OCHRONA PRZED NIEBEZPIECZEŃSTWEM
W czasie całego życia zwierzęta, wraz ze swoimi młodymi są narażone na liczne niebezpieczeństwa. Należą do nich:
Czynniki chemiczne
Czynniki fizyczne
Biologiczne czynniki zakaźne i pasożyty
Zwierzęta należące do innego [a niekiedy nawet własnego] gatunku
Mechanizmy pozwalające uniknąć utraty życia wskutek działalności drapieżnych osobników innych gatunków lub szkód spowodowanych przez inne czynniki nazywamy międzygatunkowymi czynnościami ochronnymi.
Rozróżniamy dwa mechanizmy obrony: bierną i czynną.
1. OCHRONA BIERNA
Polega na występowaniu cech lub reakcji uprzedzających zagrożenie lub właściwych reakcji na zagrożenie.
Do stałych cech ochronnych należą: gruba warstwa włosów, piór, kolców, łusek lub pancerza kostno-rogowego.
Do form zachowania zabezpieczających przed szkodliwymi wpływami środowiska należą: budowanie oprzędów, nor, maskowanie się, wytwarzanie osłony ciała z pienistej wydzieliny, zakopywanie się, ukrywanie w bezpiecznych miejscach.
Do ochrony biernej zaliczamy też:
Ubarwienie
Ostrzegawcze [jaskrawe ubarwienie żądlących os, szerszeni, barwy salamandry, jaskrawo ubarwiony brzuch niektórych ropuch niejadalnych dla większości zwierząt z powodu żrącej substancji wydzielanej przez skórę, jaskrawe kolory żab tropikalnych wydzielających silną toksynę, ubarwienie niektórych ryb]
Maskujące [zwierzę wtapia się w tło np. niektóre ryby, ćmy i motyle, kameleon]
Zwodnicze
mimikra - bezbronne zwierzęta zwykle ubarwione ostrzegawczo naśladują zwierzęta jadowite lub niejadalne z innych gatunków np. owady [mucha gnojka podobna do pszczoły, mucha bzyg - do osy, motyl przeziernik osowieć do szerszenia]
mimetyzm - upodobnianie organizmu kształtem i barwą do martwego przedmiotu, tła lub rośliny [np. motyl latolistek cytrynek składając skrzydła upodabnia się do liścia pozostając niezauważalnym dla drapieżnika, deseń wielu motyli nocnych upodabnia je do kory drzew, drobne chrząszcze bywają niemal identyczne z grudkami kału zajęcy czy saren]
ogromne „oczy” na skrzydłach niektórych ciem lub motyli [owad jest postrzegany w ciemności jako duży drapieżnik]
Reakcje odstraszające
Nadymanie [większy rozmiar]
Wydzielanie niemiłego zapachu
Stroszenie sierści i piór [osobnik wydaje się większy]
Prezentowanie jaskrawego ubarwienia
Odstraszające reakcje głosowe: syki, warczenie, grzechotanie grzechotnika, ryk słonia
Znieruchomienie
U owadów tanatoza - udawanie nieżywego
U ssaków sterowane przez bierny strach. Tę formę często spotykamy u jeża, u zaskoczonego zająca czy piskląt przybiera ono formę „przycupnięcia” Znieruchomieniu może towarzyszyć grożenie.
Grożenie
Przybieranie różnych form przez niektóre gąsienice, uwypuklanie różnych woreczków, wyrostków, części ciała nie widocznych w normalnych warunkach, ujawnienie barwnych „oczu”
Stroszenie sierści i piór
Obnażanie kłów
Autotomia - odrzucenie ogona i wydanie go na łup drapieżnikowi [jaszczurki]
2. OCHRONA CZYNNA
Ochronę czynną można podzielić na:
Czynną ochronę defensywną [związaną ze strachem czynnym]
Czynną ochronę ofensywną [związana z wściekłością]
2.1 Czynna ochrona defensywna
Wycofanie się z zagrożonego miejsca - gdy poruszający się obiekt - najczęściej osobnik innego gatunku - znajdzie się w pewnej minimalnej odległości zwanej dystansem ucieczki
Dystans ucieczki
zależy od rodzaju obiektu, szybkości i kierunku jego poruszania się
jest charakterystyczny dla gatunku zwierzęcia
zależy od płochliwości osobnika związanej z jego doświadczeniem osobniczym
zmniejsza się wskutek obłaskawienia [oswajania] zwierzęcia lub „przyzwyczajenia” do obecności osobników innego gatunku np. ptaki żyjące w mieście przyzwyczajone do obecności ludzi potrafią zbliżać się do nich na niewielką odległość
Szybkie zakopanie się w piasku [płastuga, kret]
Chowanie się do nory, gniazda, pod liście ściółki [jaszczurki, węże, myszy]
Ucieczka [może ona odwodzić drapieżnika od młodych]
2.2. Czynna ochrona ofensywna [obrona]
Często towarzyszy jej domieszka strachu - w rzeczywistości wściekłość i strach występują zwykle na przemian z zachowaniem defensywnym lub obserwuje się grożenie.
Dystans krytyczny [dystans bezwzględnej obrony] - minimalna odległość od drapieżnika uniemożliwiająca ucieczkę; zwierzęciu pozostaje jedynie bronić się.
Porażanie prądem [ryby elektryczne do 600V porażające nawet duże zwierzęta
Rzucanie w napastnika kijami i kamieniami [małpy człekokształtne]
Zęby, dziób, rogi [obrona bawołów przed lwami], kopyta [wierzganie przez zebry, żyrafy, jelenie i sarny], zęby jadowe [węże, pająki]
3. ROZPOZNAWANIE WROGÓW
Jest ono możliwe dzięki mechanizmom wrodzonym i nabytym.
Wrodzone mechanizmy:
paniczny lęk przed wężami u małp, zmiana kierunku lotu przez ćmy gdy wyczują wibracje ultradźwięków wysyłane przez nietoperze
Szybkie reakcje młodych na gwałtowne, nagłe bodźce [u żab, ptaków, drobnych kręgowców];
Ucieczka na widok sylwetki ptaka drapieżnego [kaczki, gęsi, kury]
Nabyte mechanizmy
Rozwijają się w czasie życia osobnika i stopniowego nabierania przez niego doświadczenia