3784498353

Rozdział

W przypadku służby zdrowia punktem wyjścia dla zrozumienia motywacji osoby, która wręcza korzyść jest wspomniana już powyżej szczególna sytuacja pacjenta (jego psychiczne obciążenie związane z zagrożeniem zdrowia i życia, poczucie niepewności, brak rzeczywistej wiedzy do poradzenia sobie z tą sytuacją). Priorytetowość zdrowia i życia w połączeniu z brakiem możliwości rynkowej regulacji kwestii dostępu do drogich terapii i zabiegów skutkuje determinacją pacjentów w próbach zapewnienia sobie lepszej opieki. W innych grupach podkreślany był także aspekt psychologiczny dawania korzyści w sektorze służby zdrowia: wręczenie korzyści korupcyjnej jest próbą oswojenia trudnego problemu poprzez wprowadzenie do sytuacji formalnej elementów bliskości, zobowiązania, zależności nieformalnej. Równie istotną rolę odgrywają dobrze zinternalizowane nawyki funkcjonujące od dziesięcioleci, że w ten właśnie sposób należy działać w sytuacji kontaktu z lekarzem. Jeśli lekarz nie chce przyjąć korzyści (dowodu wdzięczności etc.), to jest to interpretowane przez pacjentów nie tyle jako wyraz utrzymywania przez niego pewnych standardów etosowych, ale raczej strachu i obawy przed organami ścigania: „Natomiast oni (pacjenci) się czuli do tego zobligowani i jakby to, że ja tego (określonej korzyści) jakby nie chcę, to jeszcze było uznawane za sytuację dziwną, a po drugie właśnie też było takie współczucie (podkr. aut.), że tak nas zastraszono tymi różnymi prowokacjami (...) (lekarze). Z drugiej strony, z perspektywy lekarza, pokusa ulegania tego typu sytuacjom jest naprawdę duża, głównie z powodu niskich zarobków: „No niekiedy się zdarzało, że gdybym przyjął te wszystkie pieniądze w czasie dyżuru, które mi proponowano, zarobiłbym więcej niż to ile mi płacił szpital" (lekarze). Ważną przyczyną utrzymywania się stanu sprzyjającego korupcji jest istnienie wewnątrz środowiska grupy niezainteresowanej zmianą systemie: „...no bo sporo (jest) osób, którzy mają korzyści, no po prostu są zadowolone z takiego stanu sprawy. Przez to jakby taka spójność, solidarność środowiska jest rozbita, bo szczególnie ci na wysokich szczeblach często nie chcą żadnych zmian, bo jest im dobrze z tym, jak jest. Prawdopodobnie gdyby to wszystko stało się jawne, zarabiając w sposób legalny, zarabialiby dużo mniej" (lekarze).

W przypadku przedstawicieli administracji oprócz niskich płac także zaakcentowano kwestię nieformalnych struktur wewnątrz poszczególnych urzędów (tzw. „spółdzielni"), aczkolwiek jest to problem znany raczej ze słyszenia, aniżeli z bezpośrednich doświadczeń: „Kiedyś mówiło się o tak zwanych spółdzielniach, czyli pewna grupa pracownicza wytwarzała sobie własny tryb postępowania i jeśli przychodził ktoś nowy był poddawany pewnej obserwacji, sondowaniu, i zostawał krok po kroku dopuszczany do spółdzielni, no i wchodził w to" (przedstawiciele administracji). Także podkreślano rolę wyborów etycznych każdego urzędnika, jednak są to wybory, które należy plasować w kontekście pełnienia roli zawodowej urzędnika, gdzie szczególne znaczenie powinna mieć kwestia świadomości znaczenia dobra wspólnego w wykonywaniu pracy tego typu.

W środowisku przedstawicieli uczelni wyższych zdecydowanie najszerzej został rozwinięty wątek nieformalnych powiązań w środowisku, które są efektem długofalowych, systematycznych działań aktorów tej sfery życia publicznego:.^ uczelniach, bo ja pracowałem na uczelni prywatnej i w państwowych instytucjach... wydaje mi się, że najważniejsza jest ta nieformalna sieć kontaktów (...) i te kontakty to się robią nie tylko na zasadzie znajomości, że ktoś tam spotkał kogoś na konferencji, tylko... to jest taka sieć nie tyle znajomych służbowych, tylko na zasadzie takiej sieci podległości, zależności (...) szczególnie niektórzy profesorowie mają to do siebie, że budują rodzaj dworu wokół siebie... ja bym to tak określił po prostu" (przedstawiciele szkolnictwa wyższego). W opinii badanych nieformalne powiązania są przyczyną większości sytuacji patologicznych w obrębie nauki, z drugiej strony wspólnota zorganizowana na tej zasadzie, poprzez określone działania, ma tendencje do odtwarzania się we względnie niezmienionej postaci. Długoterminową konsekwencją tego stanu rzeczy jest niska jakość nauki polskiej.

Grupy dziennikarzy i przedstawicieli sektora organizacji pozarządowych podkreślały bardzo wyraźnie motywacje związane z realizacją własnych interesów ekonomicznych, zarówno przez dawców, jaki biorców korzyści korupcyjnej, jak i znaczenie określonych cech indywidualnych aktorów sytuacji: „Korupcja rodzi się w umyśle konkretnego osobnika"; czy też: „Wydaję, mi się, że przyczyny leżą przede wszystkim w charakterze każdego człowieka w tym, jakimi zasadami się kieruje, jeżeli ktoś kieruje się nieuczciwymi zasadami i dodatkowo ma pieniądze i chce je nieuczciwie zużyć, ja myślę, że to jest podstawowa przyczyna" (przedstawiciele organizacji pozarządowych). W grupie przedstawicieli zawodów prawniczych podkreślano fakt, że potencjalny dawca korzyści korupcyjnej może mieć świadomość niskiego ryzyka prawnego przy wejściu w tego typu sytuacje, co w przypadku, gdy korzyść, którą można osiągnąć jest znaczna, jest dodatkową pokusą dla jednej ze stron: „Odpowiedzialność zerowa, konsekwencja prawno-karna również... po trzecie prawdopodobnie dostanie wyrok w zawieszeniu, jakąś grzywnę (...) To jest związane z brakiem jakiejkolwiek konsekwencji i poziomem zarobków." (prawnicy). W przypadku przedstawicieli przedsiębiorstw oprócz zasygnalizowanej już sytuacji ulegania szantażowi, akcentowano racjonalność