10.Wojna - "Czowiek w systemie totalitaryzmu".
1 wrzenia to data, która na stae utkwia w pamici milionów osób. Tego dnia agresj na Polsk rozpocza si II wojna wiatowa, najwiksza dotychczasowa katastrofa w dziejach ludzkoci. Pochona ona miliony istnie ludzkich, nie tylko na frontach caego wiata, ale take w obozach. Niemcy planowo zaoyli niszczy wszystko co polskie, okupacja sprowadzia na Polsk niesamowity terror, zakadaa cakowite wyniszczenie narodu polskiego. Niemcy dyli przede wszystkim do tego, aby zniszczy to, co stanowi si duchowej i moralnej narodu. Wszystko to odbywao si zgodnie z teori Hitlera: "naród przestanie istnie, gdy przestanie istnie jego duch". Obszar Polski pokryty zosta sieci obozów koncentracyjnych. Zaczto od mordowania i wizienia ludzi najsawniejszych, najwspanialsze dziea sztuki byy niszczone lub wywoone bezpowrotnie z Polski. Cigy strach przed aresztowaniem, apank, wywiezieniem do obozu, mierci i jednoczenie nienawi do okupanta oraz ch zemsty za mier innych sprawiy, e w psychice ludzi tamtego okresu zachodziy ogromne przeobraenia. Aby utrzyma siebie i rodzin przy yciu, zapewni jej bardziej ludzkie warunki egzystencji, wiele osób zaczo zajmowa si handlem i rónego rodzaju spekulacjami. Jednoczenie wielu z nich weszo w szereg tajnych organizacji, majcych na celu walk otwart i sabotaow z okupantem. Oczywicie wród przedstawicieli naszego narodu znaleli si równie tacy, którzy podejmowali wspóprac z wrogiem, ale byy to przypadki przynalenoci narodowej, moralnoci, uczciwoci ludzi cenicych wyej wasne wygody i pienidze nad ycie innych. Wikszo dziaaczy podziemia to ludzie modzi, których najpikniejsze lata ycia przypadaj na lata wojny o okupacji. Pragnli oni spdza beztroskie i radosne chwile, a tymczasem stanli przed koniecznoci walki i obliczem mierci. Majdanek, Owicim, Treblinka to nazwy, które do dzisiejszego dnia przeraaj swoj wymow. Kady przybyy do obozu poddawany by selekcji, rewizji, a nastpnie wysyany do baraku lub gazu. Na mier szczególnie naraone byy matki z maymi dziemi, ludzie starzy i chorzy.
W latach mierci szczególnej siy i mocy nabieray sowa poetów wzywajce do walki, budzce nadziej, otuch, wiar w lepsz przyszo. Na przekór grozie i cierpieniom rodzi si w spoeczestwie gód poezji patriotycznej, która ukazywaa obraz bojowych zmaga i cierpie narodu.
Najbardziej naturalnie brzmia gos poetów, którym bliskie byy tradycje literatury XX wieku, tradycje romantyczne.
W poezji Baczyskiego mona wyróni kilka nurtów, wzywaa do walki, penia funkcj "sztandaru ojczyzny". Poezj Baczyskiego nazywano "apokalips spenion": "Jak si dorasta do trumny, Jakemy w czasie doroli" - wyznaje w wierszu "Pokolenie". Charakterystyczne s tu motywy np. krwi, zaciskajcej si wokó szyi obrczy. Pocztkowe wersy ukazuj pikno wiata. Temu arkadyjskiemu spojrzeniu na wiat przeciwstawiony jest obraz wojny, która zakóca harmoni. Pokolenie patrzyo na sytuacj kiedy czowiek wobec czowieka jest okrutny. Poeta wyraa obaw o ocalenie moralne, trosk, by wojna nie zniszczya w modych ludziach wszystkiego co dobre: "Nas nauczono nie ma sumienia (...) Nas nauczono trzeba zapomnie".
Silne reakcj odbiorców poezji w okupowanej Polsce budziy te wiersze przypominajce dramatyczne chwile walki we wrzeniu, np. "Alarm" Antoniego Sonimskiego. Przedstawia wizj burzonej podczas nalotu Warszawy. Wiersz jest jednoczenie apelem wzywajcym do cigej gotowoci, do walki: "Ogaszam alarm dla miasta Warszawy, niech trwa".
"Pierwsza przechadzka" - Leopolda Staffa jest utworem budzcym wiar w lepsze jutro, nadziej na nowe ycie: "Bdziemy mieszka w swym wasnym domu, bdziemy stpa po wasnych schodach".
Tadeusz Borowski w cyklu opowiada "Poegnanie z Mari" przedstawia obozow rzeczywisto i usytuowanego w niej czowieka. By jednym z winiów obozu. Do piszcych o obozach zwraca si sowami: "Opowiedzcie wreszcie, jak kupowalicie miejsca w szpitalu, jak spychalicie do kominów muzumanów, jak kupowalicie kobiety i mczyzn...". W opowiadaniu "Dzie na Harmenzach" ukazuje mechanizm tresury winiów. Polegaa ona na tym, e odbierao si wszystko by póniej da szans przeycia. Gównym celem faszystów byo wyzwolenie w ludziach instynktów zwierzcych, nieludzkich. Ludzie zatracali swoje czowieczestwo. Cieszyli si z transportu nowych winiów, wchodzili w ukady z Niemcami: "Najgorszy w obozie jest gód, gdy czowiek patrzy na czowieka jak na obiekt do jedzenia". W opowiadaniu "Prosz pastwa do gazu" ukazany jest strach kobiet przed mierci, który by tak duy, e potrafiy one wyrzec si swojego dziecka, zanikay w nich instynkty macierzyskie. Przeraajce jest tragiczne zdumienie ludzi, którzy przybywaj nowym transportem do obozu, nie rozumiej dlaczego musz umiera, skoro nic zego nie zrobili. Obóz mogli przey tylko najsilniejsi, najzdrowsi, przede wszystkim najsprytniejsi, przetrwanie polegao na wiecznej walce ze wspótowarzyszami o lepsze jedzenie, prac. Nie byo miejsca na sentymenty, przyjanie. Panoway surowe prawa, których nieprzestrzeganie grozio mierci. Tutaj ojciec móg zabi syna, tak jak to zrobi Deker, za kradzie chleba. Nie wszyscy winiowie byli sobie równi, jak w kadym spoeczestwie istnia podzia. Najgorsz kategori byli muzumanie i ludzie sabi fizycznie, psychicznie, przeznaczeni na mier. Drug grup stanowili prominenci i winiowie uprzywilejowani, penicy jakie wane funkcje. Do tej grupy zaliczymy Tadeusza - autora opowiada.
Tematyka wojenna znalaza równie odzwierciedlenie w twórczoci Zofii Nakowskiej, która lata wojny spdzia w Warszawie, dzielc losy mieszkaców stolicy. O jej przeyciach duchowych, pogldach na historyczne wydarzenia lat wojny stanowi prowadzone przez pisark "Dzienniki czasu wojny". S one obrazem wietnie uchwyconego klimatu ycia okupacyjnego Warszawy. "Medaliony" s zbiorem opowiada z lat okupacji. W swoich utworach autorka oskarya faszyzm jako system wypaczajcy psychik ludzk. Ludzie poddawani byli straszliwym cierpieniom, które nie uszlachetniay, lecz niszczyy to, co w czowieku najcenniejsze. Wrzucanie godujcych winiarek do bunkrów z trupami prowadzio do kanibalizmu ( opowiadanie"Dno"). Ludzie przeraeni zimnymi, bydlcymi wagonami dostawali obdu. Faszyzm mia olbrzymi wpyw na psychik dzieci ("Doroli i dzieci w Owicimiu"). Zapytane, co robi, odpowiedziay: "my bawimy si w palenie ydów". Nie zdaway sobie sprawy ze swojego postpowania, staray si naladowa oprawców imponujcych im by moe sia, nieograniczon wadz. Do uduszenia wybierano najmniejsze, nienadajce si do pracy. Selekcja odbywaa si poprzez przechodzenie dzieci pod prtem zawieszonym na wysokoci 1.2 metra. wiadome powagi chwili dzieci staway na paluszkach by zaczepi gow o prt i mie szans na przeycie.
W opowiadaniu "Kobieta cmentarna" ukazana jest posta kobiety, która nie zostaa dotknita bezporednim cierpieniem. Pielgnuje ona kwiaty na grobach Cmentarz sta si dla niej miejscem, gdzie przychodzi jak na miejsce spokoju i bezpieczestwa, jak ogródek przy domu rodzinnym. Groby, nagrobki, krzye, ciaa - caa ta rzeczywisto staa si dla niej treci ycia, a mur oddziela jej miejsce od ponurej rzeczywistoci wojennej. Jednak od pewnego czasu spokój kobiety zosta zmcony. Zaczy tutaj dochodzi krzyki i pacze zza muru. Sycha byo strzay do bezbronnych ludzi, a coraz czciej "sycha tak, jakby co mikkiego klapno". To ludzie wyskakiwali z okien aby nie spali si ywcem. W ten sposób uciekali przed wrogiem. Nie mogc znie tego widoku kobieta wyrobia sobie antyydowsk filozofi. Bya przekonana, e ydzi nienawidz Polaków i w przypadku gdyby wygrali wojn , wymordowaliby ich wszystkich.
Mody czowiek z opowiadania "Przy torze kolejowym" zastrzeli kobiet, która zostaa ranna podczas ucieczki z transportu wiozcego ludzi do obozu. Jego czyn na pewno nie by moralny, cho móg by spowodowany litoci. Ludzie, którzy mogli jej pomóc nie zrobili tego, gdy obawiali si, e moe ich za to spotka mier.
"Dwojra Zielona" - w utworze autor opowiada o ydówce, która ukrywaa si podczas wojny na strychu. Baa si, e Niemcy zabij wszystkich ydów, wic wysza z ukrycia i posza z innymi do Majdanka.
"Wiza" - tytu jest nazw ki pod lasem, obok obozu koncentracyjnego, gdzie stay przez cay dzie na mrozie kobiety bez najmniejszej porcji jedzenia. Kobiety stay jedna obok drugiej, owrzodzone, umierajce. Czasami ka pustoszaa, gdy Niemcy dokonywali selekcji.
"Profesor Spanner" - jest wiadectwem nieludzkiej eksploatacji ludzi przez faszystów i ich "nauk". Jeden z wspópracowników prof. - mody gdaszczanin tak wypowiedzia si o przerabianiu ludzkiego tuszczu na mydo. Stwierdzi: "O Niemcach, mona powiedzie, ludzie potrafi zrobi co z niczego". Tym "niczym" byo ludzkie ciao potraktowane jak surowiec. Najlepszym dowodem wypaczenia jego psychiki byo to, e móg si my mydem, znajc jego skadniki.
W obozie, niektórzy winiowie przewyszali okruciestwem faszystów. Tak postaw reprezentuje Antoni Koszecki, jeden z bohaterów powieci Jerzego Andrzejewskiego "Popió i diament". W obozie peni funkcj sztabowego i odznacza si szczególnym okruciestwem, sam zabija ludzi, aby ocali wasne ycie. Przed wojn by cenionym i szanowanym czowiekiem, wzitym adwokatem. Sam sdzi dawniej przestpców, tymczasem sta si jednym z nich. Nigdy nie przypuszcza, e tak si zachowa w trudnej sytuacji yciowej.
Byli równie tacy, jak prof. Sonnenbruch, którzy odcili si od rzeczywistoci, przyjli postaw zupenej obojtnoci, pozwalajc przez to na tak szeroki i powszechny rozwój faszyzmu. Ich wanie Leon Kruczkowski w "Niemcach" obwinia najbardziej. Profesor uprawia jakby "emigracj wewntrzn". Ogranicza si do dziaalnoci tylko naukowej. Nie wypowiada publicznie swoich pogldów, cho si z nimi nie kryje wród bliskich. Jest jednak bardzo saby i naiwny. Zdaje si nie wiedzie, e jego prace naukowe s wykorzystywane do celów zbrodniczych. Bohater take odmawia pomocy swemu uczniowi Petersowi. Zadaje mu pytanie, czy czowiek moe naraa ycie, dla ratowania drugiego?. Bardzo ciekaw postaci w dramacie jest Ruth. W przeciwiestwie do ojca, który zdaje si niczego nie widzie, ona nie waha si spojrze prawdzie w oczy. Wyrazem tego jest ekstrawagancja w jej zachowaniu, nieliczenie si z opini innych oraz wzicia na siebie ryzyka mierci, by ratowa czowieka zbiegego z obozu. Jej decyzje mona uzna za odruch sumienia, do którego nie chce si sama przyzna. Czyn ten budzi pene uznanie i podziw. Jedynie ona zachowa si z odwag i godnoci wobec najwyszej próby. Willi Sonenbruch - syn profesora, prezentuje postaw zagorzaego hitlerowca, jest oficerem SS. W utworze pokazany jest pracownik kancelarii w okupowanej Polsce - Hoppe. Zabicie maego dziecka traktuje jako przykry obowizek. Gdyby nie by obserwowany przez Schultza, nie zabiby chopca. Dopuszcza si morderstwa, poniewa chce y z godnie z prawem, cho ma syna w tym samym wieku. W dramacie Kruczkowski zanalizowa spoeczestwo niemieckie w dobie hitleryzmu.
Twórczo Borowskiego, Nakowskiej, Kruczkowskiego i innych, precyzyjnie przedstawia metody i skutki upodlenia czowieka. Wszyscy wymienieni bohaterowie mieli mono pozna prawd o okupacji. Czuli si odpowiedzialni za to, aby ta prawda przetrwaa. Ich utwory miay da wiadectwo tym czasom, które tak trudno zamkn w sowach. Byy one obron wartoci czowieka, przeciwko potpieniu zbrodni, by ludzie ludziom nigdy nie zgotowali takiego losu. Faszyzm ukazany jest jako ideologia wypaczajca psychik zarówno ofiar, jak i katów. Psychika ofiar ksztatowaa bya strasznymi cierpieniami, przeyciami oraz powszechnoci mierci. Czowiek, który przeywajcy wojn z karabinem pod gow, nie moe patrze na wojn i jednoczenie zdobywa si na takie uczucie jakim jest mio, nie jest zdolny kocha, przebacza. Wypacze hitlerowców nie mogy tumaczy ani wzgldy ekonomiczne ani wychowanie w duchu sadystycznego okruciestwa. Byli to ludzie w peni wiadomi i odpowiedzialni za swoje czyny. Specyficzne warunki ycia postawiy cae spoeczestwo wobec cikiej próby. Musiao zda egzamin nie tylko wobec historii przyszych pokole. Wielu z nich zdao pozytywnie, potrafio podj walk z okupantem, wykaza si bohaterstwem, nawet heroizmem. Udowodnio, e czowiek jest mocny i moe duo wytrzyma, mimo tak okrutnych tortur psychicznych i fizycznych. Jednake na pewno cae spoeczestwo, poczuo destruktywny wpyw wydarze wojennych. Wizieni i mordowani w obozach koncentracyjnych zatracali czsto ludzkie cechy. Ale czy mona ich za to obwinia? W wielu przypadkach zawodzia po prostu ludzka wytrzymao, a nie charakter. Zwyciali ci, którzy znaleli si w lepszych warunkach i którzy mieli silniejsze nerwy lub uksztatowany ju wczeniej niepodwaalny wiatopogld.
Wszystkie utwory pisane w okresie wojny s jakby hodem oddanym tym, którzy polegli, zostali zamordowani lub nigdy nie wróc do normalnego ycia w spoeczestwie.