plik


ÿþBeata Rogowska Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach RACJONALNOZ A EKONOMIA SPOAECZNA Wprowadzenie Celem artykuBu jest porównanie kategorii jak jest racjonalno[ uto|samia- na najcz[ciej z konstrukcj modelow ekonomii gBównego nurtu z wymogami ekonomii spoBecznej (ES) oraz próba okre[lenia takiej kategorii racjonalno[ci, która odpowiadaBaby gBównym zaBo|eniom tej ostatniej 1. Istota ekonomii spoBecznej WspóBczesne problemy spoBeczno-gospodarcze osignBy pewien  poziom masy krytycznej i widoczne staBo si, |e ekonomia gBównego nurtu nie jest w stanie ani opisa zmian zachodzcych w rzeczywi[ci spoBeczno-gospodarczej, ani ich rozwiza (kryzys paDstwa dobrobytu, wykluczenie spoBeczne). Odpowie- dzi na nie staje si ES, która, jak podkre[la R. Heilbroner, charakteryzuje si wik- sz wiarygodno[ci ni| ekonomia gBównego nurtu1. Istotnym problemem jest fakt, 1 Ekonomi[ci gBównego nurtu s niechtni ES bojc si zastpienia:  nie chodzi o ekonomi spo- Beczn jako gaBz ekonomii (tym samym now dyscyplin naukow), ale wyodrbniony ze wzgldu na sw specyfik sektor gospodarki, w którym w sposób szczególny kojarzona jest dziaBalno[ gospodarcza z celami spoBecznymi . E.J. O Boyle przypomina, |e  teoria hetero- doksyjna mo|e sta si ortodoksj oraz uznaje, |e jest ona ewolucyjna (altruizm), rewolucyjna (K. Marks), kontrrewolucyjna, (personalizm) antrpocentryczna i heterodoksyjna. PrzykBadowo niektórzy czBonkowie Association for Social Economics nale| równocze[nie do Association for Evolutionary Economics (W. Peterson, W. Dogger). WedBug kryteriów podziaBu wewntrz eko- nomii heterodoksyjnej, która jest wewntrznie niejednorodna, ES nale|y traktowa jako t, któ- ra ponosi pora|k w zreformowaniu ortodoksji jako podej[cie pierwotnie zwizane z ortodok- sj. ES wedBug J.B. Daviesa sytuuje si jako tradycyjny program heterodoksyjny. J. WBodarczyk: WspóBczesna ekonomia heterodoksyjna  wybrane zagadnienia. W: Wyzwania wspóBczesnej ekonomii. Red. J. Czaja. Difin 2012, s. 144; J. B. Davis: Turn in Recent Econo- mics and Return of Orthodoxy. SSRN Working Paper Series 2007, s. 24-25; E.J. O Boyle: The Nature of Social Economics: A Personal Commentary.  International Journal of Social Econo- mics 1999, No. 1, s. 1-4, 10; J. Filek: Gar[ rozwa|aD wokóB problematyki przedsibiorstwa spoBecznego.  ES 2008, nr 2, s. 12; B. Szopa: Od redakcji.  ES 2007, nr 1, s. 4. Beata Rogowska 184 |e nie ma jednoznacznej definicji pojcia ES2, gdy| jest to nowy obszar badawczy3. W literaturze przedmiotu pojawiaj si stwierdzenia, |e jest ona specyficznym po- dej[ciem do ekonomii politycznej4, bardziej ide ni| nauk5, niektórzy za[ uto|sa- miaj j z pojciem  zrównowa|onego rozwoju (którego jest skBadnikiem)6. 2. Racjonalno[ w ekonomii spoBecznej W tym miejscu nale|y wskaza, co oznacza i czym si charakteryzuje kon- cepcja racjonalno[ci w ekonomii7. W teorii ekonomii gBównego nurtu koncepcja 2 Nazwa mo|e by mylca, gdy| w historii czsto posBugiwano si terminem ES zamiennie z ekonomi polityczn. WBa[ciwy termin pojawiB si i rozpowszechniB w XIX wieku, gBównie we Francji. Od lat 80. XX wieku funkcjonuje w krajach Europy Zachodniej, jako nowa ES ró|- nie nazywana: solidarno[ciowa, pracy, wspólnoty. W. Kwa[nicki: Gospodarka spoBeczna z per- spektywy ekonomii liberalnej.  Trzeci Sektor 2005, nr 2, s. 12. 3 Niektórzy autorzy mówi o jej chaotyczno[ci, braku spójnego wizerunku oraz banalno[ci. Ter- min mo|e rodzi paradoksy, |e ekonomia nie jest nauk spoBeczn i std konieczno[ dodania tego przymiotnika (odró|niajcego ES od niespoBecznej) lub jest nowym modelem gospodaro- wania. H. Izdebski: Czym jest ekonomia spoBeczna. SpoBeczeDstwo obywatelskie: kontekst i pBaszczyzny funkcjonowania.  ES 2007, nr 1, s. 49; J. Filek: Ekonomia spoBeczna jako nowe wyzwanie.  Annales. Etyka w {yciu Gospodarczym 2009, nr 1, s. 183-184. 4 Odnoszc do XIX wieku jej rozumienia, jako jej uzupeBnienie. Ekonomia polityczna jest poj- ciem szerszym. ES koncentruje si na spoBeczeDstwie i prawach jego rozwoju (potrzebach jed- nostki i usBugach [wiadczonych na jej rzecz). Pierwsza w imi efektywno[ci walczy o maksy- maln wolno[ i jest nauk ilo[ciow. ES eksponujc interes warstw biednych, preferuje obci|enia gospodarki [wiadczeniami spoBecznymi (ogranicza zyskowno[ przedsibiorstw). Ma charakter jako[ciowy. Aczy problem bogactwa materialnego i dobrobytu spoBecznego. Ma charakter horyzontalny. Mo|e by analizowana w ró|nych wymiarach- od mikro wspólnot lo- kalnych do kategorii rozwoju spoBeczno- gospodarczego (zrównowa|onego) zarówno na po- ziomie paDstwa, jak i globalnym (instytucje UE). WokóB ekonomii spoBecznej. Red. M. Frczek, J. Hauser. MSAP, Kraków 2012, s.11. 5 Jest to dziedzina nauki i praktyki. Nie oznacza to jednak, |e mo|na mówi o jej nienaukowo[ci czy wrcz o nieistotno[ci jako teorii. T. Zlipko opisuje j jako nauk opisow. Próba ogranicze- nia ES jedynie do opisu dziaBania przedsibiorstw spoBecznych zaw|a i deprecjonuje jej rol do gospodarki spoBecznej. W Polsce zatraca si ró|nice midzy terminami ekonomia a gospodarka. Nie mo|na jej natomiast przypisa charakteru nowej utopii. Nie wspiera si na naiwnie rozu- mianej idei równo[ci czy sprawiedliwo[ci dystrybutywnej (nie mo|liwych do speBnienia, gBów- nie ze wzgldu na brak odpowiednich sposobów produkcji) - nie pretenduje do budowania al- ternatywnego porzdku spoBecznego, jest raczej wyrazem inkrementalnego my[lenia o zasadno[ci korygowania tego, co dziaBa w sposób odmienny od po|danego. Jest definiowana jako nauka normatywna, której zadaniem jest odpowiedz na pytanie, jak nale|y gospodarowa? T. Zlipko: Zarys etyki szczegóBowej. T. 2. WAM, Warszawa 2005, s. 17; P. Frczak: Ekonomia spoBeczna  szerokie spojrzenie.  ES 2007, nr 1; B. Szopa: Op. cit., s. 13. 6 J. Filek: Ekonomia& , op. cit., s. 183-186; Polski model ekonomii spoBecznej - rekomendacje dla rozwoju. Red. P. Frczak, J.J. WygaDski. FISE, Warszawa 2008, s. 67; S. Mazur, A. Pacut: Ekonomia spoBeczna i jej warto[ci konstytutywne. FIS, Warszawa 2006, s. 8, 17. 7 Etymologicznie pojcie racjonalno[ci [ci[le wi|e si z pojciem rozumu i rozumno[ci. Termin racjonalno[ mo|e odnosi si do ludzkiej wiedzy oraz do ludzkich dziaBaD. Oprócz racjonalno- [ci w dziaBaniu czBowieka wystpuje wolicjonalno[ i intencjonalno[. M. Borkowska-Nowak: Racjonalno[ decyzji politycznych. Utarte [cie|ki nowe pomysBy. KUL, Lublin 2012, s. 97. Racjonalno[ a ekonomia spoBeczna 185 racjonalno[ci staBa si jej elementem konstrukcyjnym (rdzeniem) i kryterium od- ró|niajcym j od innych nauk spoBecznych. Analizowana jest w tym wymiarze w odniesieniu do jednostki (typ idealny). Wystpuje jako zasada gospodarowa- nia (najwikszego efektu, najmniejszego nakBadu) - wyraz formalizmu, indywi- dualizmu -  kanon gospodarowania na poziomie mikroekonomicznym8. Jako |e ES powstaBa z krytyki intelektualnej ekonomii gBównego nurtu, koncepcja racjonalno[ci akceptowanej w ramach ES musi by wyrazem tego sprzeciwu. Uwa|aj oni, |e  niewidzialna rka rynku A. Smitha nie chroni do- bra wspólnego, zmniejsza skuteczno[ ludzi i instytucji oraz wyklucza polityk spoBeczn paDstwa9. Przedstawiciele ES uwa|aj, |e dobro wspólne nie jest ubocznym efektem egoizmu, jak twierdziB A. Smith, lecz mo|e by realizowane przez dziaBania zbiorowe  collective actions , np. organizacji prywatnych, sto- warzyszeD i organizacji rzdowych na poziomie lokalnym czy paDstw, w kon- tek[cie wystpujcych  bBdów rynku , dotyczcych przykBadowo takich kwe- stii, jak opieka zdrowotna dla osób starych i chorych, czyli  [wiadoma, 8 Teoria neoklasyczna zgodnie z podziaBem stworzonym przez T. KotarbiDskiego i O. Lange opie- raBa si raczej na koncepcji racjonalno[ci rzeczowej - model homo oeconomicus przypisujc wszelkie od niej odchylenia czynnikom egzogenicznym  (konkurencja doskonaBa). Obecnie za- Bo|enie, |e podmioty gospodarujce dziaBaj w zasadzie racjonalnie, nale|y interpretowa jako zaBo|enie racjonalno[ci metodologicznej - ograniczonej praktycznie. Krytyka, która dokonaBa z pozycji indywidualistycznych i mikroekonomicznych w wyniku pojawienia si konkurencji niedoskonaBej - H. Simona, G. Katona, H. Lebensteina nie wpBynBa na zmian niewzruszonej postawy neoklasyków. Na wskutek tych zmian wyró|niamy racjonalno[ peBn (klasyczno - neoklasyczna) i ograniczon H. Simon (bounded rationality) na okre[lenie wyboru, który nie pozwala w danej sytuacji na maksymalizacj korzy[ci, a jest jedynie  dostatecznie dobry . Jest wyrazem inwazji ekonomistów na teren socjologii. Podobnie jak ekonomiczna teoria zachowaD ludzkich G. Beckera. Z perspektywy spoBecznej zasada gospodarowania nie jest równowa|ni- kiem, a jedynie instrumentem speBniajcym wymagania racjonalno[ci metodycznej i samo jej stosowanie nie oznacza racjonalno[ci dziaBania. Gospodarowanie to nie techniczny proces alo- kacji zasobów, ale przede wszystkim dziaBanie ludzkich istot. K. Szarzec: Racjonalny podmiot gospodarczy w klasycznej my[li ekonomicznej i jej wspóBczesnych kontynuacjach. PTE, War- szawa 2001, s. 10; T. KotarbiDski: Traktat o dobrej robocie. WrocBaw-Warszawa-Kraków 2000, s. 134-136; O. Lange: DzieBa. Ekonomia polityczna. T. 3. PAN-PWE, Warszawa 1975, s. 179; A. Aukaszewicz: Dylematy ekonomiczne przeBomu stuleci. Key Text, Warszawa 2001, s. 102-104. 9 Zwraca to uwag na zagadnienie, relacji midzy poziomami mikro i makro. W gBównym nurcie ekonomii racjonalno[ dziaBania paDstwa pozostawaBa na marginesie badaD, gdy| traktowana byBa jako czynnik egzogeniczny. Tak wypracowana koncepcja racjonalno[ci miaBa pasowa do ka|dego typu spoBeczeDstwa. Zauwa|y wypada, i| przeniesienie przez polskich ekonomistów w analizie racjonalno[ci (poczwszy od O. Langego - racjonalno[ prywatno-spoBeczna i ogól- nospoBeczna i ich relacje - synergia lub efekty negatywne, poprzez rozwa|ania po drugiej woj- nie [wiatowej, a| po studia u schyBku ustroju realnego socjalizmu czy koncepcje B. Pogonow- skiej) punktu ci|ko[ci na poziom makro przyniosBo nowe spojrzenie z perspektywy spoBecznej, w tym kategorie pojciowe i kryteria oceny racjonalno[ci niezwykle przydatne dla omawiania ES. M. Bochenek: Problem racjonalno[ci w polskiej my[li ekonomicznej. Key Text, Warszawa 1999; B. Pogonowska: Kategoria racjonalno[ci w teoriach przedmiotowych makroekonomii. Akademia Ekonomiczna, PoznaD 1996; O. Lange: Op. cit., s. 183. Beata Rogowska 186 widzialna i opiekuDcza rka ludzi i instytucji 10. W ramach gBównego nurtu pro- blematyka racjonalno[ci traktowana jest pozaczasowo, pozaspoBecznie, pozakul- turowo oraz jednowymiarowo. ES przenosi dyskusj o racjonalno[ci na poziom nauk spoBecznych jako caBo[ci  entire body of thought 11. W zwizku z tym, |e ES sytuuje si jako kierunek obok Nowej Ekonomii Instytucjonalnej i Nowej Socjologii Ekonomicznej na tzw. pograniczu ekonomii i socjologii (wyraz  kooperacji midzy tymi naukami)12 problem racjonalno[ci musi dotyka obszaru socjologii13. BBdy rynku z perspektywy spoBecznej anali- zuje si w kontek[cie teorii puBapek spoBecznych i dylematów spoBecznych (z tym wi|e si tak|e cel podmiotów ES) ilustrujcych, w jaki sposób dochodzi do napi pomidzy interesem jednostki i kolektywu (indywidualne decyzje ak- torów mog przyczyni si do tragedii spoBecznej  brak synergii)14. 10 Aktorem kluczowym dla organizowania spoBecznego dziaBania zbiorowego jest paDstwo (dBugi horyzont czasowy, warto[ci np. sprawiedliwo[) - wyraz pragmatycznego liberalizmu M. We- bera i E. Durkheima, który stymulowaB do poprawy warunków funkcjonowania spoBeczeDstwa. ES jest ekonomi, wic nie mo|e si ogranicza tylko do interwencji paDstwa, która mo|e ro- dzi marnotrawstwo [rodków. Wyraznym ograniczeniem jest w tym przypadku zasada pomoc- niczo[ci i aktywno[ obywatelska. 11 Ze wzgldu na pluralistyczny charakter ES (nauka spoBeczna, moralna, teleologiczna, antropo- centryczna), nie mo|e odwoBywa si wyBcznie do kategorii ekonomicznych w oderwaniu od kontekstu spoBecznego i politycznego, kulturowego. Wynika to z wielo[ci nurtów i tradycji inte- lektualnych stojcych u podstaw ES (lewicowych, prawicowych, konserwatywnych, liberal- nych, republikaDskich, socjaldemokratycznych, komunitariaDskich i katolick nauk spoBeczn- demokratyczny kapitalizm). Najwa|niejsze wydaj si nastpujce wizje wspóBtworzce ES: in- stytucjonalizm (pragmatyzm), socjalizm (filozofia K. Marksa), ekonomiczny humanizm (I. Kant), i solidaryzm (scholastyka) obecnie personalizm, komunitaryzm (M. Sandel, A. Macln- tyre, J. Habermas). W tym wymiarze istotne staj si elementy natury ontologicznej, etycznej, antropologicznej i polityczno-prawnej. E.J. O`Boyle: Op. cit., s. 1. 12 Jest to dziedzina sytuujca si gdzie[ pomidzy ekonomi socjologizujc a socjologi ekono- miczn;  jest owocem romansu XX-wiecznej socjologii z neoklasyczn ekonomi; po swoim ojcu (ekonomii) odziedziczyBa  ducha kapitalizmu , po matce (socjologii) wiksze zaintereso- wanie ludzmi ni| pienidzem . Charakteryzuje j holizm. Jest to wyraz ponownego uspoBecz- niania ekonomii (zró|nicowane formy wBasno[ci). Interakcje ekonomii i socjologii przyczyniBy si do wzrostu zainteresowania problemem instytucji i organizacji, w tym sektora pozarzdo- wego, wzrostu ekonomicznej [wiadomo[ znaczenia kapitaBu spoBecznego jako najwa|niejszego czynnika rozwoju gospodarczego oraz skBonno[ do podkre[lania  obywatelsko[ci jako istoty rozwoju spoBeczno-gospodarczego. A. Etzioni: The Moral Dimension: Toward a New Econo- mics. The Free Press, New York 1988, s. 8; M. BrzeziDski: Ekonomia a inne nauki spoBeczne na pocztku XXI w. Midzy imperializmem a kooperacj.  Ekonomista 2008, nr 2, s. 224-226; WokóB ekonomii spoBecznej. Red. M. Frczek, J. Hauser. MSAP, Kraków 2012, s. 56. 13 W kontek[cie ograniczeD podyktowanych pozycj jednostki w strukturze spoBecznej. Racjonal- no[ zale|y od okoliczno[ci czasu, miejsca, metod (oddolnych, odgórnych, zdolno[ci aktorów). W. Morawski: Socjologia ekonomiczna. PWN, Warszawa 2002, s. 15. 14 Problemy decyzji zbiorowych dyskutowane byBy przez przedstawicieli instrumentalnych kon- cepcji racjonalno[ci: Teorii Wyboru SpoBecznego i Publicznego. Ju| w 1961 roku J.K. Arrow w teoremacie niemo|no[ci podwa|yB sensowno[ pytania o racjonalno[ decyzji zbiorowych. WykazaB, |e nie istnieje funkcja spoBecznego dobrobytu speBniajca pewne, intuicyjnie oczywi- Racjonalno[ a ekonomia spoBeczna 187 PuBapki spoBeczne jako odej[cie od równowagi rynkowej pokazuj15, |e ist- nieje szeroki obszar nieefektywno[ci dziaBaD zbiorowych, który powinien zosta zagospodarowany przez instytucje publiczne lub podmioty, których dziaBanie jest ukierunkowane w wikszym stopniu na warto[ci, w mniejszym za[ na efek- tywno[ ekonomiczn. Takimi podmiotami s wedBug ES przedsibiorstwa spo- Beczne16. Z faktu, i| w ramach ES uznaje si istnienie bBdów paDstwa, w tym paDstwa dobrobytu17, racjonalno[ ES opiera si na kompensacji zawodno[ci paD- stwa i rynku (wobec których jest komplementarna i stanowi ich uzupeBnienie), po- przez eliminowanie lub Bagodzenie negatywnych zjawisk, które za sob nios np. niszczenie wizi spoBecznych, wykluczenie spoBeczne. Stanowi to wyzwanie dla spoBeczeDstwa obywatelskiego18. WBczenie instytucji paDstwa i spoBeczeDstwa obywatelskiego w kontek[cie racjonalno[ci wymaga jak twierdzi W. Morawski analizy trzech systemów wspóBczesnego spoBeczeDstwa, przy uznaniu, i| s one ste warunki demokracji. M. Olson twierdziB, |e na ogóB racjonalnie zachowujce si jednostki bd, jako czBonkowie du|ej grupy, realizowaBy swoje wBasne interesy, a nie interes tej zbioro- wo[ci. Próby rozwizania Paradoksu Arrowa podejmowali: J. Coleman (socjologia racjonalnego wyboru), D.B. Blank, który zakBadaB elementy konstytuujce wspólnot, takie jak publiczna de- bata, wspóBdziaBanie czy kompromis. Elementy teorii wyboru spoBecznego. Red. G. Lisowski. Scholar, Warszawa 2011, s. 18; P. Chmielewski: Homo agens. Instytucjonalizm w naukach spo- Becznych. Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2011, s. 442. 15 PrzykBadowo dylemat wspólnego pastwiska, pasa|era na gap. Racjonalno[ indywidualna nie zawsze prowadzi do spoBecznej. 16 Mobilizuj one kapitaB spoBeczny, generuj innowacyjno[ oraz poszerzaj rynek poprzez wB- czanie do niego osób dotychczas wykluczonych. Stanowi czstk gospodarki rynkowej, ale specyficzn (misj i cele poza rynkiem). Uczestnicz w gospodarce rynkowej, ale na specyficz- nych zasadach, co ró|ni je od przedsibiorstwa prywatnego. WokóB& , op. cit., s. 130; J. Filek: Gar[& , op. cit., s. 59. 17 ES istnieje pomidzy trzema filarami: gospodark rynkow, spoBeczeDstwem obywatelskim i paDstwem demokratycznym. Cho najmocniej zwizana jest z organizacjami spoBeczeDstwa obywatelskiego (trzeci sektor), to jednocze[nie mieszcz si w niej okre[lone dziaBania sektora publicznego (np. polityka zatrudnienia i polityka integracji spoBecznej) oraz sektora prywatnego (np. spoBeczna odpowiedzialno[ biznesu). 18 Jeden z centralnych problemów ES jest wykluczenie spoBeczne, które postrzega si jako bBd rynku i niesprawno[ ustroju demokratycznego. Zauwa|a si, |e stan ten mo|e zagrozi stabil- no[ci spoBeczno-gospodarczej. Zatem za racjonalne uwa|a si zagospodarowanie  potencjaBu wykluczonych . BBdy rynku i paDstwa traktowane s jako podstawy dla realizacji celów ES. W tym wymiarze mo|e ona przyczynia si tak|e do jakiej[ modyfikacji (ewolucji) gospodarki prywatnej i gospodarki publicznej, a tym samym dBugotrwaBego rozwoju spoBeczno- gospodarczego. Równocze[nie podnosi si, |e aktywno[ prowadzona w sferze ES mo|e ce- chowa si ni|szymi kosztami transakcyjnymi ni| w przypadku zastosowania mechanizmu ryn- kowego czy podjcia klasycznej interwencji publicznej i jest nie obci|one patologiami spoBe- czeDstwa obywatelskiego. G. Skpska: SpoBeczeDstwo obywatelskie: kontekst i pBaszczyzny funkcjonowania.  Ekonomia SpoBeczna 2007, nr 1; Ekonomia spoBeczna a rozwój. Red. J. Hauser.  MSAP 2008, s. 12; B. Szopa: Ekonomia spoBeczna z perspektywy ekonomii tradycyj- nej.  ES 2007 nr 1, s. 17. Beata Rogowska 188 wzgldnie autonomiczne19. Ich racjonalno[ przybiera ró|ne postacie w zale|no[ci od relacji wzajemnych midzy systemami. Jest to widoczne w ró|nych typach ustrojów. ES d|y do powstania takiego porzdku spoBecznego i gospodarczego opartego na zharmonizowaniu rozwoju poprzez pogodzenie odmiennych racjonal- no[ci przypisywanych rynkowi (racjonalno[ alokacyjna), paDstwu (racjonalno[ dystrybucyjna) i spoBeczeDstwu (racjonalno[ solidarno[ci, wzajemno[ci)20. W tym wymiarze S. Mazur i A. Pacut pisali o mo|liwo[ci stworzenia multi- racjonalno[ci, tj. metaporzdku, który godzc elementy racjonalno[ci ka|dego z systemów tworzy now przestrzeD wyboru jednostkowego i zbiorowego21. Sprowadza si to do tezy, |e czBowiek jest nie tylko podmiotem ekonomicznym, gdy| ka|de ludzkie istnienie ma spoBeczn natur (Arystoteles) - tak tworzy si czBowiek zakorzeniony spoBecznie22. Oznacza to, |e konkurencja, która wyrasta z indywidualizmu sama nie wystarcza, a ponadto niszczy w wielu przypadkach tkank spoBeczeDstwa obywatelskiego. To ludzka kooperacja (wspóBpraca) po- winna by zasad organizujc |ycie gospodarcze. Zasad limitujc dwie pozo- staBe powinna by interwencja23. 19 Ich autonomia nie jest peBna, bo pozostaj w staBych interakcjach z innymi systemami. W tym przypadku przez racjonalno[ rozumie si  logik funkcjonowania systemu . Systemy s opi- sywane przez mechanizmy ich regulacji, aktorów, motywacje, cele, zasady, typy dóbr produko- wanych, podziaBy spoBeczne, elementy normatywne. GBówne wyró|niki oddajce istot kla- sycznych porzdków spoBecznych to: na rynku (konkurencja i maksymalizacja zysku), paDstwo (hierarchia i procedura) oraz spoBeczeDstwo (autonomia i delokalizacja terytorialna). Takie po- dej[cie wymaga uznania innych mechanizmów alokacji ni| rynek, który jest wyrazem krótkofa- lowego my[lenia o zysku (A. Aldridge, B. Malinowski, K. Polanyi, M. Sahlins, R. Thurnwald, K. Wittfogel). Przedstawiciel ekonomii ewolucyjnej K. Polanyi wymienia pozostaBe zasady alo- kacji: redystrybucyjn poprzez paDstwo i odwzajemniania przez wspólnot, które jak si wydaje dotyczy ES. W. Morawski: Trzy racjonalno[ci: rynek paDstwo spoBeczeDstwo. W: Racjonalno[ my[lenia, decydowanie i dziaBanie. Red. L. Zacher. Warszawa 2000, s. 81. 20 Tendencja dochodzenia do wspólnego mianownika wynika z zastosowania schematu zapropo- nowanego przez P. Abrahamsona, gdzie dzieli si rynek-paDstwo na sfery zysku i niezysku, paDstwo-spoBeczeDstwo obywatelskie na sfery publiczn i prywatn, spoBeczeDstwo obywatel- skie-rynek na sfery nieformaln i formaln. W. Kwa[nicki: Op. cit., s. 12. 21 T tez krytykuje J. Hauser, gdy| jak twierdzi ES najpierw rozwija si w sposób spontaniczny, a dopiero z czasem rodzi to potrzeb nadania jej ram prawnych i poddanie regulacji. A. Pacut: Op. cit., s. 5; Ekonomia& , op. cit., s. 16. 22 DziaBania podejmowane w obszarze ES opieraj si na dziaBaniach lokalnych (w skali mikro, lokalnie zakorzenionych), pozostaj wic kulturowo zró|nicowane (kulturalne i religijne warto- [ci wspólnot lokalnych). Koncepcja zakorzenienia odwoBuje si do prac M. Granovettera i sub- stancjonalnej koncepcji ekonomii K. Polanyi`ego. W. Morawski: Socjologia& , op. cit., s. 35. 23 WspóBpraca rozumiana inaczej ni| klasyczne korzy[ci wynikajce z podziaBu pracy. ES cechuje bo- wiem bardziej aktywno[  ni| roszczeniowo[, dziaBania zbiorowe i cel - dobro wspólne. ZakBada, |e istocie ludzkiej przysBuguj prawa jako czBowiekowi i obywatelowi (demokratyczna idei  równo- [ci dostpu i praw czBowieka i obywatela). U jej podBo|a znajduj si rozmowa, wymiana racji i poszukiwanie kompromisu zachodzce w ramach przyjtych reguB i wzorców zachowaD, a wic racjonalno[ komunikacyjna w rozumieniu habermasowskim. J. Wilkin: Czym jest gospodarka spo- Beczna i jakie ma znaczenie we wspóBczesnym spoBeczeDstwie?  ES 2007, nr 1. Racjonalno[ a ekonomia spoBeczna 189 Tym, co odró|nia ES od pozostaBych rodzajów dziaBalno[ci ekonomicznej (gospodarki wolnorynkowej) jest jej zwizek z warto[ciami moralnymi i spo- Becznymi. Ekonomi[ci spoBeczni postuluj, aby motyw czysto gospodarczy (d- |enie do maksimum zysku, u|yteczno[ci) uzupeBni rozbudowan systematyza- cj czynników zbie|nych, rozbie|nych i pozagospodarczych w relacji do zasadniczego czynnika czysto gospodarczego24. Zatem nie odpowiada to zasa- dzie gospodarno[ci (mini-max), która sprowadzana jest do tzw. racjonalno[ci in- strumentalnej, technokratycznej, prakseologicznej, praktycznej, ekonomicznej (inaczej, metod i [rodków)25. Przy takim podej[ciu licz si przede wszystkim cele bli|sze obejmujce krótk perspektyw czasow26. ES w przeciwieDstwie do instrumentalistów zakBada realizacj celów dBugoookresowych (np. edukacja spoBeczna, ochrona [rodowiska itp.). W ES uznaje si, |e sama racjonalno[ in- strumentalna jest  bezsilna wobec problemów realizowanych w jej ramach. 24 Z ES Bczone s takie kwestie, jak sprawiedliwo[ spoBeczna, godno[, dobro wspólne, demo- kracja, solidarno[ i spójno[ spoBeczna, odpowiedzialno[ spoBeczna, demokracja, pomocni- czo[ itd. Kategorie te s dla ekonomisty zbyt wieloznaczne i niejasne - znajduj swe wyja[nie- nie w innych naukach spoBecznych. Sprawiedliwo[ zostaBa w ogóle wyeliminowana z gBównego nurtu ekonomii, natomiast w ES przyjmuje charakter sprawiedliwo[ci kontrybu- tywnej (wspóBdzielczej). ES uznaje, |e czBowiek jest racjonalny, ale w stopniu ograniczonym (odwoBuje si nie tylko do interesów, ale te| do warto[ci). K. GBbicka: Ekonomia spoBeczna - podmioty i instrumenty. MCPS, Warszawa 2009, s. 32; S. Wójcik: Zapomniana polska ekono- mia spoBeczna XX w. Warszawa 2002, s. 199. 25 Sprowadza si do znajdowania jak najbardziej efektywnych [rodków do realizacji zaBo|onego celu (we wspóBczesnej gospodarce tym celem jest niewtpliwie zysk-maksymalizacja u|ytecz- no[ci), bez refleksji nad sensowno[ci czy warto[ci tego celu (np. miejsca tego celu w arysto- telesowskiej koncepcji drzewa celów), a zatem nad jego wymiarem etycznym czy spoBecznym. Tym samym gubi arystotelesowski racjonalizm sapiencjalny. Przypomina makiaweliczn zasad  cel u[wica [rodki . W klasyfikacji M. Webera odpowiadaBaby dziaBaniu celowo-racjonalnemu uznawanemu obok warto[ciowo-racjonanego za racjonalne, przy zaBo|eniu, |e do dziaBaD niera- cjonalnych zalicza si: tradycjonalne, afektualne. W ramach racjonalno[ci instrumentalnej wy- ró|niamy: racjonalno[ rzeczow (absolutn, obiektywn, bezwzgldn), racjonalno[ metodo- logiczn (subiektywn). PodziaB ten funkcjonowaB niezale|nie od racjonalno[ci instrumentalnej i teleologicznej. Z czasem klasyfikacje te zostaBy poBczone i wzbogacone o racjonalno[ ogra- niczon i selektywn. Te ostatnie wykazaBy, |e ludzie niekoniecznie musz d|y do optimum, czyli maksymalnych korzy[ci, aby dziaBa racjonalnie. M. Bochenek: Problem& , op. cit., s. 70, 192; M. Weber: Gospodarka i spoBeczeDstwo. Zarys socjologii rozumiejcej. PWN, Warszawa 2002, s. 19. 26 Prymat racjonalno[ci instrumentalnej sprzyja instrumentalizacji wolno[ci, rozluznieniu wizi midzyludzkich, zanikowi inicjatywy wspólnego dziaBania czy osBabieniu identyfikacji ze wspólnot i celami spoBecznymi. Na dalszy odchodz zatem rozwa|ania dotyczce np. nega- tywnych spoBecznych skutków dziaBalno[ci gospodarczej: zwikszenia nierówno[ci, niepeBnego wykorzystania potencjaBu wytwórczego czy osBabienia zaufania do instytucji rynkowych. J. Fi- lek: Teorie& , op. cit., s. 36; J. Pajestka: Problemy etyczne w rozwa|aniach ekonomicznych.  Ekonomista 1981, nr 2, s. 260-264; Z. Le[kiewicz: Paradygmat racjonalno[ci w gospodaro- waniu. Rozprawy i Studia. T. 72. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu SzczeciDskiego, Szcze- cin 1990, s. 169-170. Beata Rogowska 190 Std ES ukierunkowuje si na racjonalno[ teleologiczn, substancjonaln, w szerszej perspektywie nauk spoBecznych aksjologiczn, w kierunku wBa[ciwie okre[lonego celu (spoBeczno-moralnie)27. Generalnie dyrektywy skutecznego gospodarowania ustalone przez ES podlegaj ocenie etycznej i dopiero w jej [wietle nabieraj w peBni obowizujcego charakteru28. Sama ES jest systemem dziaBaD zmierzajcych do realizacji celów spoBecz- nych (które motywuj dziaBanie) przy wykorzystaniu metod gospodarczych. Cel spoBeczny sytuuje si poza ekonomi29 - osigany jest metodami gospodarczymi (instrumenty rynkowe wykorzystywane do celów spoBecznych)30. Podmioty ES 27 Sama ES ma charakter teleologiczny jak wskazuje E. O Boyle i T. Zlipko (normatywno[ typu czysto teleologicznego). W przypadku tej racjonalno[ci stosowane [rodki i metody zale| od wybranych celów. PodziaB na racjonalno[ instrumentaln i teleologiczn jest zbie|ny z doko- nanym przez K. Mannheima rozró|nieniem racjonalno[ci funkcjonalnej i substancjalnej. Pierw- sza odpowiada zaBo|eniom gBównego nurtu (w centrum uwagi znajduje si dobór wBa[ciwych [rodków, a cele nie s objte ocen). Substancjalna polega natomiast na rozwa|eniu i ocenie ce- lów dziaBania. Mo|na odwoBa si do M. Webera, gdzie formalna, racjonalno[ to stopieD mo|- liwego technicznie i rzeczywi[cie zastosowanego w gospodarce rachunku i kalkulacji (kryte- rium rachunek pieni|ny). Natomiast racjonalno[ substancjalna to zakres (stopieD) adekwatnego, faktycznego lub mo|liwego zaspokojenia potrzeb danej grupy spoBecznej w do- bra, przez ekonomicznie ukierunkowane dziaBania spoBeczne, których przebieg podlega ocenie z punktu widzenia charakterystycznego dla danej grupy zbioru warto[ci ostatecznych (kryte- rium warto[ci). Racjonalno[ substancjalna zostaBa przez neoklasyków uproszczona i zreduko- wana, a zwBaszcza pozbawiona czynnika kulturowego i histerezy, co jest nie do przyjcia w ra- mach ES. Aksjologiczny aspekt racjonalno[ci zwraca uwag na moraln ocen preferencji i celów oraz wykluczenie niegodziwych [rodków dziaBania, nawet najbardziej skutecznych. Dla J. Pajetki racjonalno[ dziaBaD spoBecznych trzeba rozumie caBo[ciowo, obejmujc ni sBusz- no[, ekonomiczno[ i skuteczno[. Posuwa si on o krok dalej, postulujc wprowadzenie czynnika etyki zarówno w formuBowaniu celów, jak i [rodków i metod. Przez spoBeczn aproba- t celów gospodarowania nastpuje obiektywizacja tej kategorii. E.J. O Boyle: The Nature& , op. cit., s. 8; M. Bochenek: Op. cit., s. 68; M. Borkowska-Nowak: Racjonalno[& , op. cit., s. 10; J. Pajestka: KsztaBtowanie procesu rozwoju. Racjonalno[ i manowce polityki. Warszawa 1983, s. 98; B. Pogonowska: Kategoria& , op. cit., s. 18-19. 28 Nale|y zwróci uwag na racjonalno[ humanistyczn, czyli racjonalno[ gospodarowania ukierunkowan na jako[ |ycia (odzwierciedla spoBeczny sens procesu gospodarowania), a w ES przekBada si na dywagacje o kapitale spoBecznym. Problemy z jej interpretacj przed- stawia J. Stacewicz. Realizuje j czBowiek wielowymiarowy, którego dziaBalno[ opiera si na ró|nych motywach. Jest to koncepcja uwzgldniajca elementy natury ludzkiej. J. Stacewicz: Stereotypy rozwoju a ekonomia. PWE, Warszawa 1991, s. 28-30, 34-35, 58, 82, 90-99; B. Pogo- nowska: Op. cit., s. 18-19. 29 Cele spoBeczne maj charakter jako[ciowy (wymagaj caBo[ciowej realizacji), niewymierny fi- nansowo, zasadniczym problemem oceny efektywno[ci realizacji celów spoBecznych jest ich kwantyfikacja. Podmioty ES charakteryzuje zró|nicowany rozkBad celów spoBecznych i ekono- micznych, rozpatrywany w kategoriach rozwizania zadowalajcego. J. Wilkin: Op. cit., s. 52; M. PBonka: Wybrane aspekty pomiaru spoBecznej warto[ci dodanej kreowanej przez organizacje ekonomii spoBecznej. WMSE, Tarnów 2009, s. 137. 30 Podmioty ES prowadz dziaBalno[ gospodarcz, wykorzystuj instrumenty ekonomiczne, po- dejmujc ryzyko gospodarcze, zmierzajc do rentowno[ci. Jednak|e wystpuj tak|e instrumen- ty wsparcia ze strony paDstwa, a czBowiek i wykonywana przez niego praca s wa|niejsze ni| Racjonalno[ a ekonomia spoBeczna 191 funkcjonujc na rynku (specyfika konkurencji) respektuj wymogi efektywno[ci gospodarowania w wymiarze spoBecznym i ekonomicznym31. Rezultaty funkcjo- nowania ES jako formy gospodarowania znacznie wykraczaj poza tradycyjne kryteria oceny ekonomicznej, wykazujc,  wiele korzystnych efektów zewntrz- nych wzmacniajcych spójno[ spoBeczn i demokracj, rozwój lokalny, rozwój kapitaBu spoBecznego, który uzyskuje status warto[ci ubocznej, zwikszajc wy- dajno[ systemu generuje realny, policzalny zysk ekonomiczny32. Podsumowanie ES jest wspóBcze[nie subdyscyplin ekonomii heterodoksyjnej. Stanowi je- den z tradycyjnych programów badawczych, który cechuje si swoistym plurali- zmem (metoda). ES jako odrbny, uzupeBniajcy sposób dochodzenia jest dys- cyplin badajc wzajemne relacje midzy nauk o gospodarowaniu z jednej strony a filozofi spoBeczn, etyk, godno[ci ludzk z drugiej. W tym wymiarze mo|na stwierdzi, |e racjonalno[ odpowiadajca tak zdefiniowanej ES jest to zbiór teorii filozoficznych (etycznych), ekonomicznych, socjologicznych, praw- nych tworzcych wspóln przestrzeD integrujc ró|ne podej[cia, dla wyja[nia- nia mechanizmów spoBecznych i ekonomicznych dziaBaD jednostkowych i zbio- rowych (aspekt mikro i makroekonomiczny), dla których podstawowym kryterium rozstrzygajcym s warto[ci moralne i spoBeczne. Definicja przedstawiona wy|ej nie wyczerpuje mo|liwych interpretacji pojcia. Sposób definiowania racjonalno[ci w tym wymiarze wydaje si wci| problemem otwartym. Wskazuje natomiast, |e ka|da aktywno[ gospodarcza jest dziaBaniem istoty ludzkiej (spoBeczna natura czBowieka)33. W wymiarze mikroekonomicznym realizuje j czBowiek wielowymiarowy socio-homo-oeconomicus, którego dziaBal- kapitaB i maksymalizacja zysku przedsibiorstwa. Jest to zatem wspólne dziaBanie ludzi, którzy albo dla dobra ogóBu bdz w ramach pomocy wzajemnej, produkuj i sprzedaj dobra lub usBu- gi, gBównie takie, jakich nie oferuje ani rynek, ani paDstwo. Poradnik dla podmiotów ekonomii spoBecznej. Red. J. Piekutowski. Kielce 2011, s. 10. 31 Mo|na przyj, |e efektywne gospodarowanie nie musi by równoznaczne z gospodarowaniem racjonalnym. ES stanowi wypadkow spoBecznej efektywno[ci i rachunku ekonomicznego. Ta pierwsza jest wynikiem okre[lonej polityki - wyrazem d|no[ci do równo[ci i sprawiedliwo[ci spoBecznej oraz spoBecznie po|danych postaw. ES mo|e by przedsibiorcza, innowacyjna i wykazywa przewag efektywno[ci wobec innych form gospodarowania, ale konkurencja od- nosi si tylko do tych obszarów spoBecznych, z którymi sektor publiczny sobie nie radzi, a sek- tor prywatny nie jest zainteresowany, bo nie generuj trwaBego zysku. 32 Wielokryterialno[ oceny efektów i wpBywu procesów spoBecznych (np. zrównowa|ony rozwój spoBeczno-gospodarczy). 33 Zatem tak|e z uwzgldnieniem osób marginalizowanych spoBecznie. Beata Rogowska 192 no[ opiera si tak|e na motywach pozaekonomicznych. Tak pojmowana racjonal- no[ kBadzie nacisk na  jako[ |ycia - traktowanie gospodarowania jako procesu prowadzcego do zaspokajania ludzkich potrzeb. Reasumujc, racjonalno[ odpowiadajca wymogom ES musi by analizo- wana wielowymiarowo, uwzgldnia problematyk czasu, aspekty spoBeczne i kulturowe. Je[li w ramach ES nie wyklucza si konkurencji, ale wzmacnia si j zasadami interwencji i kooperacji, nie nale|y caBkowicie wyzbywa si logiki racjonalno[ci ekonomicznej. Nale|y j w ramach ES wzmacnia kryteriami ak- sjologicznymi, aby zagwarantowa skuteczno[ realizacji celów sBusznych spo- Becznie. Nale|y wskaza, |e sama racjonalno[ oparta na warto[ciach nie wy- starczy, nie jest kwantyfikowalna, czsto intuicyjna i wi|ca si z brakiem precyzji (wsparcie ze strony paDstwa - elementy polityki). ES jest wszak|e lek- cj funkcjonowania podmiotów na wolnym rynku. Racjonalno[ zatem musi sprosta poBczeniu kryteriów ekonomicznych i spoBecznych przy uwzgldnieniu szerokiego spektrum warto[ci. Bibliografia Bochenek M.: Problem racjonalno[ci w polskiej my[li ekonomicznej. Key Text, War- szawa 1999. Borkowska-Nowak M.: Racjonalno[ decyzji politycznych. Utarte [cie|ki nowe pomysBy. KUL, Lublin 2012. Chmielewski P.: Homo agens. Instytucjonalizm w naukach spoBecznych. Poltext, War- szawa 2011. Davis J.B.: Turn in Recent Economics and Return of Orthodoxy. SSRN Working Paper Series 2007. Ekonomia spoBeczna a rozwój. Red. J. Hauser. MaBopolska SzkoBa Administracji Pu- blicznej, Kraków 2008. Elementy teorii wyboru spoBecznego. Red. G. Lisowski. Scholar, Warszawa 2011. Etzioni A: The Moral Dimension: Toward a New Economics. The Free Press, New York 1988. Filek J.: Gar[ rozwa|aD wokóB problematyki przedsibiorstwa spoBecznego.  ES 2008, nr 2. Filek J.: Ekonomia spoBeczna jako nowe wyzwanie.  Annales. Etyka w {yciu Gospodar- czym 2009, nr 1. Frczak P.: Ekonomia spoBeczna  szerokie spojrzenie.  ES 2007, nr 1. GBbicka K.: Ekonomia spoBeczna - podmioty i instrumenty. MCPS, Warszawa 2009. Racjonalno[ a ekonomia spoBeczna 193 Izdebski H.: Czym jest ekonomia spoBeczna. SpoBeczeDstwo obywatelskie: kontekst i pBaszczyzny funkcjonowania.  ES 2007. KotarbiDski T.: Traktat o dobrej robocie. WrocBaw-Warszawa-Kraków 2000. KwarciDski T.: Racjonalno[ ekonomiczna i zasady moralne. W: CzBowiek i jego decy- zje. Red. K.A. KBosiDski, A. Biela. KUL, Lublin 2009. Kwa[nicki W.: Gospodarka spoBeczna z perspektywy ekonomii liberalnej.  Trzeci Sek- tor 2005, nr 2. Le[kiewicz Z.: Paradygmat racjonalno[ci w gospodarowaniu. Rozprawy i Studia. T. 72. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu SzczeciDskiego, Szczecin 1990. Aukaszewicz A.: Dylematy ekonomiczne przeBomu stuleci. Key Text, Warszawa 2001. Mazur S., Pacut A.: Ekonomia spoBeczna i jej warto[ci konstytutywne. FIS, Warszawa 2006. Morawski W.: Socjologia ekonomiczna. PWN, Warszawa 2002. O Boyle E.J.: The Nature of Social Economics: A Personal Commentary.  International Journal of Social Economics 1998, No. 1. Pajestka J.: KsztaBtowanie procesu rozwoju. Racjonalno[ i manowce polityki. Warszawa 1983. Polski model ekonomii spoBecznej - rekomendacje dla rozwoju. Red. P. Frczak, J.J. WygaDski. FiSE, Warszawa 2008. PBonka M.: Wybrane aspekty pomiaru spoBecznej warto[ci dodanej kreowanej przez or- ganizacje ekonomii spoBecznej. WMSE, Tarnów 2009. Pogonowska B.: Kategoria racjonalno[ci w teoriach przedmiotowych makroekonomii. Akademia Ekonomiczna, PoznaD 1996. Racjonalno[ my[lenia, decydowania i dziaBania. Red. L. Zacher. WSPiZ im. L. Koz- miDskiego, Warszawa 2000. Skpska G.: SpoBeczeDstwo obywatelskie: kontekst i pBaszczyzny funkcjonowania.  Eko- nomia SpoBeczna 2007, nr 1. Szarzec K.: Racjonalny podmiot gospodarczy w klasycznej my[li ekonomicznej i jej wspóBczesnych kontynuacjach. PTE, Warszawa 2001. Szopa B.: Od redakcji.  Ekonomia SpoBeczna 2007, nr 1. Zlipko T.: Zarys etyki szczegóBowej. T. 2. WAM, Warszawa 2005. Weber M.: Gospodarka i spoBeczeDstwo. Zarys socjologii rozumiejcej. PWN, Warsza- wa 2002. Wilkin J.: Czym jest gospodarka spoBeczna i jakie ma znaczenie we wspóBczesnym spoBe- czeDstwie?  ES 2007, nr 1. WBodarczyk J.: WspóBczesna ekonomia heterodoksyjna  wybrane zagadnienia. W: Wy- zwania wspóBczesnej ekonomii. Red. J. Czaja. Difin, Warszawa 2012. WokóB ekonomii spoBecznej. Red. M. Frczek, J. Hauser. MSAP, Kraków 2012. Beata Rogowska 194 RATIONALITY AND A SOCIAL ECONOMY Summary This article attempts to define the categories of rationality, which correspond to the main assumptions of the social economy. From this perspective, made a critical analysis of one of the leading ideas of rationality represented by representatives of mainstream economics. Characteristics of the social economy has shown that one-dimensional analy- sis is not sufficient and should refer to the achievements of other social sciences. It requ- ires redefinition of rationality, which must meet the combined criteria of economic and social development, taking into account a wide range of values. Issues raised in the artic- le is not exhaustive, but it can be a voice for further discussion on this topic.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Czy Ekonomiczne racjonowanie świadczeń zdrowotnych jest sprawiedliwe
biznes i ekonomia twoje finanse racjonalne inwestowanie marek lipinski ebook
Racjonowanie usług medycznych spojrzenie ekonomisty
Prezentacja ekonomia instytucjonalna na Moodle
model ekonometryczny zatrudnienie (13 stron)
Analiza ekonomiczna spółki Centrum Klima S A
Finanse Finanse zakładów ubezpieczeń Analiza sytuacji ekonom finansowa (50 str )
Wykład ekonomiczne podstawy
1 Wskaźniki techniczno ekonomiczne wiercenia otworuid049
Mysl Ekonomiczna i Polityczna 2 O Pietrewicz
Historia myli ekonomicznej wyklady
Ekonomia sektora publicznego 2010

więcej podobnych podstron