3784503115

znaczeniami; jak mówił sam filozof w jednym z wywiadów: „Być może słowa tego typu lepiej niż inne wyznaczają miejsce, w których dyskurs nie może już panować, osądzać, rozstrzygać: pomiędzy tym, co pozytywne i tym, co negatywne, dobre i złe, prawdziwe i fałszywe”⁷.

Kategoria nierozstrzygalności pojawia się też w Derridiańskich rozważaniach dotyczących mimesis*. Autor Pisma i różnicy dokonuje tu krytyki Platońskiej wykładni tego pojęcia. U Platona mimesis była rozpatrywana z perspektywy ontologicznej, liczyła się dla niego przede wszystkim hierarchia bytów: przedstawienie przez sztukę jest potrójnie oddalone od prawdy i z tego powodu musi być traktowane jako gorsze, mniej wartościowe niż sama rzeczywistość. Co więcej, zgodnie z tym myśleniem, oryginał bezwarunkowo poprzedza kopię, naśladowane - naśladujące, a rzeczywistość - sztukę. Tę wykładnię pojęcia mimesis Derrida określa mianem mimetologizmu. Proponuje odmienne ujęcie tego problemu. Pokazuje sytuację, w której rozróżnienia prawdy i pozoru, oryginału i kopii tracą swą prawomocność. Według Derridy tekst nie odnosi się do żadnego przedustawnego sensu, ani do żadnego wcześniej istniejącego obiektu: sens tworzy się w samym tekście. Skoro nie ma jakiejkolwiek tematycznej jedności, skoro nie możemy liczyć na dotarcie do jakiegoś całościowego sensu komunikatu istniejącego przed tekstem czy poza tekstem, to nie możemy też mówić o wyrażaniu ani reprezentacji żadnej prawdy w literaturze. Stąd propozycja (utrzymana w żarliwym tonie manifestu) zastąpienia pojęcia wieloznaczności - za którym kryje się zawsze realna groźba hermeneutycznego zawłaszczenia tekstu - pojęciem dyseminacji, rozsiewania, rozpleniania znaczeń⁹.

Należy pamiętać, że nie mamy tu do czynienia z zanegowaniem referencji; intencją autora Marginesów filozofii jest raczej pokazanie, że nie istnieje referent „ostateczny” i „rzeczywisty”, znajdujący się gdzieś poza tekstem; referent znajduje się wewnątrz tekstu¹⁰. Filozof nie twierdzi, że coś takiego jak relacja mimetyczna nie istnieje, ale wskazuje teksty, w których relacja między tym, co naśladowane, a tym, co naśladujące zostaje przeniesiona w sferę nierozstrzygalności. Tak dzieje się w utworach Stephane’a Mallarmego (słynny esej La double seance z Dyseminacji, którego tezy staram się tu rekonstruować, jest błyskotliwą analizą tekstu Mimiąue francuskiego poety), Phillippe’a Sollersa czy Maurice’a Blanchota. Pomiędzy tekstem i światem nie sposób ustalić stałych, jasnych, adekwatnych związków, których weryfikacja odbywałaby się w majestacie prawdy¹¹. Z rozważań Derridy wynika, że w owych utworach nie dokonuje się zerwanie więzi między słowem i światem, zaś sam filozof nie proponuje odrzucenia pojęcia mimesis (tego rodzaju gest prawdopodobnie nie byłby w ogóle możliwy; jak wiado-

⁷ Rozmowa Christiana Descampesa z Jacąuesem Derridą, przel. B. Banasiak, [w:] Derridiana, wybrał i opracował B. Banasiak, Inter-Esse, Kraków 1994, s. 17.

* O tych rozważaniach pisał obszernie M. P. Markowski w: Efekt inskrypcji. Jacąues Derrida i literatura, Homini, Bydgoszcz 1997, s. 225-267. Zob. także Z. Mitosek, Koniec mimesis?, [w:] tejże, Mimesis. Zjawisko i problem. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 152-168.

⁹    Zob. J. Derrida, The Double Session, dz. cyt., s. 262.

¹⁰    Zob. M. P. Markowski, Efekt inskrypcji, dz. cyt., s. 263-265. Trzeba tu oczywiście pamiętać o specyficznym znaczeniu pojęcia tekstu w pismach francuskiego filozofa. W tekście Derridy pojawia się też formula „referencji bez referentu", jak również „odsunięcia referencji". Zob. J. Derrida, The Double Session, dz. cyt., s. 206, 242.

¹¹    Zob. M. P. Markowski, Efekt inskrypcji, dz. cyt., 264. To stwierdzenie o doniosłym znaczeniu: Derrida pisze, że rozważania o mimesis w całej historii zachodniej filozofii były podporządkowane pojęciu prawdy. Zob. J. Derrida, The Double Session, dz. cyt., s. 193.

XXI