowadzone w toku wojny powiększenie liczebności armii doprowadziło ją do ok. 70 tys. Brakowało jednak dla nowych rekrutów broni, zaznaczyły się, też niedostatki wyszkolenia. Wskutek niewłaściwej dyspozycji sił na froncie znalazło się ostatecznie tylko ok. 40 tys. wojska - reszta pozostawała jako rezerwa w głębi kraju. Dowództwo armii koronnej spoczęło w rękach bratanka króla, gen. Józefa Poniatowskiego, na Litwie - książę Ludwika Wirtemberskiego. Plan polski przewidywał działania opóźniające i osłonę Warszawy.

W toku wojny, w pewnym stopniu wskutek zdrady dowódcy armii litewskiej książę Wirtemberskiego, ale także wskutek nieudolności jego następców, stracona została cała niemal Litwa po klęsce pod Mirem. Natomiast wojska koronne zdołały pokrzyżować plany przeciwnika i wycofały się bez większych strat na linię Bugu. W toku walk odwrotowych książę Józef Poniatowski odniósł zwycięstwo w bitwie pod Zieleńcami (18 czerwca), które król upamiętnił ustanowieniem orderu Virtuti Militari. W połowie lipca podjęta została walka o utrzymanie linii Bugu. Do decydującego starcia doszło pod Dubienką, gdzie dowodził gen. Tadeusz Kościuszko. Mino bohaterskiego oporu nie zdołał jednak powstrzymać nieprzyjaciela i wojska polskie zmuszone zostały do odwrotu na linię Wisły. Wojna nie była jednak jeszcze przegrana jednakże Stanisław August Poniatowski ugiął się przed Katarzyną II. Gdy otrzymał wezwanie do niej, że tylko zerwanie z „rewolucją 3 maja” może go uratować, 24 lipca postanowił przystąpić do Targowicy i wstrzymać działania wojenne. Zwyciężyły tendecje kapitalistyczne. Dzieło Sejmu Wielkiego zostało przekreślone. Polska zaś znalazła się w ręku Katarzyny II i Targowicy.

Nadzieje Stanisława Augusta i jego towarzyszy, że swym postępowaniem do Targowicy zdołają uratować część reform Sejmu Wielkiego i całość Rzeczypospolitej, bardzo rychło okazały się złudzeniem. Przywódcy Targowicy nie liczyli się wcale z królem i jego stronnictwem, objęli rządy dyktatorskie i zaciekle niszczyli wszystko co od dawnej formy państwa. Rządy targowiczan zapisały się jako okres prześladowań zwolenników Konstytucji 3 maja, podważania dzieła Komisji Edukacji Narodowej, likwidacji myśli postępowej.

23 stycznia 1793 r. została podpisana w Petersburgu nowa konwencja rozbiorowa między Rosją a Prusami. Tym razem zabór pruski obok Gdańska i Torunia objął ziemie, które nie zaznały jeszcze niemieckiego panowania: Wielkopolskę i Mazowsze. W ręce rosyjskie dostała się większość Białorusi po linię Druja-Pińsk, oraz Ukraina naddnieprzańska i Podole.

Zwołany do Grodna sejm miał zaakceptować narzucone zmiany terytorialne i ustalić organizację państwa. Jakkolwiek nowy ambasador carski Sievers postarał się, by w izbie poselskiej zasiedli ludzie odpowiedni potulni, nie obeszło się bez protestów. Sievers odpowiedział otoczeniem izby wojskiem, aresztowaniami, sekwestrem dóbr. Osiągnął tyle, że najpierw ratyfikowano cesję na rzecz Rosji. Przeciwko podobnej ugodzie z Prusami opór był znacznie twardszy - wtedy to w otoczonym wojskiem zamku odbyła się słynna, całonocna niemal sesja sejmu. Ostatecznie zaprzedany zaborcom marszałek Bieliński uznał milczenie za znak zgody i traktat z Prusami został zawarty i ratyfikowany.

Kalendarium:

3 maja 1791-uchwalenie przez Sejm Wielki Konstytucji,

Kwiecień 1792-zawiązanie Konfederacji w Targowicy,

18 maja 1792-wojna polsko-rosyjska o konstytucje; bitwa pod Mirem,

18 czerwca 1792-bitwa pod Zieleńcami,

lipiec 1792-bitwa pod Dubienką,

24 lipca 1792-przystąpienie króla St. A. Poniatowskiego do Targowicy,

23 stycznia 1793-drugi rozbiór Polski; zwołanie w Grodnie Sejmu rozbiorowego.

82. Gospodarka folwarczo-pańszczyźniana w Polsce.

Podobnie jak w większości krajów Europy Środkowej i Wschodniej tak i w Polsce w ciągu XVI w. nastąpił rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. U źródeł jego leżała doskonała koniuktura za produkty rolne.

W tej sytuacji od końca XV w. ugruntuje się w Polsce folwark pańszczyźniany, który przez trzy następne wieki miał wycisnąć głębokie piętno na jej życiu gospodarczym i ustroju społecznym. Początkowo zresztą gospodarka folwarczna sprzyjała zwiększeniu produkcji rolnej poprzez jej koncentrację. Z czasem zaczęły przeżywać ujemne skutki tego rodzaju organizacji produkcji. Właściciele folwarków nie przystosowali się do postępu technicznego w rolnictwie, starając się osiągnąć jak najwyższe zyski przy najniższych nakładach. Pańszczyzna i ograniczenie swobody osobistej chłopów odbiły się jak najgorzej na położeniu tej warstwy ludności. Chłop obciążony pracą ponad swe możliwości ubożał i ograniczał własną produkcję do najniezbędniejszych rozmiarów. W rezultacie rolnictwo znalazło się w zacofaniu czy zastoju, co zaważyło na całej gospodarce kraju.

Dla uformowania się folwarku pańszczyźnianego konieczna była koncentracja odpowiedniej części gruntów w ręku pana, ograniczenie swobody osobistej chłopów i możliwości zwiększenia ich obciążeń. Koncentracja ziem następowała albo na drodze zagospodarowania nieużytków czy karczowania lasów, albo na drodze zabierania gruntów poddanym i przenoszenia ich na gorsze lub mniejsze.

Jednocześnie wzrastało obciążenie chłopów pańszczyzną. W 1520 r. sejm uznał, że wszyscy poddani mają obowiązek odrabiać przynajmniej jeden dzień w tygodniu. Ponieważ państwo wstrzymywało się później od ingerencji w stosunku między panem a poddanymi, szlachta podnosiła obciążenia według swego uznania.

Tego rodzaju wzrost obciążeń nie były jednak możliwe bez jednoczesnego ograniczania swobody chłopów bez przypisania ich do ziemi. Wreszcie dalszym przejawem zdania chłopów na łaskę i niełaskę panów było oddanie w ich ręce sądownictwa.

Chłopi usiłowali przeciwstawiać się narzuconym ciężarom i ograniczeniom poprzez powstania zbrojne, ucieczki z własnych gospodarstw. Opór chłopów hamował poczynania szlacheckie i utrudnił ich pełną realizację. Z drugiej jednak strony w ciągu XVI w., czy przynajmniej w pierwszej jego połowie, materialne położenie chłopstwa nie uległo jeszcze pogorszeniu - chłop korzystał również z pomyślnej koniuktury na płody rolne, co nie pozostało bez wpływu na łagodzenie konfliktów klasowych.

Dzięki znacznemu wzrostowi produkcji zboża w XVI w. Polska stała się spichlerzem Europy. Większość zboża eksportowano przez Gdańsk. Handel zbożem polskim skoncentrowali w swym ręku Holendrzy. Na ich statkach zboże wywożono do portów zachodnioeuropejskich, gdzie znajdowało ono chętnych nabywców.

Morzem eksportowano zresztą także wyroby i towary leśne, podczas gdy skóry, futra, wełna, konopie, len, a także woły szły lądem przez Norymbergę i Lipsk. W zamian sprowadzono do Polski wyroby przemysłowe, tekstylia, narzędzia metalowe. Ogólny bilans handlowy wskutek korzystnego w tym czasie dla produkcji rolnej układu cen był wszakże dodatni dla Polski.

83. Pierwsze bezkrólewie w Polsce (1572-1573).

Zygmunt August zmarł w 1572 r. bezpotomnie, nie uregulowawszy sprawy następstwa tronu. Miało to doniosłe skutki dla dalszego formowania się ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej. Szlachta bowiem musiała samodzielnie ustalić tok postępowania po śmierci monarchy. Forma nadana bezkrólewiu i elekcji obowiązywała aż do końca istnienia Rzeczypospolitej. Ponadto w dobie bezkrólewia wzrosła niepomiernie rola sejmu jako bez wpływu na dalsze ukształtowanie się stosunków między sejmem a królem, którego autorytet uległ poważnemu osłabieniu.

Przede wszystkim należało ustalić procedurę wyboru króla. Odbywało się to w toku walki o władze między magnaterią a średnią szlachtą, której przewodził Jan Zamoyski, a która kontynuowała działalność obozu egzekucyjnego. Niemałą role odegrywały także konflikty religijne, zarówno bowiem katolicy, jak i różnowiercy obawiali się, by powołanie nowego króla nie doprowadziło do uprzywilejowania jednej ze stron. Bezkrólewie zaczęło się od organizowania przez szlachtę po województwach konfederacji, które były nadzwyczajnymi związkami zastępującymi normalne źródło władzy, jakim był król. Odwołanie się do formy konfederacji zaważyło na sposobie organizowania szlachty w inncyh nadzwyczajnych okolicznościach. Odtąd przez następne dwa wieki dochodziło dość często do związywania konfederacji nie tylko w czasie bezkrólewia, ale także przeciwko królowi (tzw. rokosze) lub w jego obronie, dla zabezpieczenia kraju przed najazdem zewnętrznym lub dla przeprowadzenia posunięć wewnętrznych, których na normalnej drodze, przez sejmy i sejmiki, nie dałoby się dokonać. W konfederacjach bowiem obowiązywała zasada większości głosów.

Zacięta walka polityczna rozegrała się wokół powołania zastępcy króla na czas bezkrólewia, czyli tzw. interrexa. Posiadał on część uprawnień monarchy. Ostatecznie został nim prymas Jakub Uchański. Wskutek tego i w następnych elekcjach godności te pełnili prymasi, co przyczyniło się do nadania im wyjątkowych znaczenia politycznego. Powołanie Uchańskiego na interrexa mogła ułatwić wybór króla wygodnego dla magnaterii i katolików. Aby temu zapobiec, średnia szlachta podjęła hasło elekcji viritim. Oznaczało to, że kiedy szlachcic miał prawo osobistego uczestniczenia w elekcji, która zamieniła się w wielki zjazd szlachecki. Pierwszy sejm w czasie bezkrólewia, zwany konwekcją, przyjął zasadę elekcji viritim, wyznaczył czas i miejsce elekcji, wreszcie związał konfederację generalną, w której znalazł się m.in. artykuł o tolerancji.

84. Stefan Batory na tronie polskim.

Panowanie Henryka nie trwało długo. Na wiadomość o śmierci brata, króla Francji Karola IX, zbiegł on potajemnie z Krakowa by objąć tron francuski jako Henryk III. Chciał wprawdzie połączyć tron francuski z polskim, na to jednak nie zgodziła się szlachta. Ogłoszono ponownie bezkrólewie, po czym na nowej elekcji wybrano królem księcia Siedmiogrodu, Stefana Batorego.

Panowanie Stefana Batorego kończy dobę reform podejmowanych w imię haseł egzekucyjnych. Szlachta zdobyła jeszcze jedno ważne ustępstwo ze strony monarchy: oddanie w jej ręce najwyższego sądownictwa. Król w 1578 r. zgodził się na stworzenie sądów apelacyjnych, zwanych trybunałami. W skład ich wchodzili wybierani corocznie przez szlachtę sędziowie, zwani deputatami. Dokonano także ważnej reformy wojskowej. Mianowicie na sejmie w tymże roku postanowiono utworzyć piechotę wybranicką. Z każdych 20 łanów w dobrach królewskich miał być wyznaczony do służby wojskowej chłop, zwany wybrańcem. Spoczywał na nim obowiązek uczestniczenia w wyprawach wojennych, natomiast gospodarstwo jego było zwolnione od wszelkich form pracy pańszczyźnianej. W sumie piechota wybranicka objęła ok. 2 tys. ludzi. Był to żołnierz bitny, który odznaczał się w kampaniach prowadzonych przez Batorego.

Natomiast nie powiodła się Batoremu próba poskromienia Gdańska, który nie chciał uznać jego elekcji. Doszło do walki, która ciągnęła się dopóki król nie zobowiązał się przestrzegać wszystkich uprawnień, przyznanych dawniej temu miastu, które zabezpieczały jego dominującą role w handlu morskim.

W obawie przed wzmocnieniem pozycji monarchy szlachta nie zdobyła się na usprawnienie administracji, które potrafiłyby zapewnić wykonanie słusznych nieraz i potrzebnych uchwał sejmowych. Nadal od decyzji sejmu było daleko do jej egzekucji i ta słabość władzy wykonawczej miała szczególnie niekorzystnie odbić się na losach Rzeczypospolitej. Jeżeli umiano skutecznie radzić, to nie potrafiono tych dobrych rad wprowadzić w życie. Wskutek tego aparatem państwa szlacheckiego był daleki od wymogów nowoczesnemu państwu. Ustrój Rzeczypospolitej przybrał postać, która współczesnym wydawała się najbardziej odpowiadającą szlacheckiemu ideałowi wolności. Sukcesy odniesione na arenie międzynarodowej zdawały się potwierdzać tezę o dobrej organizacji państwa szlacheckiego. Ale nawet wówczas, gdy okazało się to złudne, nadal wracano do wzorców z czasów „złotego wieku” twierdząc, że wszelkie trudności powodowane były odejściem od zasad i form, którymi rządziła się wtedy Rzeczypospolita.

Najważniejszym sukcesem międzynarodowym Batorego, było zwycięskie zakończenie wojny o Inflanty. W 1577 r. odnowiła się wojna z Moskwą. Batory potrafił pozyskać szlachtę dla swoich planów ofensywnych, starannie przygotowano kampanie, zmodernizowano armie i doprowadził ją do stanu ok. 50 tys. ludzi. Wszystko to umożliwiło mu odniesienie sukcesów w wojnie z tak poważnym przeciwnikiem, jakim była Moskwa pod rządami Iwana IV. Batory nie uderzył wprost na Inflanty, lecz na ich zaplecze starając się odciąć w ten sposób połączenie z Moskwą. W kolejnych kampaniach wojsko opanowało siła twierdzę w Połocku i Wielkie Łuki. Trzecia kampania skończyła się pod murami Pskowa. Wojsko polskie pod dowództwem hetmana Jana Zamoyskiego nie opanowało wprawdzie tego miasta, ale przetrwało w trudnych warunkach zimowych do momentu podpisania rozejmu w Jamie Zapolskim w 1582 r. na podstawie tego rozejmu Rosjanie zwrócili ziemię połocką i wycofali się z Inflant. Wkrótce potem Szwedzi opanowali Narwę i Moskwa została odcięta od Bałtyku.

W ten sposób Polska wyszła zwycięsko z pierwszego etapu walk o Inflanty. Pod jej panowaniem znalazły się najważniejsze porty z Rygą na czele, a kontrolowała wybrzeża bałtyckie od Łeby po Parnamę. Dzięki temu otwierały się możliwości przekształcenia Polski w państwo morskie. Jednak w ślad za tym nie poszła rozbudowa jej własnej floty. Kontrolę nad handlem Rzeczypospolitej na Bałtyku sprawował Gdańsk i Ryga, miasta zamieszkałe w dużym stopniu przez ludność niepolską i obdarzone szerokimi uprawnieniami. Hamowało to możliwość bliższego powiązania całej Rzeczypospolitej ze sprawami morskimi.

Kalendarium:

1576-1586-elekca Stefana Batorego na tronie polskim,

1577-wojna z Rosją o Inflanty,

1578-powołanie przez Batorego sądu apelacyjnego; utworzenie piechoty wybranickiej,

1582-zawarcie rozejmu z Rosją w Jamie Zapolskim na mocy, którego Rosjanie zwrócili ziemię połocką i wycofali się z Infalant.

85. PKWN - powstanie, program i działalność.

Dążenie polskich komunistów do przejęcia władzy w kraju opartej na pomocy ZSRR stały się szerzej znane w początkach 1944 r. Władze radzieckie przerzucały przez front do Polski różne oddziały i grupy, których zadaniem był m.in. wywiad i rozpoznanie dla NKWD.

W maju 1944 r. Stalin zdecydował o utworzeniu w Polsce podległego mu ośrodka władzy. 20 lipca 1944 r. w Moskwie utworzono Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Utworzenie PKWN oznaczało powstanie władzy krajowej niezależnej od rządu polskiego na emigracji i kierownictwa polskiego Państwa Podziemnego.

Opracowany i wydrukowany w Moskwie manifest nosił datę 22 lipca 1944 r. Jako miejsce jego ogłoszenia podano Chełm Lubelski, pierwsze miasto zajęte przez Armie Czerwoną na zachód od linii Curzona.

PKWN zapowiadał reformę rolną oraz przejęcie całego majątku poniemieckiego. Zagrabione przez Niemców: gospodarstwa chłopskie, własności kupców i rzemieślników oraz drobnych i średnich przedsiębiorców, instrukcji i Kościoła podlegać miała zwrotowi prawowitym właścicielom. W sektorze prywatnym widziano szansę szybkiej poprawy i stabilizacji życia gospodarczego, przy jednoczesnym zachowaniu przez państwo kontroli nad całością gospodarki. System płac i rozbudowa instytucji egzystencji każdej polskiej rodziny pracującej.

Ważną rolę w życiu społecznym Manifest przypisywał inteligencji i rozwojowi oświaty.

PKWN odrzucił zasady Konstytucji kwietniowej z 1935 r. i zapowiedział, że PKWN i KRN do czasu uchwalenia nowej konstytucji będą opierać się na Konstytucji marcowej z 1921 r. Działacze PKWN zdawali sobie sprawę z braku szerszego poparcia społecznego dla nowej władzy. Prowadząc politykę zmierzającą do pozyskania sobie społeczeństwa, PKWN jednocześnie intensywnie rozbudował struktury administracji, milicji i aparatu bezpieczeństwa, opierając się na działaczach PPR, ZPP, żołnierzach AL i WP.

W październiku 1944 r. na terenach tzw. Polski Lubelskiej, gdzie władzę sprawował PKWN, władze zaczęły wzmagać represje wobec przeciwników politycznych. Działaniami tymi kierował resort bezpieczeństwa pod nadzorem radzieckich funkcjonariuszy NKWD, przy wsparciu ze strony Armii Czerwonej. Nasiliły się aresztowania członków AK zaostrzono przepisy prawa karnego. Dekret PKWN o ochronie państwa, wydawany w końcu października 1944 r., przewidywał kary więzienia lub karę śmierci za sprzeciwianie się reformie rolnej, posiadanie bez zezwolenia aparatu radiowego, za przestępstwa popełniane słowem. Surowe kary groziły za zaniechanie doniesienia władzom o działalności antypaństwowej „osobom, które wiedziały o przestępstwie lub usiłowaniu przestępstwa”. Ten i inne dekrety nowej władzy dawały szerokie możliwości działania aparatowi bezpieczeństwa. Jednocześnie w propagandzie oczerniano i zohydzano działalność władz Polski Podziemnej i Armii Krajowej.

W końcu grudnia 1944 r. KRN powołała w miejsce PKWN - Rząd Tymczasowy. Premierem Rządu Tymczasowego został dotychczasowy przewodniczący PKWN - Edward Osóbka-Morawski.

Kalendarium:

20 lipca 1944-utworzenie w Moskwie PKWN,

22 lipca 1944-w Chełmie Lubelskim został ogłoszony manifest PKWN,

październik 1944-zapoczątowanie represji na terenach działania PKWN,

grudzień 1944-KRN powołuje w miejsce PKWN - Rząd Tymczasowy z premierem Edwardem Osóbką-Morawskim.

86. Bolesław Śmiały na tronie polskim.

Najstarszy syn Kazimierza i Dobronegi - Bolesław, przejął po ojcu państwo uporządkowane i umocnione wewnętrznie. Władca mógł więc okazywać hojność Kościołowi, możnym i ubogim, być „łaskawym gospodarzem dla gości i najhojniejszym ze szczodrych dawców [darów]”. Nie bez powodu współcześni nazwali go Szczodrym.

Bolesław był „rycerzem odważnym i dzielnym”, porywczym, czasem nieobliczalnym, stąd drugi jego przydomek - Śmiały. Spokój w sprawie administrowanym kraju i względna swoboda finansowa pozwalała mu występować aktywnie na arenie międzynarodowej, uczestniczyć w wewnętrznych konfliktach skoligaconych z Piastami dynastii na Węgrzech i Rusi. Prowokujące zachowanie wobec zaprzyjaźnionych książąt nie zyskiwało mu jednak sympatii.

W końcu Bolesław podjął starania o koronę królewską. Kolejnym krokiem, które do niej wiodły, były: odbudowa i ponowna konsekracja katedry gnieźnieńskiej, przywrócenie arcybiskupstwa, odmowa płacenia Czechom trybutu oraz opowiedzenie się po stronie papieża w jego sporze z cesarzem o inwesturę (czyli - w uproszczeniu o prawo mianowania biskupów i nadawanie duchownym dóbr ziemskich w użytkowanie). Książę Bolesław został królem w dzień Bożego Narodzenia 1076 r., w czasie największych sporów papieża z cesarzem obłożonego klątwą.

Władca nie zdołał w pełni wykorzystać ogromnego sukcesu politycznego, jakim była koronacja. Już niespełna dwa i pół roku później (1079) wraz z żoną i synem znalazł się na wygnaniu na Węgrzech. Przyczyny wygnania króla z Polski nie są jasne. Wiadomo, że Bolesław popadł w konflikt z biskupem krakowskim Stanisławem ze Szczepanowa i skazał go na zwykłą w owym czasie dla zdrajców karę obcięcia kończyn. Wyrok wykonano 11 kwietnia 1079 r. Jakie jednak były przyczyny konfliktu, nie wiadomo. Historycy snują różne przypuszczenia: że biskup ujął się za rycerzami niesłusznie lub zbyt surowo ukaranymi przez króla, że należał do przywódców opozycji niezadowolonej z koronacji królewskiej, że nie zgadzał się z królewskim projektem uporządkowania organizacji Kościoła polskiego.

Kalendarium:

1058-śmierć Kazimierza I Odnowiciela, podział kraju między synów zmarłego księcia: Bolesława, Władysława i Mieszka,

1064-odbudowa katedry gnieźnieńskiej,

1069-wyprawa Bolesława II Śmiałego na Kijów (wprowadzenie na tron Izasława),

1076-koronacja Bolesława II Śmiałego na króla Polski,

1079-śmierć biskupa Stanisława ze Szczepanowa, wygnanie króla Bolesława II,

1082-śmierć Bolesława II Śmiałego na Węgrzech.

87. Wojna Napoleona z Rosją. Bilans epoki napoleońskiej.

Dnia 24 czerwca 1812 r. wielka armia wkroczyła do cesarstwa rosyjskiego. Napoleon spodziewał się, że uda mu się doprowadzić wkrótce do roztrzygającej bitwy. Jednak dowództwo rosyjskie przyjęło taktykę unikania większych bitew i cofania się w głąb własnych terytoriów. Zdobycie Smoleńska otwarło Napoleonowi drogę do Moskwy. Feldmarszałek Michał Kutuzow zdecydował się przyjąć bitwę na przedpolach stolicy. W dniach 5 i 7 września pod wsią Borodino (ok. 90 km od Moskwy) miała miejsce wielka bitwa. Choć Napoleon nie odniósł oczekiwanego zwycięstwa, Kutuzow postanowił cofnąć się i oddać Moskwę. Jednak armia rosyjska zachowała nadal pełną gotowość bojową.

W tej sytuacji opanowanie starej stolicy carów nie przyniosło żadnego roztrzygnięcia. Car Aleksander I nie zgadzał się na żadne pertraktacje. Położenie armii Napoleona pogorszało się z dnia na dzień. Część Moskwy spłonęła w chwili wkroczenia do niej francuskiej armii. Komunikacja z tyłami była niesłychanie utrudniona na skutek wrogiej postawy ludności rosyjskiej. Na wojska napoleońskie napadały lotne oddziały kozackie i mnożące się grupy partyzanckie ludności chłopskiej. Po miesięcznym przeszło pobycie w Moskwie Napoleon zdecydował się na odwrót. Musiał przy tym wracać tą samą drogą, którą przybył, gdyż nie zdołał przebić się na południe przez wojska Kutuzowa.

Odwrót wojsk napoleońskich zmienił się w ich straszliwą klęskę. Nękani przez ostry mrozy, pozbawieni regularnego zaprowiantowania żołnierze ginęli tysiącami lub dostali się w ręce otaczających ich oddziałów partyzanckich i postępujących krok w krok za Napoleonem wojsk Kutuzowa. Jednocześnie inne armie rosyjskie uderzające od południa i pólnocy szykowały się do ostatecznego przecięcia Francuzom drogi odwrotnej. Do roztrzygającej bitwy doszło w czasie przeprawy przez Berezynę. Napoleonowi udało się zmylić przeciwnika i przeprowadzić resztki wielkiej armii na prawy brzeg rzeki. Nie uratował to jednak wojska przed ostatecznym rozkładem, zwłaszcza gdy Napoleon opuścił żołnierzy i wyjechał do Paryża, by odbudować na nowo armię. W pościgu za pokonanym najeźdźcą Rosjanie wkroczyli do Prus Wschodnich i Księstwa Warszawskiego.

Wojska austriackie odmówiły osłaniania Księstwa i oddały Warszawę w ręce rosyjskie. Książę Józef Poniatowski wycofał się z resztami armii do krakowa. Załogi polskie pozostały też w Gdańsku, Modlinie, Zamościu.

Król pruski Fryderyk Wilhelm III zawarł w 1813 r. w Kaliszu układ z Rosją i we Wrocławiu ogłosił wojnę przeciwko Francuzom.

Działania wojenne nie układały się początkowo korzystnie dla wojsk rosyjsko-pruskich. Napoleon przybył na czele nowej armii do Niemiec i parokrotnie pokonał przeciwników, m.in. pod Budziszynem. Wkrótce do Rosji i Prus przyłączyła się Austria. Wojska koalicji miały dwukrotną przewagę liczebną nad wojskami Napoleona. Natomiast ilość sprzymierzeńców cesarstwa francuskiego ustawicznie malała. Do końca pozostało mu wierne wojsko polskie, którym dowodził Poniatowski, mianowany wkrótce marszałkiem Francji.

Decydujące starcie nastąpiło w dniu 16-19 października 1813 r. pod Lipskiem. W toku wielkiej „bitwy narodów” armie napoleońska poniosła klęskę. Znów odwrót jej osłaniały oddziały polskie, przy czym ranny książę Poniatowski zginął w czasie przeprawy przez rzekę Elsterę. Ścigane przez zwycięzców niedobitki armii francuskiej z garścią wojska polskiego dotarły do granic Francji. W tym czasie usunięto Francuzów także z Hiszpanii, Holandii i z Włoch.

Przeciwko 0,5 mln. armii koalicji Napoleon wystawił 150 tys. wojska. Większość społeczeństwa francuskiego była niechętna wojnie na skutek wyczerpania gospodarczego i ogromnych strat w ludziach. Sprzymierzeni oddzielili przy tym sprawę Francji od Napoleon. Kategorycznie domagali się abdykacji cesarza.

Rozpaczliwe wysiłki Napoleona, by powstrzymać sprzymierzonych, opóźniły tylko zajęcie przez nich Paryża. Gdy w stolicy znalazły się wojska koalicyjne, senat uchwalił detronizację Napoleona, by powstrzymać sprzymierzonych, opóźniły tylko zajęcie przez nich Paryża. Gdy w stolicy znalazły się wojska. Koalicyjne, senat uchwali detronizację Napoleona, a on sam 6 kwietnia 1814 r. ogłosił bezwarunkowo abdykację. Ostatecznie Napoleon zachował tytuł cesarski i otrzymał w posiadanie wyspę Elbę.

Senat ogłosił „królem Francuzów” Ludwika XVIII. Zawarty ze sprzymierzonymi pokój paryski uznawał granice Francji według stanu z 1792 r. nie poruszał spraw odszkodowań wojennych. Obawiano się, by zbyt ciężkie warunki nie skłoniły Francuzów do wznowienia kroków wojennych lub wystąpień przeciwko Burbunowi. Za Francję koszty wojen mieli ponieść jej sprzymierzeńcy. Sprawą restauracji dawnego porządku miał się zająć zwołany do Wiednia specjalny kongres międzynarodowy.

Bilans epoki napoleońskiej.

W okresie napoleońskim gruntowym przeobrażeniom uległy nie tylko stosunki polityczne w Europie, ale także społeczne. W krajach uzależnionych od Francji i pozostających pod jej wpływami, szczególnie na ziemiach włoskich i niemieckich, zostały zniesione przywileje stanowe i osobista zależność chłopa, co bardzo poważnym stopniu podważyło panujący tam ustrój feudalny. Przekształceniom w duchu burżuazyjnym uległo prawodawstwo. Wszędzie obowiązywał kodeks cywilny Napoleona, a niektóre kraje otrzymały konstytucje wzorowane na francuskiej. Tworzono nowożytny, wzorowany na francuskim, aparat władzy państwowej. Przeobrażenia te przyczyniły się do powstania podstaw nowożytnych państw w całej Europie.

Kalendarium:

24 czerwca 1812-wyprawa Napoleona na Rosje,

5-7 września 1812-bitwa pod Borodino,

1813-w Kaliszu dochodzi do układu Prus z Rosją przeciw Francji; Prusy wypowiadają wojnę przeciwko Francji,

16-19 października 1813-„bitwa narodów” pod Lipskiem,

6 kwietnia 1814-abdykacja Napoleona.

88. Słowiańszczyzna jej podział i pierwsze państwa.

W europie Środkowej, na terenie między Odrą a Bugiem, osłoniętych od południa grzbietami Karpat, a od północy Bałtykiem przed ok. 3 tys. lat zamieszkiwali przodkowie Słowian - Prasłowianie. Na tym właśnie obszarze archeologowie odkryli pozostałości kilkudziesięciu osad prasłowiańskich. Najlepiej zachowały się szczątki obronnej osady w Biskupinie, pochodzące sprzed ok. 2,5 tys. lat.

Głównym zajęciem Prasłowian, a następnie już Słowian, oprócz hodowali i upraw roli, było rybołóstwo, myślistwo i bartnictwo. Mieszkano i pracowano w dużych grupach, zwanych rodami. W tych prymitywnych warunkach pojedyńcza rodzina nie zdołałaby zapewnić sobie utrzymania, żyli więc nasi przodkowie we wspólnocie rodowej. Cały dobytek - ziemia, bydło, domy i narzędzia - były wspólną własnością, a zebrane plony i zdobyte łupy dzielone równo między wszystkich.

Wraz ze wzrostem ludności Słowianie zaczęli poszukiwać nowych terenów osadniczych. Zajęli wówczas obszary na wschodzie aż po Wołgę i Okę, na zachodzie - po Łabę i Sołowę, a na południu dotarli do północnej Grecji. Nastąpił podział Słowian na trzy grupy - zachodnią, wschodnią i południową.

W pierwszych wiekach naszej ery nasiliły się kontakty Słowian z Cesarstwem Rzymskim. Kupcy rzymscy chętnie kupowali przede wszystkim bursztyn, a także niewolników i futra, dowożąc w zamian broń, ozdoby, tkaniny i srebrne monety. Droga, którą kupcy rzymscy docierali nad Bałtyk, zwie się szlakiem bursztynowym. W tym też okresie, dzięki ciągłemu ulepszaniu narzędzi, wzrosła wydajność pracy; coraz bardziej rosły różnice majątkowe i wkrótce zaczęła się rozpadać dawna wspólnota rodowa. Najbogatsi stawali się wodzami plemion i bogacili się jeszcze bardziej. Z czasem władza wodzów stawała się dziedziczna.

Począwszy od VII w. powstało nad Dunajem pierwsze państwa Słowiańskie, z których do największego znaczenia doszła Bułgaria. W IX w. powstało państwo pod nazwą Wielkie Morawy obejmujące swym zasięgiem oprócz Moraw, ziemie słowackie, czeskie, Łużyckie, a także połdniowopolskie. W X w. Wielkie Morawy przestały istnieć, a część plemion wchodzących w ich skład zjednoczyła się w państwie czeskim, inne zostały podbite przez Węgrów (Słowacy). Na Półwyspie Bałkańskim w ciągu wieków IX i X powstały nowe państwa południowosłowiańskie: Serbia i Chorwacja. Plemiona wschodnich Słowian zostały zjednoczone w X w. w rozległym państwie zwanym Rusią Kijowską. Także na północy od Karpat, na prastarych słowiańskich ziemiach, w ciągu wieków IX i X zaczęły się formować państewka plemienne.

89. Sprawa polska na kongresie wiedeńskim 1814-1815.

W sprawie polskiej na konferencji w Wiedniu najwięcej żądał car Rosji Aleksander I, którego wojska okupowały prawie całe terytorium Księstwa Warszawskiego. Chciał on tu utworzyć ściśle związane z Rosją i od niej zależne państwo polskie, a tym samym przesunąć jeszcze bardziej na zachód granice wpływów rosyjskich, co umocniłoby polityczną i strategiczną pozycję cesarstwa.

Planom rosyjskim ostro sprzeciwiła się Austria. Po kilku tygodniach napięcia uzyskano kompromis.

W wyniku podziału Księstwa Warszawskiego pod panowaniem Prus powróciła zachodnia jego część z Poznaniem, Gnieznem, Bydgoszczem i Toruniem. Prusy także odzyskały Gdańsk, który w latach 1807-1813 był wolnym miastem. Na tych obszarach utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie. Polacy mieli się tam rządzić autonomicznie, w praktyce jednak nie dopuszczono ich do pełnego udziału we władzach, a administracja i prawa były pruskie. Ludność polska mogła jedynie posługiwać się językiem ojczystym w kościele, urzędach, szkolnictwie i życiu kulturalnym.

Na południu Austria odzyskała niewielkie terytoria wokół Krakowa oraz Wieliczkę i Bochnię ze słynnymi kopalniami soli.

Kraków i bezpośrednio doń przylegające najbliższe okolice przekształcono w Wolne Miasto Kraków, zwane częściej Rzeczpospolitą Krakowską. Zgodnie ze statutem wolnych miast Rzeczpospolita Krakowska otrzymała autonomię, a więc miejscowi Polacy sprawowali władzę i uczestniczyli w opracowaniu praw, jednakże nadzór mocarstw rozbiorowych stał się coraz bardziej bezwzględny, zmierzał do odizolowania tego okręgu i nie sprzyjał ani rozwojowi żucia politycznego, ani gospodarczego.

Tak uszczuplone Księstwo Warszawskie kongres pozostawił Aleksandrowi I, ze zgodą na utworzenie tu związanego z Rosją Królestwa Polskiego o szerokiej, ale bliżej nie sprecyzowanej autonomii. Jego władcami po „wieczne czasy” mieli być cesarze rosyjscy. Aleksander I zobowiązał się nadać Królestwu Polskiemu określającą jego ustrój Konstytucję, Polakom zaś czynił mgliste obietnice „rozszerzenia wewnętrznego”, co po niektórzy od czytali jako możliwość powiększenia terytorium Królestwa o część ziem zaboru rosyjskiego.

90. Monarchia stanowa w Polsce. Geneza i znaczenie.

Za czasów pierwszych Piastów wszyscy wolni mieszkańcy Polski mieli w zasadzie równe prawa. W późniejszych wiekach (XIII-XIV) poszczególne grupy ludności otrzymały rozmaite przywileje, co powodowało wytworzenie się między nimi różnic. W zależności od wielkości posiadanego majątku i od pełnionego zajęcia występowały coraz wyraźniejszy podział na warstwy społeczne, czyli stany posiadające różne prawa.

Najpierw wyodrębnił się stan duchowy, co wynikało z bardzo wysokiej pozycji Kościoła w państwie średniowiecznym. Był to stan, do którego należało się nie z racji posiadanego majątku czy przynależności do jakiejś warstwy społecznej, lecz z racji wykonania kreślonych funkcji. Statut wiślicki w dużym stopniu przyczynił się do uregulowania - stanu rycerskiego, czyli szlachty i stanu chłopskiego. Określił on prawa tych stanów: rycerstwo było obowiązane do obrony Królestwa, w zamian za co posiadał ziemie na tzw. prawie rycerskim, czyli wolną od podatku; chłopstwo obowiązane było do pracy na roli (ograniczono mu m.in. możność przenoszenia się z miejsca na miejsce). Statut wiślicki ustanowił inny wymiar kary dla rycerstwa inny dla chłopów.

Czwartym stanem było mieszczaństwo. Miało ono zupełnie odrębne prawa (i obowiązki), które określono już w przywileju lokacyjnym miasta. Mieszczanie podlegali sądom miejskim - wójta i rady miejskiej, a w celu rozpatrzenia ważniejszych spraw Kazimierz Wielki powołał na zamku królewskim specjalny sąd wyższy.

W poprzednich wiekach przejście z jednego stanu do drugiego było dość łatwe, a w ciągu XIII i XIV w. stany coraz bardziej zamykały się.

W Polsce Kazimierz Wielki dążył do centralizacji i umocnienia władzy, sprawował rząd poprzez urzędników królewskich, np. kanclerza, marszałka, starostów, opierając się na równowadze stanów. Uważał bowiem, że najkorzystniejszy dla wewnętrznych stosunków w państwie jest taki układ sił, w którym żaden ze stanów nie ma decydującego wpływu na rządy, a wszystkie, zachowując swe prawa, pod kierunkiem króla ściśle współpracują. Taką formę sprawowania władzy określamy jako monarchie stanową.

---