81783

zaborem rosyjskim, walczyli o reformę wyborczą w Galicji. Pruski ruch socjalistyczny był słabszy-Bund (ogólnozydowski Związek Robotniczy na Litwie, w Polsce, Rosji), był aktywny w Warszawie i Łodzi, środowisku robotniczym, inteligenckim i studenckim. Wysuwał postulaty ekonomiczne i socjalne i domagał się równouprawnienia Żydów.

W Polsce I połowy XIX wieku, podobnie jak w innych krajach wschodnio i środkowoeuropejskich, cechujących się opóźnieniem rozwoju gospodarki kapitalistycznej i silnymi reliktami feudalizmu, myśl socjalistyczna przybierała formę socjalizmu agrarnego, choć jednocześnie związana była z czołowymi kierunkami zachodnioeuropejskimi, głównie z saint-simonizmem i fourieryzmem. Swoistymi cechami koncepcji głoszonych po 1831 roku było ścisłe zespolenie idei walki o niepodległość kraju z ideą walki o socjalizm oraz nadawanie im cech religijnych i mesjanistycznych. Idee socjalizmu agrarnego, posiadające rodzime źródła w koncepcji gminowładztwa J. Lelewela, legły u podstaw założeń programowych Gromad Ludu Polskiego (S. Worcell, T. Krępowiecki). w kraju głosili je m.in. ks. P. Ściegienny i E. Dembowski.

W latach siedemdziesiątych XIX w. powstały pierwsze kółka i organizacje socjalistyczne w Królestwie Polskim. 1879 opublikowano Program socjalistów polskich (tzw. program brukselski), głoszący konieczność zjednoczenia klasy robotniczej w celu rewolucyjnego obalenia kapitalizmu i utworzenia Europy proletariackiej.

W 1882 powstała Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia ^MProletariat^M, działająca głównie w Królestwie Polskim (na fotografii jej przywódca, Ludwik Waryński). Po rozbiciu tzw. "Wielkiego Proletariatu" utworzono Socjalno-Rewolucyjną Partię Proletariat (II Proletariat 1886). W 1889 przeciwnicy stosowania terroru indywidualnego w walce politycznej założyli Związek Robotników Polskich. W 1891 powstało Zjednoczenie Robotnicze.

Ważnym ośrodkiem krystalizacji ruchu socjalistycznego były środowiska niepodległościowe na emigracji. W latach 1881-82 działało utworzone przez B. Limanowskiego Stowarzyszenie Socjalistyczne Lud Polski, 1888-93 Gmina Narodowo-Socjalistyczna.

17 - 23 listopada 1892 odbył się w Paryżu zjazd przedstawicieli polskich organizacji socjalistycznych (m.in. E. Abramowski, S. Grabski. W. Jodko-Narkiewicz, Limanowski. S. Mendelson. F. Perl), na którym uchwalono powołanie Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) oraz Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (ZZSP) i przyjęto szkic programu partii (tzw. program paryski). Zawierał on zasadę jednoczesnego prowadzenia walki o realizację programu socjalistycznego i odbudowę niepodległego państwa polskiego.

W 1893 powstały pierwsze krajowe organizacje PPS. I kongres partii odbył się w 1893 w Wilnie. W 1892 rozpoczęła działalność Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD), a w 1893 Polska Partia Socjalistyczna Zaboru Pruskiego, które przyjęły cele i założenia programu paryskiego.

Część działaczy socjalistycznych (R. Luksemburg. J. Marchlewski), negując rolę haseł narodowych w walce klasy robotniczej o obalenie kapitalizmu, odrzuciła program paryski i utworzyła Socjaldemokratyczną Partię Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Zwalczała ona PPS. uznając ją za partię instrumentalnie traktującą idee socjalistyczne. PPS i SDKPiL należały do II Międzynarodówki, lecz na jej kongresy wysyłały odrębne delegacje.

Przełomowe znaczenie dla polskiego ruchu socjalistycznego miała rewolucja 1905-07 na ziemiach polskich. Obie partie podjęły jawne działania i agitację w Królestwie Polskim, tworzyły organizacje społeczne i związki zawodowe, prowadziły walkę zbrojną (Organizacja Bojowa PPS). W rezultacie przekształciły się z organizacji kadrowych w masowe ruchy polityczne.

Większość socjalistów opowiadała się w tym czasie za rozstrzygnięciem kwestii narodowej po obaleniu caratu (SDKPiL PPS "Proletariat", tzw. młodzi w PPS). Odmienne stanowisko zajmowali tzw. starzy w PPS, dążący do oderwania Królestwa Polskiego od Rosji i przekształcenia rewolucji w powstanie narodowe. Konflikt ten doprowadził do podziału PPS na Polską Partię Socjalistyczną -Lewica, która 1914-18 współpracowała, a w 1918 zjednoczyła się z SDKPiL oraz Polską Partię Socjalistyczną - Frakcja Rewolucyjna, która w 1909 powróciła do nazwy PPS i została uznana za kontynuatorkę przed rozłamowej PPS przez partie socjalistyczne w zaborze pruskim i austriackim .

Po załamaniu rewolucji 1905-07 i utracie możliwości jawnego działania w Królestwie Polskim, głównym celem PPS-Frakcji Rewolucyjnej stało się przygotowanie struktur militarnych na potrzeby przyszłej walki o niepodległość (Związek Walki Czynnej). Program PPS. osadzony w polskiej tradycji romantycznej, niepodległościowej i demokratycznej, był atrakcyjny dla klasy robotniczej i innych grup społecznych. Jego idee znalazły odbicie w bogatym dorobku teoretyków (Abramowski, Kelles-Krauz, Krzywicki, Limanowski).

Na przełomie XIX i XX w. na ziemiach polskich działały partie socjalistyczne Austrii i Niemiec, powstały również partie mniejszości narodowych (1897 - Bind. 1896 - Ukraińska Partia Socjalno-Demokratyczna).